Мои статьи
статья

Цыренова Должид Батоевна

ПДО бурятский язык

МДОУ д/с «Ручеек»

 ГО «Поселок Агинское»

Буряад хэлэн тухай бодомжонууд

Ургажа ябаhан залуу үетэниие hурган хүмүүжүүлгэ хадаа багшын ба түрэлхидэй гол зорилго гээшэ, тиимэhээ яhатан бүхэн, тэрэнэй тоодо буряад угсаатан үри хүүгэдээ hургаха талаар аргагүй ехэ оролдолго гаргадаг юм.

Уг гарбалаа сахиха, ёhо заншалаа hэргээхэ, хэлэ бэшэгээ, түүхэ намтараа, соёл болбосоролоо хүгжөөхэ гээшэ мүнөө юунhэшье үнэтэй. Тиимэhээ hурагшадые зүбөөр, hайнаар хэлүүлжэ, гүгзэгыгөөр ухаан бодолоо гүйлгэжэ, уран гоёор үгэеэ дамжуулха hургахын түлөө арадай аман зохёолтой, уран үгэтэй, соёлтой, арадай наадануудтай, ёhо заншалнуудтай гүнзэгыгөөр танилсуулха хэрэгтэй болонобди.

        Түрэлхи хэлэн үхибүүдэй оюун бодолынь хүгжөөхэ, оршон тойронхи юумэнүүд тухай мэдэсыень үргэдхэхэ, түрэл арадайнгаа гүн гүнзэгы сэдьхэлтэй танислуулха ушарта гол үүргэ дүүргэнэ. Гэбэшье, түрэл хэлэн үхибүүдэй талаан бэлиг хүгжөөхэ, арадайнгаа үндэhэн соёл мэдэхэ хэрэгтэ ехэ нүлөө үзүүлдэгынь мэдээжэ.

        Мүнөө үедэ буряад хэлэмнай хэрэглэмжэгүй, орхисооной боложо байhаниинь хэндэшье мэдээжэ. Мүнөө үеын хүн хэдэн хэлэ мэдэхэ, шудалха, тэрээн дээрээ тордиhогүйгөөр хөөрэлдэжэ шадаха аргатай. Энээн дээрэhээ саашанхинь хараха болоо hаа, буряад хэлэмнай түригдэн, хэлэлгэдэ хэрэглэгдэхэеэ болижо байна гэхэдэ алдуу болохогүй. Буряад хэлэн дээрэ хөөрэлдэдэг зоной тоо жэл бүри үсөөржэ байна. Залуу үетэн буряад хэлэеэ оройдоошье мэдэхэгүй, ойлгохогүй боложо байна. Иимэ орёохон байдалда түрэл хэлэмнай ороод байна.

        Угсаата буряад хэлэеэ ойлгохо, мэдэхэгүй хүнүүдтэ арадайнгаа ухаан бодолойнь баялигта дүтэ хүрэхэнь хүшэр гэжэ хэлэхээр. Гадна гэр бүлын hургаал хүмүүжүүлгэ, оршон тойронхи байдал заабол шухала hуурида табигдаха ёhотой.

        Мүнөө үеын байдалай ёhоор хүүгэдые бага наhанhаань түрэлхи хэлэндэнь дуратайгаар hурган хүмүүжүүлхэ гэhэн асуудал багшанарайшье, гэртэхинэйшье hанаа сэдьхэл зобоодог гээшэ. Һүүлэй хэдэн жэлнүүдтэ арадайнгаа түүхэ, соёл болбосорол болон ёhо заншалнуудта анхаралаа хандуулдаг болохоhоо хойшо, түрэлхид хүүгэдээ түрэлхи буряад хэлэндэнь hургаха гэжэ оролдоно. Хэрбэеэ гэртэхинэй оролдолсоогүй hаа, буряад хэлэмнай хосорхын туйлада хүрэхэ гэжэ hананаб. Юундэб гэхэдэ, нэн түрүүн аба эжынь үхибүүдээ буряад хэлэеэ, түрэл арадайнгаа ёhо заншалаа, уг удамаа сэгнэжэ hургаха ёhотой бшуу.

Харин мүнөө сагта буряад хэлэндээ дээдэ захиргаануудhаа эхилээд арад зон болотороо анхаралаа табяад байхадаа, хамта түрэл хэлэеэ дэлгээхэбди, хүгжөөхэбди гэжэ hанагдана.

