«Хальмгин ачта үрн »
методическая разработка

Ока Иванович Городовиковд нерәдсн дууг ах үйин улс сәәнәр меднә. Хальмг Таңhчин хотл балhснур ирсн олн гиичнрин оньгт хамгин түрүнд зөргтә баатр, билгтә полководец Ока Городовиковин бумб тусна. Насн– җирhлнь хальмг улсин тууҗла, эңкр теегләнь залhлдата бәәсмн.

Сальск тег-теңгин хальмгудын төрскн hазр. Энд 1879 жилин hаха сарин 30-д Чиигтә Эльмута гидг hазрт угатя хальмгин бүлд Ока Иванович Городовиков төрсн болдг. Бичкндк цагнь күчр күнд билә. Геснә тежәлин төлә йистәhәсн авн эн байн хазгин мал хәрүләд көдлнә. Кедү киитнд даарад, шар нарнд шатад, байна малын ард көлсән асхсн болх гиhит. Тиигхд сурhуль сурна гих уханд уга. Хөөннь өсәд-босад эн умшдг, бичдг дассмн. Хальмгуд йирин мөрнд hавц, зөргтә дәәчнр гиж ик кезәнәс нааран тоолгдна. Ока Городовиков бас бичкн цагасн авн мөрнд дурта билә. Хатмл цогцта, шулун-шудрмг көвун үүрмүд дундасн йилhрәд, мөрнә урлданд орлцхларн даңгин нуурт hардг билә.

1903 җил эн цергт мордна. Хазг гиhәд энүг Теңгин хазгудын 9-гч полкд орулна. Цергә җирhл бас амр биш болв. Зуг Ока цергә кергиг арднь орҗ дасад, йоста мөрн цергч болв. Цергчнр дунд болдг марhаст ончрдг билә. Кенәс чигн даву сәәнәр чашкар чавчад, мөр унад довтлад, үлгүр болдмн. Тиигәд эн урядникин цол зүүhәд, 1907 җил цергәс бууhад, Платовская станицд ирхләрн баh наста хазгудыг мөр ундг дасхв. Нарт делкән негдгч дәәнд эн Юго-Западн фронтд баатр кевәр дәәлдәд, нег бәрлдәнд шав авсна хөөн Сулинск металлургическ завод харлhна команд орулгдна. Октябрьск революц диилвр бәрәд, көвүн хальмг теегтән ирнә.Энд Семен Буденныйла көдлмшчнрин, крестьянмудын болн хазгудын депутатнрин станичн совет тогтана. Советин йос хальмг теегт делгрүлж С.Буденныйла үүлднә. Эдн итклтә үүрмүд бәәсмн.

1920 җилин зунар О.Городовиков штабур дуудад, Юго-Западн фронтын Хойрдгч Мөрн церг бүрдәх даалhвр өгәд, командующд шииднә. Церг бүрдәхд йир амр биш болв. Сурhульта, медрлтә цергчнр баh билә, дәкәд болхла мөрд, зер-зев хатяр бәәсмн. Тиим болв чигн Городовиков өгсн даалhвриг күцәhәд, энүнә цергчнр баатр-зөрмгәрн туурв.

Дәәнә хөөн М. Фрунзен нертә Цергә академь төгсәhәд, тавн җил Украинд Червонн хазгудын кавалерийск корпус hардна. Хөөннь Дунд Азин цергә округин командующин дарук болҗ эн үүлдсмн.

Төрскән Харсгч Алдр дәәнд Ока Иванович Городовиков мөрн церг хураhад, цергчнриг белдәд, хортыг хамх цокч уга кехд зөрмгәр орлцж, аhу ик тәвцән орулсмн. 1943 жиләс авн 1947 жил күртл Ока Иванович Советск Әәрмин мөрн цергин командующин дарук бәәсмн. Мөрн цергә энг бүрдәлhнд эн ик  оньган тусхаж, энүнлә залhлдата цуг төриг чадмгар хаhлдг бәәсмн. Бийинь мөр өскдг заводмудар йовад хәләhәд, сүв-селвгән өгәд дөң болдг билә.

Ока Иванович Городовиков Ленинә hурвн орденәр, Улан Тугин зурhан орденәр, Төрскән харсгч Алдр дәәнә 1-гч девсңгин орденәр, долан медаләр болн Моңhл улсин Республикин Улан Тугин орденәр ачлгдсмн. Гражданск болн төрскән Харсгч Алдр дәәнд залу-зөрмгән hарhсн төләднь, мөрн цергин әңгүдиг чадмгар толhалснднь энүнд тиим өөдән ачлврмуд өгсмн.

