«1812 җ. Төрскән харслhна дәәнә зөргтә баатрмуд»
методическая разработка

 «1812 җ. Төрскән харслhна дәәнә зөргтә баатрмуд»

Эн җилд мадн 1812 җилин Төрскән харслhна дән болсна 200 җилин өөн темдглҗәнәвидн. 1812 җилин Төрскән харслhна дән болснд мана өвкнр-теегин хальмгуд бас залу-зөрмг кевәр, әмән эрвллго орлцҗ ноолдсн бәәҗ. Терүгәрн тедн Әрәсәд, орс олн-әмтнд итклтә дурта бәәсән медүлсмн.

1811 җил мөрн сарин 7-д Кавказин дәәнә губернатор генерал-лейтенант Ртищевд орс хан иигҗ бичҗ: «Мана цергиг мөртә цергәр батлхин кергт тавн зун күүтә хойр хальмг полк Әәдрхнә, Саратовин, Ставрополин губернст бәәх хальмгудас бүрдәхиг би танд даллhҗанав»,-гиҗ.

Таваhад зун күүтә хойр мөрн полк Әәдрхнә, Саратовин, Кавказин губерньсин 28-д Воронежур йовулгдв.  Нойдуд, зәснгүд болн эгл хальмгуд бас цергт дурлҗ мордв.

Негдгч хальмг полкиг тәш Джамб Тундутов, хойрдгч полкинь-Сербеджаб Тюменов нойн толhалсн бәәҗ. Генерал-лейтенант Ртищев сурврар 1811 җилин ноябрин 15-д хаана закврар Эрдни тәш Тундутов болн терүнә ах 1-гч полкин ахлач Джамб тәш Тундутовд капитана нер, Сербеджаб Тюменов нойнд майор нер зүүҗ. Тер хойр полкас нааhар hурвдгч-Ставропольск хальмг полк бас бурдәгдҗ. Терүнә ахлачнь Оренбургск гарнизона полкин капитан Диомидий бәәҗ. Ставропольск хальмг полк 560 күүнәс тогтсн бәәҗ. Һурвн җилин эргцд болсн дәәнд тер полкас 210 күн хорҗ, наадкснь хәрҗ ирҗ. Париж балhсиг эзлҗ авлhнд залу-зөрмг үүлдврәрн ончрсн эн полкин 55 күн медальмудар ачлгдҗ. Үлгүрнь:Чонсас-Чурюм Баринов, Аршин Уланов, Манца Оношев, Зурhан Цебеков; Баh-Буурлас: hашун Дорджинов, Цаhан Манджиев, Мигмир Тобдинов; Будрмсәс: Габун Дамбинов, Цаhан Манджиев, Мучка Цовалдинов, Джамбо Зодбинов болн нань чигн улс. Французмудла дәәлдлhнд полкин командир Диомидий, хорунжс Дандаров, Шарапов, Дроджиев, Бондарев, Ильцхаев, Бантырев, есаул Дорджиев болн нань чигн улс залу-зөрмгәрн икәр ончрсн бәәҗ.

Джамб тәш Тундутовин hардҗ йовсн Әәдрхнә негдгч хальмг полк бас кесг туурмҗта үүлдврмүд күцәҗ. Эн полк 508 күүнәс тогтсн бәәҗ. Полкин ахлач Тундутовд капитана нер зүүhәд, «Зөргтә төләднь» гиҗ бичәтә алтн үлдәр ачлҗ. Эн полкас хойр күүг Базр Лузгановиг болн Күмсә Ностиновиг орденмудәр ачлҗ. 1-гч хальмг полк Буг hол деер болсн дәәнд болн Брест-Литовск балhсн күртл хортиг көөлhнд болн нань чигн кесг дәәнд орлцҗ. 1814 җилин ноябрин 20-д эн полк хәрҗ ирҗ.

Джамб Тундутов

1812 җилин дәәнд Әәдрхнә 2-гч хальмг полк бас зөргтәhәр орлцҗ. Эн полкин ахлач Сербеджаб Тюменов нойн бийнь йир зөргтә болсн деерән полкан сәәнәр залдг бәәҗ. Залу-зөрмг үүлдврмүд күцәснднь болн полкан сәәнәр залснднь Тюменов нойиг «Зөргтә толәднь» гиҗ бичәтә алтн үлдәр, 2-гч классин святой Аннан, 4-гч девснгин Владимирин нертә, 4-гч девснгин Георгий орденмудәр ачлад, подполковник нер зүүҗ. Прусск хан энүг «пурле-Мерит» гидг прусск орденар 1816 җилин июль сарин 18-д ачлҗ.