Үндэhэн буряад хэлэеэ мартангүй, үдэр бүри хөөрэлдэжэ, ажалдаашье, амархадаашье хөөрэлдэжэ байгаа hаамнай, түрэл хэлэмнай үгы болохонь гэhэн асуудал хэзээдэшье гарахагүй, саашадаа үшөө хүгжэхэ, ерээдүйдэ дамжуулагдаха байха гэжэ hанагдана.  

Цыренова Должид Батоевна

ПДО бурятский язык

МДОУ д/с «Ручеек»

 ГО «Поселок Агинское»

Мүнөө үеын буряад хэлэнэй ба уран зохёолой хэшээл

Ургажа ябаhан залуу үетэниие hурган хүмүүжүүлгэ хадаа багшын ба түрилхидэй гол зорилго гээшэ, тиимэhээ яhатан бүхэн. Тэрэнэй тоодо буряад угсаатан үри хүүгэдээ hургаха талаар аргагүй ехэ оролдолго гаргадаг юм.

Уг гарбалаа сахиха, ёhо заншалаа hэргээхэ, хэлэ бэшэгээ, түүхэ намтараа, соёл болбосоролоо хүгжөөхэ гээшэ мүнөө юунhэшье үнэтэй. Тиимэhээ hурагшадые зүбөөр, hайнаар хэлүүлжэ, гүгзэгыгөөр ухаан бодолоо гүйлгэжэ, уран гоёор үгэеэ дамжуулха hургахын түлөө арадай аман зохёолтой, уран үгэтэй, соёлтой, арадай наадануудтай, ёhо заншалнуудтай гүнзэгыгөөр танилсуулха хэрэгтэй болонобди. Эдэ бүгэдые нягта холбоотойгоор нэбтэрүүлхын тула тэдэнэй hонирхол татаха зорилготой оньhото онол аргануудые hуралсалдаа тон үргэнөөр хэрэглэхэ ёhотойбди. Ямар нэгэн гурим, ёhо заншалойлгуулхын тула компьютер хэрэглэжэ, үнгэтэ гоё гэрэл – зурагуудые, презентацинуудые, видео-материалнуудые харуулхада, hурагшад ехэ бэлээр хадуужа абадаг ха юм.

Хэшээлнүүдтээ үхибүүдые hонирхуулхын тула элдэб янзын онол аргануудые хэрэглэхэ ёhотой болонобди. Тэдэ онол аргануудай тоодо нааданай арга ороно. Υхибүүд үгтэhэн материал наадангаа дүүргэхэдээ, түргөөр, hайнаар хадуужа абадаг гээшэ. Грамматическа, ликсическэ наадануудhаа гадуур электронно наадануудые зохёон, хэшээлдээ хэрэглэхэдэ болоно. Энэ нааданууд интерактивна самбарта тодхогдоод, үхибүүд өөhэдөө самбар дээрэ зүб харюунуудые шэлэжэ, зурагуудые хүдэлгэжэ, хэрэгтэй hуурида абаашаха гэхэ мэтэ олон аргатай юм. Мүнөө сагай үхибүүд иимэ наадануудта ехэ дуратай.

Һүүлэй жэлнүүдтэ бүхы hургуулинуудта Гүрэнэй шэнэ стандартанууд тон эдэбхитэйгээр нэбтэрүүлэгдэжэ байнхай. Тиимэhээ мүнөөдэрэй багша шэнэ сагай эрилтээр хэшээлээ эмхидхэхэ, зохёохо, үнгэргэхэ гэhэн асуудал тон шухала болоод байна гээшэ. Υхибүүдые hонирхуулха шэнэ hургалгын технологинуудые, онол аргануудые хэшээлдээ хэрэглэхэ ёhотой болонобди. Шэнэ стандартануудай гол методическа үндэhэн болохо ажаябуулга эмхидхэжэ hургалга (системно-деятельностный подход) болоно. Эндэ багша хайшан гэжэ хэшээлнүүдтээ ажаябуулга эмхидхэжэ hургалга нэбтэрүүлхэб гэжэ шиидхэгдэхэ болоно. Буряад хэлэнэй багшанар хэшээлнүүдтээ hурагшадые түрэл эхэ хэлэндээ дурлуулха, анхарал татуулха, хэлэнэй нюусануудтайнь танилсуулха, хадуужа абаха гол зорилгонуудые табидаг ааб даа. Энэ зорилго дүүргэхын тула hурагша өөрөө үрэhэн хэлэеэ үзэхэ, шэнжэлхэ хүсэлэнтэй болохо ёhотой. Тиимэhээ ажаябуулга эмхидхэжэ hургалга хэрэглэжэ, багша бэлэн материал үгэхэ бэшэ, харин үхибүүдые hонирхуулжа, hурагшадай ухааень гүйлгэжэ, шиидхэгдээгүй асуудалнуудые табижа. Харюу бэдэрхыень дурадхаха болоно. Һурагшад өөhэдөөхарюу бэдэрхэ, шэнжэлхэ, дүн гаргаха дадалтай болохо ёhотой. Гадна hурагша бүхэн өөрөө хүнүүдтэй харилсаха, өөрыгөө хүгжөөхэ дүй дүршэлтэй болохо болоно.

