Байкара Хɵвенмей "Чүү болганыл?" Родная литература
план-конспект урока (7 класс)

Тирчин А.М. - учитель родного языка и литературы

МБОУ Самагалтайской СОШ №2

Темазы: Байкара Дамчаевич Хɵвенмей «Чүү болганыл?» (7 класс)

Чаа тема тайылбырлаарының кичээли

(Кичээлдиң хевири: кичээл-чурук)

Кижизидилгелиг сорулга: ϴɵреникчилерни чечен чогаалга – номчулгага сонуургалдыг болурунга, «Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан» деп үлегер домакка даянып, уругларны мɵзү-шынар талазы-биле (туруштуг, дидим болурунга, шын шиитпирни шилип ап чоруурунга) кижизидер.

ϴɵредиглиг сорулга: Тыва чечен чогаалда чараш чурумалдыг, бедик утка-шынарлыг чогаалдарның автору Б.Д.Хɵвенмейниң чогаадыкчы намдарының чамдык арыннары-биле таныжары, ооң база бир «Чүү болганыл?» деп чогаалын сайгарары. Номчаан чогаалының идей-тематиктиг утказын илередип билир, маадырларның овур-хевирин тодарадып билирин чедип алыры. Чогаалга хамаарыштыр түңнелди үндүрүп кээри-биле уругларның кичээнгейин хаара тудуп, таарымчалыг байдалдарны тургузар, боданыр аргазын идепкейжидери.

Сайзырадылгалыг сорулга: Сɵзүглелден чечен чогаалдың уран-чечен аргалары - деңнелге, эпитеттиң, метафораның чижектерин танып билир чаңчылын сайзырадыры. Чогаалдың ужур-утказының дугайында уругларның бот-тускайлаң медерелдиг кɵрүжүн хевирлээри. Чогаалда болуушкуннарны деңнеп, даап бодап, түңнеп билирин болгаш уругларның аас чугаазын  сайзырадыры.

Уругларның чедип алыр түңнелдери:

Предметтиг: Чогаалдың кол маадыры Монгуш-оолдуң шилип алган шиитпиринге даянып, оолдуң туруштуг болганынының  дугайында чаа билип алган билиглерин түңнээри, чогаалда болуушкуннарны амыдырал-биле холбап билири.

Метапредметтиг: тɵрээн чогаалда  алган билиглери-биле чергелештир тыва чоннуң амыдыралының тɵɵгүзүнге хамаарыштыр немелде билиглерни алыры.

Бот-тускайлаң: Чогаалдың маадырларының  аажы-чаңынга, кылдыныгларынга даянып, чогаалдың кол бодалын, темазын тодарадырда, боттарының үзел-бодалдарын бот-тодарадып, бот-сайзырадып билири. Тɵрээн чонунуң эрткен оруктарын ɵɵренип чорууру чугула дээрзин тайылбырлап шыдаары.

Ажыглаар арга-методтар, технологиялар: шинчилел, беседа, ɵɵреникчилерни бот-ажылдары методтар, индукция (чижектерден түңнелге кээр), анализ аргалары; РКМЧП – технология.

Принциптер: медерелдииниң пр. - ɵɵренип турар чүүлдерин медерелдиг шиңгээдип алыры; кɵргүзүглүүнүң пр. – уругларга кичээл бүрүзүнүң кɵргүзүглүг болуру.

Дерилгези: Б.Хɵвенмейниң портреди, Хаван чылынга тураскааткан чуруу.

Кичээлдиң кыйгызы: «Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан». (Тыва улустуң үлегер домаа).

Ажыглаар арга-методтар, технологиялар: мурнады ɵɵредир метод (операжающий), шинчилел, беседа, ɵɵреникчилерни бот-ажылдары методтар, индукция (чижектерден түңнелге кээр), анализ аргалары.

Принциптер: медерелдииниң пр. - ɵɵренип турар чүүлдерин медерелдиг шиңгээдип алыры; кɵргүзүглүүнүң пр. – уругларга кичээл бүрүзүнүң кɵргүзүглүг болуру.

