«Бичкдүдин төр Саңһҗин Босян үүдәлтд»
методическая разработка

«Бичкдүдин төр Саңһҗин Босян үүдәлтд»

Бичкдүдин төр Саңһҗин Босян үүдәлтд ик орм эзлнә. Яһад гихлә өсч йовх баһчуд мана хальмг улсин нег ончта төр болҗана. Шүлгүдәс бичкдүд сурһмҗан автха гисн санатаһар Саңһжин Бося эврәннь шүлгүдәң бичсмн.

«Байр» журнал умшдг мана бичкдүд Саңһҗин Босян шүлгүдиг йир сәәнәр меднә.

Саңһҗин Бося литературт эклц кехләрн бичкдүдин төлә үүдәврмүдән бичлә гиҗ келхлә, худл болшго. Тиигәд чигн хальмг дегтр һарһачд хамгин түрүн болҗ «Үрндән» гидг нертә дегтр барлгдла.

Бичкдүдин төлә седклән тусхаһад, кергтә-туста хамгин ухан дотран шүүһәд-шүүрләд, цуглулад йовсинь, энүг «Өнчнә кишг-өвртнь», «Баташ Уташ хойр», «Һурвн хурһн» гидг дегтрмүдәс медҗ болхмн. «Үрндән» гидг дегтр умшхла, авторин ухан-седклнь бичкдүдт туста төләдән дәкәд чигн шин үүдәврмүд бичх гисн иткл зүүгднә.

Ач-туснь юундв гихлә, эн дегтрмүднь школд эклҗ орад уга бичкдүдин төлә шишлң теднд нерәдҗ бичхәр седгдҗ. Дигтә тиим седклән күцәхдән автор килмҗән өгч. Болв дегтрт орсн цуг шүлгүд школд эклҗ орад уга бичкдүдт мел ирлцңгү гиҗ келҗ болшго. Тиим болвчн дегтрмүд, шүлгүд бичкдүдин төлә бичгдснь лавта. Келхд, «Альма», «Таня күүкн», «Тома», «Чимдә», «Сурһульчнрин бригад» болн нань чигн шүлгүд бичкдүдт таасгдх гиҗ сангдна.

«Бичкдүдиг бичә һундатн» болн олн-зүсн утхта иим шүлгүд умшҗ болхмн.

Шүлгүдиг бас чигн шалһад, бичкдүдт келнднь кевшүртә, даршлһта болмар амр медгдх, нег үлү чееҗәр дасгдх шүлгүд бичсмн.

Кесг шүлгүдтнь бичкдүдин цеңнсн дун соңсгдна, теднә күүндвр, наадн үзгднә. Теднә бәәдл-җирһләс кесг соньн йовдл чигн тодлгдна, теднә  өкәр сәәхнинь сәәнәр медүлнә. Орчлңгин бичкдүдт, теднә өсхднь дән-даҗг уга, төвкнүн  җирһл кергтәһинь цәәлһнә.

Шүлгүднь йир амрар, кееһәр, хурц сәәхн келәр бичгдҗ. Бичкдүдт өргмҗтә сана орулҗ, теднд урн үгин ке сәәхнә бахмҗинь хаңһахмн. Шүлгүднь баһчудт таасгдҗ, өргмҗтә седвәр, һо-һольшгин, иньглҗ үүрллһни сәәхниг – баатр, зөрмг болхиг, «хурц ухани чидлинь» үнлүлх сана орулхинь лавта. Бичкдүдт нерәдсинь нурһлҗ нег юмна туск төриг үзүләд бичсндән –бичкдүдт тусан сәәнәр күргхмн. Баһчудт тоолвр орулх деерән, келлһинь ясрулхднь туста.

Мана хальмг литературт аһрусна, аң-шовуна  тускар бичсн үүдәврмүд ховр. Тер дутуг күцәхәр седҗ эклснь Саңһжин Бося бас болна. Хаврин өңг, бәәдлинь бас цәәлһҗ бичҗ. «Хавр» гисн юуһинь орчлңгин өңгәр сольлһарнь, аң-шовуна, мал-адусна төлән авсарнь, үзүсндән лавтрха болҗ.

Саңһҗин Бося бичкдүдт сәәнәр бичдг бснь темдглхл, чик чигн болх. Гүн уха, эркн кергтә төрмүд, үзх үлгүрмүд, бичкдүдт медгдх келәр шүлгч бичдг бсмн .

Бичкдүд бичә һундатн,

Бичкдүд бичә керлдтн

Кедүхн дүңгә җирһл

Көөркс, тедн меднә?...

...Тадна ухаг тохҗ

Тедн медх настай?

Тадна өмнәс бурушадг

Теднд зөв бәәхий?...

...Таалмҗ авхар, көөркс,

Таднас яһҗ күләнә

Кир уга седклән

Кенд эс иткнә...

