О.Сувакпит "Аът чарыжы"
план-конспект урока

     Хомушку Маргарита Михайловна-

Барыын-Хемчик кожууннун Барлык долу

 ортумак школазынын тыва дыл башкызы

О.Сувакпит "Аът чарыжы" (5 класс).

Кичээлдин хевири: чаа теманы өөредириниң.

Сорулгалары:

1. Чечен чугааның авторунуң дугайында кыска медеглелди дыннатпышаан, чогаалдың  кол утказын, уран-чеченин сайгарар.

3.Тыва  кижиниң аътка ынак болгаш ону сонуургаар чоруунга кижизидер.

2. Дириг амытаннарга, аътка ынак уругларны хевирлеп кижизидер.

3. Сөс курлавырын байыдып, өөреникчилерниң аас, бижимел болгаш харылзаалыг чугаазын,  боданыр чоруун  сайзырадыр.

Планнаттынган түңнелдери:

Бүгү талалыг өөредилге ажыл-чорудулгазы: 

Кижизиг мөзү-шынарнын өөредилге ажыл-чорудулгазы (личностные УУД): өөредилге ажыл-чорудулгазынга эки хамаарылгалыг, сонуургалдыг болурун; мөзүлүг бүдүштү, быжыг турушту, найыралды үнелээр чорукту хевирлээр.

Таарыштырылганың өөредилге ажыл-чорудулгазы(регулятивные УУД): өөредилгениң сорулгаларын салып билиринге; бодунун ажыл-чорудулгазынын түңнелин үнелеп билиринге өөренири, бодунун ажыл-чорудуунга хамаарыштыр башкынын болгаш өөрүнүң үнелелин шын хүлээп ап билиринге өөренип алырырынын аргазын тургузары;

Билиглерни шиңгээдириниң өөредилге ажыл-чорудулгазы (познавательные УУД): салдынган айтырыгның утказын шын медереп билип, аңаа дүүшкен шын харыыны аас-биле тургузуп билири, салдынган сорулганы шиитпирлээриниң ангы-ангы аргалары турар деп чүвеге  өөренип алыры; башкының айтырыгларынга харыылап билири; номдан херек медээни тып билири.

Харылзажылганың өөредилге ажыл-чорудулгазы(коммуникативные УУД): кижилер-биле харылзажып тургаш хүндүткелдиң дүрүмнерин ажыглап, харылзажып турар кижизинге билдингир кылдыр чугааны шын тургузуп, башкызының болгаш эштериниң айтырыгларынга шын харыылап чанчыктырар.

Дерилгези: ажылчын кыдырааш, карточкалар, самолётчугаштар, проектор, чогаалчының номнары, кажыктар.

Ажыглаар арга, методтар:  хайгаарал, беседа, бот-ажыл; дедукция аргазы (дүрүмнерден чижектерже), индукция аргазы (чижектерден түңнелче).

Ажыглаан технологиялар: кадыкшылды камнаар технология, оюннар.

Даянган принциптер: өөредиглииниң, медерелдииниң, көргүзуглүүнуң, дес-дараалашкааның.

Кол алыр билиглери: тыва эр кижиниң  уш оюну, аътты чарыштырары, аъттын өңнери.

Кичээлдиң чорудуу:

1. Кичээлдиң эгезин организастаары.

Уруглар-биле таныжары.

-Кичээливисти эгелээринин мурнунда мындыг чүүлден кылыптаалынар.

- Карактарынарны шийип алынар. Чуртталганарда кажан-бир шагда болган бир-ле солун, каттырынчыг, хөглүг  чүүлдү сактып келинер. Сактып келген солун чүүлүңер силерни өөртуп, хөгледипкен. Хүлүмзурүг арныңарны долуп келген. Ол хүлүмзүрүгну чаныңарда олурар эжиңерге сөңнеп, шаңнаңар. Эжиңерге база хөглүг, солун апарган.