Дерилгези: Б.Хɵвенмейниң портреди, чуруктар.

Кичээлдиң кыйгызы: «Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан». (Тыва улустуң үлегер домаа).

Бɵлүктеп ажылдаары (бɵлүктерниң аттары): «Эрестиглер», «Туруштуглар», «Демниглер».

Кичээлдин чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

1). Уругларның сонуургалын оттурары  (кичээлге эмоционалдыг, психологтуг белеткел).

Башкы: Уруглар, бɵгүн кичээливиске бɵлүктеп ажылдаар бис. Бɵлүктерниң аттарын чүге ынчаар шилип алганывысты кичээл тɵнчүзүнде чугаалажыр бис. Бɵлүктерниң удуртукчуларын – командирлерин соңгуп алырыңарны диледим. Ынчангаш бɵлүктерни адыңарны сыкпайн, тыва улустуң «Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп үлегер домаа ышкаш идепкейлиг ажылдаарыңарны кыйгырар-дыр мен.

Башкы: Уруглар, бажыңга номчуп алгаш, кээри-биле кандыг чогаал бердингенил, ол чогаалды номчааш, чүнү билип алдывыс, чугаалап кɵрүңерем.

ϴɵреникчилер: Б.Хɵвенмейниң «Чүү болганыл?» деп чогаалын  номчуур кылдыр онаалга бердинген. Чогаалдың кол маадыры – ɵɵреникчи оол 8-ки классчы Монгуш-оол дугайында билип алган бис.

2). ϴɵренир темазынче кичээнгейни күштелдирери. Мурнунда билиглер-биле харылзаа тудары.

3).  Кичээлдиң сорулгазын тодарадыры.

Башкы: Уруглар, ынчаарга бɵгүнгү кичээлдиң сорулгазын чугаалаптыңарам. Кичээлге кандыг сорулга салып болур бис?

ϴɵреникчилер: Б.Хɵвенмей чогаалчы дугайында таныжып алыр. Ооң «Чүү болганыл?» деп чогаалының утказын сайгарар, маадырларын тодарадыр, оларның овур-хевирин тургузары,  тема-идеязын илередир, уран-чечен аргаларга чижектер тып ажылдаар…

(Кыдырааштарынга ай-хүннү, теманы бижидер).

Башкы: Бис бɵгүн Байкара Хɵвенмейниң «Чүү болганыл?» деп чогаалын сайгарып ɵɵренмишаан, кичээливисти кичээл-чурук кылдыр эрттирер бис.

Шынап-ла, чүү болганыл, уруглар? Бо айтырыг бистиң сагыш-сеткиливис дүвүредип, сонуургалывыс оттуруп келир-дир бе? Ону тодарадыры-биле чогаалга хамаарыштыр даалгаларны кылып күүседир бис, оон чуруувустуң бир кезии – шыйыы үнүп кээр. Ынчангаш чуруувус кичээл дургузунда чедимчелиг үнүп кээр кылдыр база кичээлдиң сорулгаларын чедип алыры-биле шупту демниг ажылдаар бис, уруглар.

II.

ДААЛГА 1. Чогаалчы дугайында медээни бээр.

Башкы: Чогаалчы Байкара Хɵвенмей дугайында таныжып кɵрээлиңер, уруглар. (ϴɵреникчилер чогаалчының дугайында дыңнадыгны дыңнаар, кол чүүлдү кыдырааштарынче ушта бижиир).

Байкара Хɵвенмей 1915 чылдың январь 20-де Салчак кожууннуң Баян-Колга тɵрүттүнген. (Амгы үеде Кызыл кожууннуң девискээринге хамааржыр суур).

Чогаал ажылын 1934 чылда эгелээн. Баштайгы шүлүү «Октябрьның тугу» 1034 ч. «Шын» солунга парлаттынган.

Шүлүкчү. Прозачы. Очулдурукчу.

1972 ч. мɵчээн.

Башкы: Ынчангаш баштайгы даалгавыс  чогаалчы дугайында кыска медээни билип алырывыс болур, уруглар.

Чуруувустуң бирги шыйыын демдеглээр бис - деп чугаалааш, чуруктуң бир дугаар шыйыын шыяр.