Мүнөө сагта буряад хэлэнэй багшанар шэнэ стандарт хараадаа абажа. Хэшээлээ ба хэшээлhээ гадуур ажаябуулга үнгэргэхэдөө, түсэб соогоо стандартын гурбан хүлеэгдэhэн дүнгүүдтэ анхаралаа табина. Эдэ хадаа личностнэ, метапредметнэ, предметнэ дүнгүүд болоно.

Личностнэ дүнгүүд – гол түлэб үхибүүн бүхэн өөрынгөөажабайдал эмхидхэжэ, хубилгажа, эрхилжэ шадахаёhотой гээд тэмдэглэлтэй. Эндэ багшанарай үүргэ гэхэдэ, ерээдүйдэ, ямаршье оршон байдалда ороходоо, хүн гээшэ хүн шанараа алдангүй, ёhо заншалаа баримталан, ажабайдалаа эмхидхэхэ аргатай хүниие хүмүүжүүлхэ ёhотой болоно гэжэ hананаб.

Матепредметнэ дүнгүүд – үхибүүд бүхэн өөрынгөө hуралсал эмхидхэхэ, сэгнэжэ шадаха, юумэнэй удха ойлгожоабаад, тэрээн сооhоо өөртөө шэнэ юумэ илган абаха, анализ хэхэ, илгаруулха, ойлгосонуудые бүридхэхэ, дүн гаргаха, мэдээсэлнүүдые нэгэ түхэлhөө нүгөө түхэлдэ оруулжа шадаха, ямаршье хүнтэй харилсажа шадаха дадалтай болохо ёhотой.

Предметнэ дүнгүүд гээд байха. Тэрэ дүнгүүд предмет бүхэнэй гол эрилтэнүүдтэ тааруу байхаhаа гадна ажалай программа соо стандартна, стандартаhаа үлүүлhэн дүнгүүдые харуулха аргатай. Ииигэжэ багша эдэ дүнгүүдээ хүгжөөхын ажал хайшан гэжэ эмхидхэхэ гээшэбиб гэжэ бодохо болоно.

Гэхэтэй хамта буряад хэлэнэй багшанар хэшээлээ түсэблэхэдөө, hуралсалай универсальна үйлэ гэhэн ойлгосо баhал хэрэглэхэ болонобди.

Элдэб ондоо яhатанай үхибүүдтэ буряад хэлэ заахадаа, гол түлэб хэлэнэй байгуулалгын удха дамжуулжа шадаха шухала. Угсаата буряад хэлэеэ ойлгохо, мэдэхэгүй хүнүүдтэ арадайнгаа ухаан бодолойнь баялигта дүтэ хүрэхэнь хүшэр гэжэ хэлэхээр.

Үхибүүдые hурган хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ энэрхы hайхан сэдьхэл, ажалай абьяс тон хэрэгтэй. Гадна гэр бүлын hургаал хүмүүжүүлгэ, оршон тойронхи байдал заабол шухала hуурида табигдаха ёhотой.

Буряад хэлэ, литература заахада, hурган хүмүүжүүлхэдэ, элдэб hонин технологинуудые, методуудые, аргануудые хэрэглэхын хажуугаар сэдьхэлэй энхэрэл, hайхан hанаан, ажалай абьяас тон хэрэгтэй. Үнэн зүрхэнhөө оролдожо, үхибүүн бүхэндэ анхаралаа хандуулжа, хэшээл бүхэнөө шанартайгаар зохёожо байбалнай, ажал хэрэгнэй ехэ үрэ дүнтэй байха гэжэ hанагдамаар байна.