Кичәлин төр «Өрүни шовуһар җиргхүв».(Көглтин Даван шүлгүд болн поэм «Ухана буцлт»)
план-конспект урока

Кичәлин төр «Өрүни шовуһар җиргхүв».(Көглтин Даван шүлгүд болн поэм «Ухана буцлт»)

Үкхәсн төрүц әәхшив.

Үнинь келхлә, би ,

Оршагдснаннь хөөн дәкнәс ,

Орчлң үзхәр , һазрас

Өндәҗ моднд хүврхүв.

Өрүни шовуһар җиргхүв

Кичәлин күцл. Шүлгчин  җирһлин болн билгин хаалһ давтлһн, «Ухана буцлт» поэмин цугтхлңгнь, һол геройн дүринь хәләһәд, һол ухаһинь сурһульчнрт медүллһн, поэмин өвәрцинь цәәлһҗ келҗ өглһн.

Үзмр дөңлмүд.Компьютер, зургуд,граф-схеемс.

Кичәлин йовуд.

 I  Багшин үг.

 Аһуд гилвксн одыг теңгрәс таслҗ  болшго тер мет цецн  ухаг чееҗәс сөңглҗ болшго.Деедәс эс өггдсн цецн билг көдәһәс иршго. Көглтин Даван нериг һанцхн Хальмгт болн Әрәсәд биш нам талдан кесг орн – нутгт әмтн меднә.Үүдәврмүднь кесг арвад һазадын ордудт һарна. Тер төләднь иим олн зүсн билгтә  болн цецн ухата олна үүлдәгчд, шүлгчд әмтнә седвәрәр Социалистическ Күч-Көлснә Геройн нер зүүлһсмн .Академия наук СССР 2296-гч тойгта бичкн планетиг лу сарин 22-ла 1991-гч җилд шүлгчин нерәр «Кугультинов» гиҗ нерәдсмн.

Шүлгчин седклинь эс зовадг юмн уга : төрскн тег, һазр деер болҗах олн зүсн йовдлмуд…Цуг юмиг ухалҗ , зүркндән орулҗ һарһад, нәрн  шүлгәр әмтнд медүлнә.

1) «Буудя» шүлг умшлһн.

«Күн номин эрдм болн техник өмәрән йовулна,литератур болн сойл эврә күүг сәәхрүлнә,-гиҗ шүлгч келнә.

Кесг номтнр Көглтин Даван шүлглә эврәннь көдлмштән олзлна.Тедн дунд туурсн хирург профессор В.И.Русаков ,академик генетик –селекционерВ.Н.Ремесло. Академик  В.Н.Ремеслог гуманистическ ухан-седкл, сән-сәәхн керг, үнн йовдл күцәхиг»Буудя»гидг шүлгт дуринь күргүлсмн.

«Буудя»

Буудяг алтнла дүңцүлҗ

Бичә түүг һундатн:

Алтн -  зес болхла,

Әмдрлин экн – тертн.

Дүңцүллһнд өңгинь үзүлхәр

Дурдҗ кемр шунхла-

Ниһүртән һазр багтасн

Нарнла түүг дүңцүлтн.

Болв тиим бийнь

Болһаҗ басчн сантн:

Һазад бәәдлнь –нарна,

Һоллгч дотрнь –һазра.

Һолнь һазра гихләрн

Һооднь бичә медтн –

Күмни һар түүг

Кинҗ урһасинь сантн.

Зуг һанцхн һар

Зааҗ келснь –эндг.

Седклин закаг тер

Сәәхнәр  шунҗ кедг

Кемр буудян үн

Күццднь медхәр седхлә-

Түүг җирһлин үнәр

Тоолҗ ачинь илдктн!

Төрскн хальмг улстан, олнд тусан күргх заяна заавр эн Күүг харад., хадһлад йовсмн.

Иим шүлгәрнь үлгүрлҗ болхмн.

Өлсҗәтлм, җилмүд хооранд,

Орс эмгн нуувчинәр

Хар зүсм өдмг

Хавтхдм адһҗ дүрлә

«Бурхн дөңңх»-гиҗ

Бурҗ хооран һарла.

Байрлсн һарарн хавтхдан

Батар өдмгән атхҗ .

Эңкр цаһан саната

Ээҗән үзсн боллав.

Хавтхдан өдмг атхҗ

Ханад ,эмгнә седклд

Хәәр бәәдгиг үзләв.

Көглтин Дава –цуг мана хүв. мана кишг.Манд ачта нерн.Орс  шүлгчнрин А.С.Пушкинә,М.Ю.Лермонтовин,А.Блокин билгин хаалһас Көглтин Дава үлгүр авсмн.Тедниг эврәннь багшнран гиҗ тоолна.