ДААЛГА 2. «Айтырыг – харыы» деп оюн. Чогаалды бажыңга баш бурунгаар номчаан болганывыста, бердинген айтырыгларга харыылаар силер, хамаарыштыр 5 айтырыгдан тургустунган.

Башкы: 

Айтырыг 1. Чогаалда болуушкуннар кажан, кайда бооп турарыл?

 ϴɵреникчилер: …

Башкы:

 Айтырыг 2. Кол маадыры кымыл? Ол каяа дыштанып чедип келгенил?

 ϴɵреникчилер: Хɵлчүк-Бажы школазының ɵɵреникчизи. Сески классчы Монгуш-оол хоорайга акызы сугга дыштанып чедип келген.

Башкы:

Айтырыг 3. Кол маадырдан аңгыда чогаалдың кандыг маадырлары-биле таныжып алдывыс,  адап кɵрүңерем.  

ϴɵреникчилер: Акызы, чеңгези Айлыңмаа, студент Валя Донгак.

Башкы: 

Айтырыг 4. Монгуш-оол чүнү тып алганыл?

ϴɵреникчилер: Алдын шак тып алган.

Айтырыг 5.  Хоорайга оолдуң (Монгуш-оолдуң) амыдыралынга, сагыш-сеткилинге кандыг ɵскерлиишкиннер болганыл? 

ϴɵреникчилер: …

Башкы: «Даалганы эки күүсеттиңер, эр-хейлер!» - деп мактааш, чуруктуң ийи дугаар шыйыын чорудар. 

ДААЛГА 3. Чогаалдың сɵзүглели-биле ажылдаары.

«Кымның портреди-дир?»

Башкы: Чогаалдың сɵзүглели-биле ажылдап кɵрээлиңер. (Ар.130-134). Сɵзүглелди чүгүртү номчуп ажылдаалы. Сɵзүглелге даянып, кымның овур-хевирин чураан-дыр, тодарадыр?

3 бɵлүктүң командирлери маадырларның овур-хевирин бижээн карточкаларны шилиир. Маадырларның аттарын тодарадыр.

Карточка 1

-- Ам база номчуттунгаш олуруп алдың бе, оол? – дээн чеңгезиниң шириин сɵстери ону сырбаш кылдыр сүртедипкен. (Ар.130).

Монгуш-оол улуг тынгаш, «кижини дүлей чүве ышкаш алгырып чугаалаар, чеңгем дыка-ла каржы кижи-дирем» деп бодап артып калган. (Ар.131).

Карточка 2

Эжикте чиңге үннүг кижи чɵпшээрел айтырза-ла, Монгуш-оол кɵɵрге, ак-кɵк платьелиг аныяк уруг кирип кээп-тир. (Ар.133).

-- Силерге база четтирдим, ак сеткилдиг ɵг-бүле-дир силер – деп, уруг ɵɵрээнинден үнү сириңейнип чугаалаан. (Ар.133).

Карточка 3

-- Ынчап … -- деп, акызы бир-ле чүве чугаалаксаан. (ар.132).

-- Чүнү оорлапкан оол чүвел? Орталан, Айлыңмаа, сен. Чɵптүг чүве кылган школачы-дыр дээн акызының сɵстери Монгуш-оолду дидимнелдирипкен. (Ар.134).

Даалганы күүсеткен соонда, башкы чуруктуң кезектерин тудуштуруп,  улаштыр шыяр.

ДААЛГА 4. 

Чогаалда маадырларны кылып турар кылдыныгларын барымдаалап,  мɵзүлүг болгаш мɵзү чок маадыр деп бɵлүктеп кɵрээлиңер. Чүге ынчаар бɵлүктеп турарын бадыткап тайылбырлаңар. (Схема, таблица тургузуп, кыдырааштарынга ажылдаар).

ДААЛГА 5. 

ϴɵренип эрткен чогаалы-биле харылзаа.

Чогаалда маадырларны С.Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» Аңгыр-оолдуң акы-чеңгезиниң овур-хевири-биле деңнээр.