СССР-ин Зертә-зевтә Чидлмүдиг тогталhна кергт ик ач-тусан күргснднь болн советск государствиг, мана Төрскнә үлмә уга бәәлhиг хортнас залу-зөрмгәр харсснднь СССР-ин Деед Советин Президиум 1958 җилин моhа сарин 10-д батлсн Зәрлгәр Ока Иванович Городовиковд Советск Союзин Геройин өөдән цол зүүлhлә.

1960 жил Хальмг Танhчин Западн районд, урднь эн Ик Дөрвдә улусин нер зүүжәсмн, гражданск дәәнә герой нер туурсн полководец Ока Иванович Городовиковин нер зүүлhлә. Башанта селән бас Городовиковин нериг 1971 җилин лу сарин 8-с авн зүүсмн.

Ока Иванович ик нертә цергә үүлдәч билә. Үзсән, соңсан тодлад, эн зу hар дегтр бичсмн. Дорас өсч йовх баh наста цергчнриг сурhмҗллhна төрт эн ик оньган өгдг билә. Негдгч мөрн цергин тускар Ока Иванович Городовиков йир тодрхаhар бичсмн. Мөрн цергчнрин залу-зөрмгәр бахмҗ кеҗ, олнд үлгүр үзүлсмн.

Ока Иванович Городовиковин насн-җирhлин хаалh орн-нутгин тууҗла бат кевәр залhлдата бәәсмн-селәнә эдл-ахун тосхлт, сойлын, экономикин болн цергә тосхлтын делгрлт гиҗ бодх кергтә. «Насн-җирhлән Төрскән харслhна, орн-нутгин туурмҗин, өслтин, делгрлтин кергт нерәдләв»,- гиҗ эн нег статьядан бичсмн. Тернь мел үнн. Кесн көдлмштән күцәмҗтә, чаңh неквртә күн билә.

Ока Городовиковин өрк-бүл өвкнрин авъяс-бәрцд, тууҗдан, төрскн келндән итклтә билә. Теегин баатр төрскн келән сәәнәр меддг бәәсмн. Хальмг улсин баатрлг дуулвр «Жаңhрин» болгүдиг чеежәр келдг бәәсмн. «Маднд, хальмг  баhчудт, хаврин сөөд цуглрад, хальмг ишкә герт сууhад, җаңhрчнрар «Жаңhр» келүлчкәд соңссн икл гидг байрта болн кишгтә сүүр болҗ медгддгнь ода нанд сангдна… «Жаңhрин» дуудт тууҗд угачн баатрмуд келгднә, тиим болсн бийнь, «Жаңhрт», нүр-герт үзгддглә әдл, хальмг келн-улсин санж-ухалҗ йовсн күслмүд, санан-седклнь түүнә кесг олн зун җилд, эврәннь келн-эмтән сулдхж, сүл җирhлтәhәр бәәхәр седҗ йовсн күслнь үзүлгдҗ медүлдгднә», - гиҗ Ока Городовиков «Жаңhр» эпосиг барас hарhхд нүр үг бичсн болдг. Бийнь болхла «Жаңhрин» баатрмудас үлгүр авч, төрскн теегтән хөвтә әмдрлин бат ул тогтаҗ, җирhл делдҗ чидлән әрвлсмн биш.

Хальмг улсин бичәч Сусен Аксен О.И.Городовиковд иим сәәхн үгмүд нерәдсмн:

Городовиковин туск дун

                                                                               Үгнь Сусен Аксен

Теегәр хальмгуд дунд

Тууж-туульс келгднә.

Кееhәр хальмгин дуунд

Келмрч Аакуг магтлдна.

Теңгин адун дундас

Төөлтә кеериг тохла,

Хальмгин угатьнр дундас

Хальмг Чапай hарла.

                                                           Дөрәhән ишклж босад,

                                                           Дахулсн цергән дуудв.

                                                           Дуута Аакуhан дахад,

                                                           Дивизь бүклдән довтлв.

                                                           Хурц иртә үлдән

                                                           Хүрүлн суhлад авла.

                                                          Ардан тоос үлдән

                                                           Атакд Ааку дәврлә.

Харцх шовуна живршң

Хар занчнь делсв.

Харада хар сахлнь

Халх деегшән давшв.

Төөлтә хурдн кеернь

Тасрад өмн hарв.

Довтлад hарсн шүрүнднь

Делнь делсәд шуугв.

Мергн hарин шүрүнд

Мөртә офицер харhв.

Татн чавчад орксн

Толhань өсрәд одв.

Дахуль материал

Боевая шашка О.И.Городовикова времен гражданской войны.

Олзлгдсн литератур:

1. «Ока Городовиков. Воспоминания. Исследования. Документы.» Ставицкий И.В. Элиста, 1974 г.
2. «О.И.Городовиковин төрж hарсна 125 җилин өөнд», Хальмг үнн. hаха сарин 30/ 2004 җ.
3. «Городовиковин туск дун» Сусен Аксен.
4. Архивн материалмуд