Кезә Пушкинә нер

Кенәс соңссн болхв?

Тодлврин үлмәд орксн

Тер мисхл альдв?

Теңгр кезә үзсән

Төрүц келҗ чадшгов,

Һазр гисн үг

Һазаһас ирлә гишгов.

Төрхәрә эн хамг

Толһадм бәәсн болна.

Туурсн Пушкин бас

Теднлә,хамдан болна.

Палерма балһснд святой (бурхн-шаҗна) Петрин соборт католическ епископ Маралдини,ном умшхларн,Көглтин Даван шүлгүд прихожанмудтан,орс келнәс италь келнд орчулад, умшдг бәәсмн.Үгиг үннлә ниилүлҗ , цецн нәр-

нәрнь чимлсн шүлгүдиг тер ,епископ умшхларн, әмтн терүнәс сурһмҗ авч, медрл  хоршатха гиҗ умшдг бәәсн болҗана.

Тер шүлгүднь эн :

Везде, в любые времена

В своих приливах и отливах

Не воплощала жизнь сполна

Мечтаний даже у счастливых

Мне ль на такую благодать

Рассчитывать?

Скажу заранее :

Мне не приходиться мечтать

Об исполненье всех желаний

Нет у меня на это прав!

И я склоняюсь пред тобою,

О жизнь, с единственной мольбою:

Казни  за все в чем я не прав.

Но близких мне и дорогих

Не позволяй судьбе обидеть,

Страданий никого из них

Не дай глазам моим увидеть!

II Герин даалһвр сергәллһн.

1)Түрүн кичәлд дассан  граф – схемар давтхмн.

Көглтин Даван җирһлин болн үүдәлтин хаалһас.

Газет «Байрта» Багшин дамшлтас.11.12.2004г.

Сурврмуд:

а) Көглтин Дава альд? Кезә төрлә?

б) Кезә эклҗ бичлә?

в) Баһ цагин шүлглән  ямаран һурвн эңгд хувагдна?

г) «Җаңһр, Хоңһр альдвт?» гидг шүлгәс тасрха келлһн.

Тег.Кедү дәкҗ

Тагчкарн ухаһим авллач.

Зах уга ууһарн

Зүркнәнм чивһц көндәләч!

Сүртә һалвта кемлә

Селвгән , тег , өгич !

Түрү , зовлңта цагла

Түшлт нанд болыч !

д) Давид Никитич ямаран мөрәһәр ачлдсмн, ямаран цол зүүсмн?

1960 – 1980 җилмүдт Көглтин Дава бичсн поэмс онц нег ик төр хаһлх некврәр үүдәгдсмн. Эн төр – онц күн болн цуг олн, онц күүнә хүв – кишг болн келн - әмтнә, цуг делкән хүв – кишг.

«Сар – Герл» гидг поэмас тасрха:

Бичә өвртн, теңгрәс

Бичкәхн шорлҗн болҗ

Бидн танд үзгдвчн,

Күн болһн, итктн,

Кесг миңһн нар

Өрчдән өскҗ бахтад,

Ор һанцхнд нерәднә.

Җирһл, җилмүд, зовлң,

Җирлһн мет күслмүд,

Җигтә сәәхн дурнур

Җисәд багтҗ дуулна!

Күн дуран геехләрн,

Күн болдган уурна.

III.Шин төр.       «Ухана буцлт»-поэм.

«Ухана буцлт»-цуг делкән эдгшго өвдкүр, күмни зөв-йос харслһн, цусч-махч дәәг харалһн.

Көглтин Дава «Ухана буцлт» - поэмин һол ухан.

IV Шин төр.

Орчлңд  күчтә чидлтәһән үзүлхәр бийән цецнд тоолсн америкин йосна эздүд ,

Хиросим , Нагасаки балһсдыг 1945-гч җилд август сард атомин һалар күүчв,эдгшго герлин гемәр шавтав.Атомин әәмшг  чичрҗ, делкәд үкл зарлв.Аюл,зовлңгиг хамгиг күн бийнь үүдәҗ, делкәг чилшго һаслңд нураж,бийдән үклин хаалһ татна.Энлҗ чилн алдсн күмниг бичәч  нәрн ухаһар герлтүлҗ,орчлң, күн гисиг   хәрү чик хаалһднь орулхар зүткнә.