Святая Анна нертә 3-гч классин орденар майор Самхай Намкаев, есаул Манче Сарев, хорунж Мукукен Монагов ачлгдҗ. Хортна өмнәс зөрмг кевәр дәврснә ашт полкин командир хортна тов булаҗ авв, Мукукен Манагов hурвн офицер болн 30 салдс кел бәрҗ авв. Урядникуд-Меклей болн Цаhан-Хаалh, дакад салдс Иджил hурвн Пружаны гидг балhcна өөр болсн дәәнә күчр цагла зерглҗ дәврәд, үлгүр өгснә ашт дәврҗ йовсн хортн хәрү зулла.

Хальмг полкс дәәнд морлдхларн эврәннь кезәнк туган авч hарсмн, тернь Сербеджад Тюменов толhалж йовсн 2-гч полкд хадhлгддг билә. Энүгән өмнән делскҗ, 2-гч полкихн кесг олн догшн дәәлдәнд орлцҗ йовсмн.

Кесг зун километр дәәнә күнд хаалhар ах-дү болгч орсмудла эм-ээмән цацулад йовад, дәәсән дарад полк хәрү hазрур ирҗ. Полк хәрҗ ирснә тускар Әәдрхнә «Восточные известия» гидг газет иигҗ сонсхсн бәәҗ: «Хәрҗ ирсн Төрскән харсачнрин тоод мана зөргтә хальмгуд бас ирҗ», -гиҗ.

1814 җилин ноябрин 18-д Тюменов нойна нутгур, терүнә көвүн Сербеджаб hардҗ йовсн 2-гч хальмг полк хәрҗ ирҗ. Эн полкиг Тюменов нойн эврәннь мөнгәр болн хальмг олн-эмтнә демәр бүрдәсн бәәҗ. Көгшн Тюменов нойн полк аашхиг урдаснь сонсад гелн-хуврган болн нойдудан цуглулад, көвүhән ик байртаhар тосҗ. Кесг цагт үзлцәд уга эцк көвүн хойр теврлдәд үмслдв. Дарунь Сербеджаб гер-герәрн тарад хәртхә гиҗ цергчләчнртән закҗ.

(Сербеджаб Тюменов өрк-бүлтәhән)

1812 җил болсн дән Төрскән харсгч дән бәәсмн. Энүнд олн-әмтн орлцҗ, цергтән омг-өргмҗ өгч, терүг хотар, хувцар болн зер-зевәр тетксмн. Хальмг олн-әмтн эдл-ахуhарн чигн, әмтәрн чигн терүнд бас орлцсмн. 1811 җилин зунар Хошуда улусин хальмгуд дәәнә hаруд гиҗ 10325 арслнг мөнг, терүнә тоод Тюменов бийнь 1100 арслнг мөнг цуhлулҗ орулҗ өгч. Эрдни тәш Тундутовин нутг 250 мөр, 1812 җил бас 250 мөр дем гиҗ өгч. Яндhа нутга хальмгуд 10000 арслнг мөнг, 100 мөр; Эрктнә нутга Ууш болн Мацг зәәснгүд 400 цар; Баh-Цоохр нутга хальмгуд 700 бод мал болн 2900 арслнг мөнг цуглулҗ дем өгч. Хальмг олн-әмтнә ах-ду болгч орс олн-әмтнд әрүн седкләр өгсн баахн дон французск цергиг хамх цоклhнд немр болснь лавта.

1812 жилин дәәнд хальмгудын залу-зөргтә үүлдвриг мөнкрүләд, туурмҗта диилврин домг иргч үйнрин санлд үлдтхә гиhәд 1814 җилд Иҗлин көвәд Хошуда хурлыг бәрсмн.

Тооhарн ик биш болв чигн, мана келн-улс тууҗд темдгтә олн йовдларн ончрв. Цуг эн туурмҗта тууҗиг меддхин төлә мана баатрмуд Сербеджаб Тюменовиг болн Джамбо Тундутовин санлд нерәдәд бумб тосххла сән болх билә, мана теегт ирсн гиичнр, мана баhчуд терүг hәәхәд, төрскн байн тууҗиннь тускар ухалх билә, гиҗ би санҗанав. Кезәнә баатр-зөрмг йовдл үзүлҗ, хальмгудын нер туурулсн улсиг мартхмн биш. Эннь болхла,  Төрскән харслhнд, хальмгин тууҗд туурмҗта нег халхнь болҗана.