Башкы  чуруктуң дараазында шыйыын чорудар.

Релаксация. Дыштанылга минутазы. 

Уруглар, туруп келиңерем!

Чогаалывыс маадыры Монгуш-оол-биле кады агаарлап үнүп, дыштанып алыылыңар, уруглар!  Карактарыңар шийиптиңер, кижи бүрүзү бодун даштын ховуда мен деп иштинде даап бодап алыр. Долгандыр кѳрүңерем, кайгамчык каас чараш  бойдус бисти хүрээлеп алган. Долгандыр шупту чүвелер ак хар-биле шыптынган: даглар-даа, арга-арыг-даа, хову-шɵл-даа. Чаражын, чүгле ак хар! Агаарның онзазын. Мында чүгле бойдус болгаш силер.  Хостуун, шѳлээнин. Долгандыр бүгү чүве ыржым, шыпшың, магалыын!

Уруглар, ам карактарыңар ажыдыптыңар. База катап шийиптиңер.  Ажыдыптыңар. Шийиптиңер. Бистиң чогаалывыс маадыры база бойдуска мынчаар дыштанып турганы чадавас.  Бистиң бодалывыс бойдуста турда, ол бисти эмнээр, биске күш киирер. Ам карактарыңар ажыдыпкаш, оожум олуруп алыңар!

Ам улаштыр ажылдап, даалгаларывысты кыла кааптаалыңар.

 (Физминутка биле кады карактарны дыштандырганы).

ДААЛГА 6. 

Чогаалдың тема, идеязын тодарадыры.

 Башкы: Чогаалда чүнүң дугайында бижип турарыл? Ооң темазын-идеязын канчаар илередип болур бис? Тыва улустуң кандыг үлегер домаа чогаалдың утказынга дүгжүп болурул, кичээлдиң кыйгызы кылдыр алганывыс үлегер домак тааржыр-дыр бе, уруглар?  Үлегер домактың утказын сайгарар. Чогаал бодунуң үезинде бижиттинген-даа болза,  амгы салгалга ужур-дузазы чүл?

Темазы: Мɵзү-шынар темазы.

Идеязы: «Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан».

Башкы  чурукту улаштыр шыйып коргүзер.

ДААЛГА 7. 

Чогаалдың чурумалдыг аргалары-биле ажыл.

Сɵзүглелден уран-чечен аргаларга чижектер тып ажылдаары, сɵзүглелден каш уран-чечен арга тыпканын санаар (шинчилел методу, шинчилел ажылының элементизи; статистиктиг арга). Бɵлүк аайы-биле ажылдаары. (Даалгалар бижээн карточканы капитаннар шилип алыр).

Карточка №1. Сɵзүглелден деңнелгелерни тывар.

Шынап-ла, Монгуш-оол ном номчуурунга дыка-ла ынак. Номчуй бергенде, кулаанга безин чүве дыңналбастай бергензиг апаар.

Монгуш-оол ол-ла ынчап базып тургаш, сиген аразында бир-ле чүве кылаш кынганын кɵрүп каан.

Карточка №2. Сɵзүглелден эпитеттерни тывар.

Бир-ле кааң хүндүс кудумчу талазында маңнашкан кызыл-ала, ногаан-ала автобустарны, янзы-бүрү чараш чычааннарны сонуургап каап, «Аңгыр-оолдуң тоожузун» номчуп олурган. (Ар.130).

Карточка №1. Сɵзүглелден метафораны тывар.

Монгуш-оол база бир бɵлүктү номчааш, ында бижээн коргунчуг-даа болуушкуннарның дугайын катап боданып, соңгаже кɵрүп олура, хлеб садар шагы чеде бергенин сактып каан.

Башкы  чуруктуң шыйыын чорудар.

ДААЛГА 8. 

Сɵзүглелдиң дылының онзагайы.

Сɵзүглелдиң дылының онзагайын сайгарарын оралдажыр.

3 бɵлүктүң командирлери сɵзүглелдер бижээн карточкаларны шилиир.

Карточка 1

Сɵзүглелде тыва дылдың диалект сɵстеринге чижектер тып ажылдаары, ушта бижиири.