«Ухана буцлт»-поэмин һол дүр –американск обществин күн Адам Крейзи –эмч.Өдгә цагт «рак» гидг гемтә улсиг  эс эдгәвчн өвдкүринь баһрулхар әрүн  сана зүүсн Адам өвкнрән хоршагдсн  мөңгәр  кү эмндг больниц тосхсмн.Япона эмч Накамурала болн   талдан медрлтә эмчнрлә хамдан холас ирсн гемтә улс эмннә

Адам Крейзи ямаран заңта күн бәәснь иим үгмүдәс медгднә.

Өвчтә улс бийснь

Өр-җөөлн Адамла,

Өдрин дуусн  ухалсан

Иткҗ, бәәсән нуулго,

Иләрнь күүндхдән дурлдмн.

Адамин гүҗрҗ эмнлһнә көдлмшт авлгдсн җирһлиг , генткн вьетнамин дәәнд хорсн көвүнәннь һашута зәңг зүркинь шарклулҗ,өвдкүрәр дүүргв.Кәвүнәннь өөр сөгдҗ, тагчкар гейүрсн эцкин чееҗинь зовлң дарв.Адамин зовлң- гейүрсн

Моцартын күңкл реквием  көгҗмлә ниилҗ , төөнрсн зовлңгин нульмсар түңшүлҗ делкә шарклулв.Альдаран төрскн Америкнь йовулвчн , цусн, зовлң. харал Адамла харһна.

        1) поэмас текст умшлһн.

Атомин нуувч сексн

Алдр ухана тускар

Адам һашутаһар бишләлв.

Цусн…үкл…харал…

Цивилизацин аш болв.

Хиросимин үмсн, цогцднь шатад, көл, һар уга үлдсн әмдәр цогцнь хуухлгдсн улсиг эврәннь нүдәрн үзсн Адамин ухан –хәләцнь оңдарна.Намикон бинтәр оралһата цогцинь хәләҗ зовад,һаслңта олн тоолврмуд энүнә чееҗднь тунна.

Америк Япон хойр

Ата булалдсн марһанд ,

Хирохито Трумэн хойрин

Хоорндк ил ноолданд,

Хәәмнь, Намико, чи,

Хүвсхҗ шуугсн һалвд

Хуһрсн бура мет ,

Хорагдсан ода медҗәнчи?

Тоомсрта генералмуд штабиннь

Тагчт зураһан кехләрн,

Ору-һарудан чамаг

Орулсн болхий тедн?

Болв  Америкд диилвр керго , дән кергә ,Америкин йосна эздүд ичртә дәәһәр Вьетнам нутгт дәкәд дә босхсмн.

Крейзин көвүнь Вьетнамин дәәнд орад үкнә.Томасин салдсин җирһлнь күчр күнд бәәсинь эцкинь түүнә дневник умшсар меднәвидн.

Теднә тоод үрән

Теврсн баахн эк

Энд-тендән сүрдҗ ,

Эргәд генрҗ хәләв.

Мини нүднлә бас

Меңссн , зовсн , эрсн

Хәләцнь агчмд харһҗ

Хәәчлүлҗ зүрким шарв.

Даальңган уудлҗ би

Далдлсн шоколад һарһҗ

Бичкн хатхмл үрнднь

Белг гиҗ өгв.

Нег вьетнам салдс…

Баахн гергнүр өөрдҗ

Бәрҗәсн үринь булав.

Чишксн көвүнә амнд

Чимкәд белгим кемтлҗ,

Чирәнь көкртл күчәр

Чикәд дүүргҗ , һочкнҗ ,

Шүрүн һарарн оочинь

Шуулад шоколадар бүтәв.

Күрңтрсн цусн оочаснь

Күзүнүрнь шаварҗ һооҗв..,

Чилгр өдр бөкәд

Чееҗин харңһу дүүгв.

Салдсмуд үрән харсхар күгдлсн экиннь мөөрс керчҗ таслна.Эн зерлг йовдл Томасин ухаһиннь салвлҗ түңшүлҗ, алач-махч дәәнә ашинь ода медҗ ,энлҗ күн болсндан һундна.Бидн юн улсувидн? Күмб? Юмб?-Кен бидн? –гисн догшн сурвр Томасин седклд  хәрү угаһар  төөнрәд үлдлө.

Уйн цевр цагт космонавт-нисәч болхар күсл бийдән  кеҗәсн дәәнә һалвд  йовсн Томасин әрүн ухаг төмр шовуна туск дорд үзгин тууль соньмсулна. «Багш домг келҗ өглһн».

2) Багшин үг.

«Төмр шовуна домг» - тууль.