... Би эврән негт

Бичкдүд һундасн болхла,

Бүкл җирһл турштан

Буруһан көөркүсәс сурҗанав. –

тиигәд шүлгч буруһан бичкдүдәс сурҗана.

Бичкдүдин седвәрнь медсәр, бичкдүдин җирһләр соньмслһнь болн теднд дуртань гиҗ энүгинь цәәлһҗәнәвидн. Яһдг болвчн, бичәч җирһлиг олн зүсәр шинҗлҗ, әмтнә эс үзҗәх, таняд уга халхинь урн үгин дүрәр, товчлвр ухатаһар, хурц үгәр бичҗ үзүлхәр седхднь ицҗ болхмн. Сурһуль, медрл, чадмг – энүнднь дөн болхнь лавта.

Эк-эцкнрин килмҗ күүкдт сән тусан күргнә. Эк-эцкәр дамҗад, бичкдүд сән сурһмҗ авна. Урдк цагт экнрин икнкнь дала сурһуль уга болв чигн эврәннь күүкдтән бәәдл-җирһлд кергтә болх сурһмҗ өгч, үрән әмтнд туста күн болҗ өскхин арһ хәәдг билә.

Тегәд эн үлгүр баһчудт лавтрха гиҗ тодлгдхнь ил.

Үүмүлҗәх төрмүд дала. Хамгин түрүнд өдгә цагин җирһл... Маңһдур юн болхнь медгдҗәхш, дорас өсч йовх баһчудын иргч эк, ээҗ күүг йир икәр үүмүлнә. Дорас өсч йовх баһчудтан цаглань кергтә сурһмҗ өглһн бас нег төр.

Өдгә цагин Баһчуд төрскн келән эс меддг йовдл Саңһҗин Босяг ик гидгәр үүмүлжәхнь «Төрскн келн» гисн шүлгәснь медҗ болхмн.

Хама йовдг болвчн

Хальмгв! – гиҗ бахтнав.

Келән мартҗв гихлә,

Кенәхнәв гиҗ санхв?! –

гисн үгмүднь серлтә күүнә ухани өнцгәр давҗ һархий?

Йосн шүлгч эврәннь хурц нүдәрн, сонр чикәрн, олмһа урн келәрн, омгта оюн билгәрн күүнә эс оньһсн нег үүрмг болсн темдгәр бүкл ик седв төр босхҗ, күр кеһәд, күүнә җилвин өр көндәһәд, седклиг бийүрн уңһаһад авчкдг күчтә. Шүлгчин һол зер-зевинь – үг, хурц келн.

Хальмгин эклц өвкнрм

Хальмг келән үүдәсәр

Орчлң нег келәр

Өдгә күртл байн,-

гиҗ шүлгч «Төрскн келндән» бичнә. Моһлцг һазр деер кедү олн келн бәәдг болвчн, нег чигн келн үлү, керг уга гиҗ санҗ болшго. Кезәнә өвкнрин үүдәсн хальмг келн ода күртл орчлңгин олн келиг байҗулҗана. тегәдчн төрскн келн, экин келн – ик гидг байн зөөр. Эн келәрн омг авч, байр – бахмҗ кех кергтә. Хальмг уул келн – шүлгчин залач.

Билг гисн - өвәрц юмн. Чееҗдән хадһлсн ухан-седклиг шүлгүдт тораҗ, олнд  медгдмәр бичнә гисн – икл нәрн төр. Санһҗин Босян шүлгләниг ятхин сәәхн дуунла дүңцүлх дурн күрнә. Чикнә хуҗр хаңһасн деерән, эврәннь җирһлиг шинҗләд чик-хаҗһринь үнлх уха орулна.

Күүнә бәрүлсн ятх

Керго-ханлт өргнәв!

Эврәнм седкл эзлх

Эрдмәр ятх олнав.

Саңһҗин Бося «ятхан» олв, гиҗ сангдна. Билг-эрдмәрн күмнд дурта болгч хәләцәрн, төрскн һазрасн чидл авсн үүдәлтәрн умшачнриннь дурн-седклиг эн авлҗ чадв. Эврәннь арһ-чидлән, күцәҗ чадх кергән йилһҗ медҗ авад, эврәннь сенр айста ятхан олсн шүлгч Санһҗин Бося эн «җирһлдм учрх дуран цугинь шүлгләнд өгләв» гиҗ келсндән күрв.

Тегәд Саңһҗин Бося бийиннь тускар иигҗ бичв:

Хаалһм амр биш,

Хату, чагчм билә...

Зөрг иткл хойрм

Зөвән олҗ нәәрлә,

Эңкр төрсн нутгтм

Эклсн хаалһм билршго,

Ардасн ирх үйнрән

Адһҗ өмнәсн тоснав.