Ынчап олура, чеңгезиниң кухнядан чедип келгенин эскербээн. (Ар.130).

Ногаан сакпыңда мүн барын акың кээрге, чугаалаар сен. (Ар.130).

Карточка 2

 Сɵзүглелде үлегерлээн богаш эргижирээн сɵстерни тып ажылдаары.

Бир-ле кааң хүндүс кудумчу талазында маңнашкан кызыл-ала, ногаан-ала автобустарны, янзы-бүрү чараш чычааннарны сонуургап каап, «Аңгыр-оолдуң тоожузун» номчуп олурган. (Ар.130).

Карточка 3

Сɵзүглелде онзагай сɵстерни тывар, ушта бижиир.

Стол кырында чыткан чес кɵпеектерни санап кɵɵрге, он алды-ла кɵпеек бооп тур. (Ар.131).

Бир катап угбазы магазиннеп чорааш, чээрби беш тудуш рубль чидириптерге,… (Ар.132).

Башкы: Кандыг-даа чогаал бодунуң үезинде бижиттинген болгаш бодунуң үезиниң тɵɵгүзүн кɵргүскен болурун чижектерден кɵрдүвүс.

Башкы  чуруктуң шыйыын чорудар.

ДААЛГА 9.

Тускай даалгалыг карточкалар – 3 (Чамдык ɵɵреникчилерге баш удур белеткээн болур).

Чогаалдан хуу чүве аттарын ушта бижиир, бɵлүүн тодарадыр. Шын бижилгезин тайылбырлаар.

ДААЛГА 10.

Шупту ɵɵреникчилерге боданып, сайгарып чугаалажыры-биле даалга.

 «Орук олчазын» ээзинге эгидер бе азы эгитпес бе? Эгитпес дээрге чүү шаптыктап турарыл? Чогаалдың кол маадыры Ондар Монгуш-оолга характеристикадан бериңер.

А силер ындыг таварылгага таварышкан болзуңарза, канчаар силер?

…

Башкы  чуруктуң шыйыгларын демдеглеп дооскаш, түңнелди үндүрери.

III. Онаалга бээри:

1. «Бир эвес мен алдын шак тып алган болзумза…» кыска чогаадыг бижиир.
2. Шагаа байырлалының дугайында чурук чуруур.
3. Чогаалга хамаарыштыр тест чогаадып тургузар.

Чурукка хамаарыштыр түңнелди үндүрери. Чурукта кандыг дириг амытан үнүп келгенин тодарадыр, ооң (чуруктуң) утказын тайылбырлажып чугаалажыр. Чүнү кɵргүскенин тодарадыр. (Шагаа дугайында кыска чугааны чорудар, амыдырал-биле холбаа - Ыяш олуттуг Сарыг Хаван чылы).

VII. Рефлексия. (Түңнел кылыры).

        Башкы: Уруглар, кичээлге кандыг билиглер чедип алдыңар? Кичээлдиң кыйгызынга дүүштүр ажылдадывыс бе? (ϴɵреникчилерден долу харыыны негээр).

        - Мен бо кичээлден мындыг чаа чүүлдерни чедип алдым…

- чогаалдың маадырларының аажы-чаңын;

- даап бодап, угаап бодап, бадыткап;

- айтырыгларга шын харыы тып;

- херек үзүндүлерни (харыыларны) тып;

- сɵзүглелдиң кол бодалын илередип;

- план аайы-биле ажылдап;

- аас биле бижимел чугааны ажыглап;

- номчаан чүүлүн кыска азы делгереңгей дамчыдып;

- улуг-каралап, чүгүртү, тода, медерелдиг… номчуп;

- чогаалчы дугайында немелде билигни билип алдывыс;

- авторнуң бодалын дамчыдып;

- чүнүң дугайында чогаал дээрзин;

- кандыг айтырыгны чогаалчы кɵдүрүп турарын билип алдывыс.

VI. Демдектер салыры.

ϴɵреникчилер кичээлде ажылдаанын боду үнелээр, демдекти салыр. Башкы үнелелди бээр.