Хойр хан дәәлдҗәһәд нег – негән диилҗ эс чадхларн, негнь цуг номта улсан дуудад, хортыг дәәлх селвг өгтн гинә.Теднь өөдән нисдг төмр шову кехмн гинә.Терүнә төлә зун баахн күүкд күүнә , зун залу күүнә арсн ,цусн кергә болна.Тогтасн шовунас бултад ,хаанахн һазр  дор орҗ бултад, күн болдган уурна.Төмр шовуна чееҗнь юмнд төрүц хандго ,дүүрдго,геснь цаддго бәәҗ.

А.С.Пушкин:                                                Д.Н.Кугультинов:

Түүк «Капитанская дочка»                         Поэм – «Ухана буцлт»

(«Һәрд болн керә» - хальмг тууль).       («Төмр шовуна домг»- дорд

                                                                   үзгин тууль).

Ч.Айтматов:

Түүк «Белый пароход» притча

«О Рогатой матери – оленихи»

(киргиз улсин тууль).

Кесг нертә түүрвәчнр эврәннь үүдәврин  һол седвинь урн амн үгин кев-янзар дөңгҗ умшчнртан медүлнә.

 Тигәд эн  поэмин һол  учр-утхнь бичәч Кугультинов «Төмр шовуна домгар» үзүлҗәнә.

Цусч Төмр шову

Цутхҗ делдсн урдкс ,

Ээлтә сәәхн дурар

Эврәннь зүркән дүүрглго,

Ур ,цухл , өшә

Урһаҗ ,ухана догшар

Олз кехәр седсиг

Ода шин үй.

Утх –томаһинь йилһҗ

Урдксан һәәлдг болв.

V Кичәлин ашлвр.

Вьетнамд һанцхн Томас биш нань чигн баахн американск көвүд  әмнәсн хаһцна.Адам Крейзин тоолвр ик болад , ад гем ирнә. Бий дотрнь водородн бомб бәәнә гисн санан Адамин толһаһас һархш, күн көндәхлә , хаһрҗ одхв гиҗ ухална.Психиатрическ больницас Крейзи орһад, цуг орчлң деер бәәсн әмтиг харсхар  өндр хад деерәс далад  һәрәдәд, чивҗ одна.

Күцц поэмин зург: Аваль болн эк Катрин хойр үкәрин хоорнд энлсн сууна.

Дән гисн юмн догшн сүүртә аюлдан кесг миңһ күүнә җирһлмүд хораһад, делкә зоваҗ түңшүлнә.

Дәәнә ашнь: цусн ,үкл ,олн зүсн гем, иньг, элгн-садн ,эк-эцкәсн хольҗлһн.

Тегәдчн нарт делкәд әмтн дегц дууһан негдүлҗ келнә: Дән маднд керго! Күн болһнд дән керго! Тегәдчн күмн-әмтнә ухан дәәнә өмнәс буцна.

Ода Давид Никитич мадн дунд уга ,маднла зуг терүнә үүдәврмүд болн поэмс үлдв.Алдр үүдәврмүд  мөңктин тууҗд бөкшго җирһләр солңһтрх .Көглтин Дава гисн нерн –мана хальмг сойлын бахмҗ ,мана литературин ик өөдм болҗана.Авъясан ,келән ,тууҗан мартхмн биш,терүгән күндлҗ ,чееҗдән оньдин хадһлх кергтә гиҗ шүлгч маднд селвг өгчәсмн.

Көглтин Дава –олн әмтнд җирһлән белглсн күн.

Билгтә баһчудт Давид Никитич даңгин сүзгән өгч ,теднә бичсинь хәләҗ,дөңгән күргдг билә.Эльдшә Эрднин ,Лиҗин Валентинан төлҗхднь бичәч сүв-селвгәрн ,бүлән үгәрн ,кергәрн җивр урһаҗ ,үүдәлтин өргн хаалһ йөрәсмн.Багштан Эльдшә Эрднь «Күндллһн» гидг шүлг нерәдсмн.

Түрүн диилвринь баһд белглтн!

Тертн , шинхн җиврән өргҗ

Аһарт өөдлҗ ниссн шовушң

Арһан өврҗ , хаалһан олҗ

Тууҗд эврәннь мөрән үлдәх…

Түрүн диилвринь баһд белглтн!

VI Темдг тәвлһн.

VII Герин даалһвр («Ухана буцлт» поэм умшх).

Олзлсн литератур.

1.Төрскн литератур.11-гч класс.

2.Төрскн литератур дасхлһна методическ дамшлт.11-гч класс.С.З.Ользеева.

3.Газета «Байрта» 11.12.2004 г.

4.Газета «Хальмг үнн» 28.02.1997 г.

5.Газета «Хальмг үнн» 29.07.2006 г.

6.Журнал «Теегин герл» №2. /1997 г.