Ам карактарыңарны ажыдыңар. Ам  силерге солун, хөглуг апарган болгай. Ынчангаш кичээливисти ол-ла солун, хөглуг байдалывыс-биле эгелээлиңер.

II.Билиглерни тодаргайлаары (кичээлдиң темазын тывары, сорулгаларын тодарадыры).

- Тыва кижиниң  өдээнде кандыг азырал дириг амытаннар барыл?

-Азырал дириг амытаннар   деп бодаптарыңарга  бажыңарга кандыг бодалдар, ассоциациялар тургустунуп кээр-дир? (кадарар, саап ижер, сиген белеткээр,мунар…).

- Шынап-ла, олар биске ажыктыын көргүзүп турарлар.

- Уруглар, ам  «Ракета» деп оюндан ойнаптаалыңарам. Мен силерже саазын самолеттарны ужудуптарымга, ол самолетту тудуп алган кижи айтырыгны ыыткыр номчааш, харыылаар.

Ракетаның айтырыглары:

- Ыракты ырак дивес - ылап чоруктуг,

Берт черни берт-межел дивес - бедик мербегейлиг.

- Бис мал кадарарда чүнү мунуп алыр бис?

- Наадым байырлалында аъттарны канчаарыл?

- Эр- хейлер! Ынчап кээрге, бөгүн чүнүң дугайында өөренир-дир бис?

- Шын-дыр, аът, аът чарыжының   дугайында. Бис бөгун Олег Сувакпитттиң "Аът чарыжы" деп чечен чугаазын  өөренир бис.

- Кичээлге чүнү билип алыр ужурлуг бис, чуну билип алыксап тур силер? (өөреникчилерниң  харыылары)

- Шын-дыр, чечен чугааны номчуур,  сайгарар ужурлуг бис.

III. Чаа билиглерни ажыдары.

1. Чогаалчы-биле таныжылга.

- Уруглар, силер чогаалчы Олег Сувакпит-биле таныш силер бе?

- Ооң  кандыг чогаалдарын номчаан силер?

Олег Өдербеевич Сувакпит 1926 чылдың май 9-та Чөөн-Хемчиктиң  Баян-Дугайга төрүттүнген. Шулукчу, очулдурукчу, прозачы. Ол колдуунда-ла бичии уругларга чогаалдар бижиир. (проектордан чогаалчының  чуруун, кожууннуң  картазын көргүзер. Чогаалчының  номнарын көргузер).

Тыва эр кижи 3 оюннуг дээр, уруглар: аът чарыштырар, ча адар, хүрежир. Ынчангаш аът чарыжының дугайында таныжып көрээлиңер.

2. Сөзүглел-биле ажыл.

• Сөзуглелди инсерт аргазы-биле номчудар. (баштай башкы, оон өөреникчилер аянныг кылдыр херек чуулдерни  абзацтап номчуур).

            3. Словарьлыг ажыл.

девиржип турар аът – чүткүп турар аът

мунгаш-дын – чүген дыны

соодар-чүгүрүк аътты чарышка белеткээри

үзүүргедир-маңын үндүр мунар

IV. Бирги быжыглаашкын.

            1. Айтырыгларга харыыладыры.

- Тоожукчу маадыр ынчан каш харлыг турган-дыр?

-  Оолдуң аът мунары кандыг турган-дыр?

- Ады кымыл?

- Чугурук-Караны шынында кым мунар турганыл? Чүге мунмайн барган?

- Чарыш аъдын кижи болганы-ла мунуп шыдаар  бе? Чүге?

- Кожуун төвунге болган аът чарыжынга чеже аът киришкенил?

- Чаржып үнерде, Эрес кымның сүмезин кол кылдыр алганыл?

- Акызы чүү деп чагааныл?

- Эрести чүге "чолу чогувас оол" дээр турганыл?

- Ол канчап аът мунукчузу апарганыл?

- Эрес кандыг оол-дур? (дидим, кашпагай...). Силер Эреске дөмей болуксаар-дыр силер бе? Араңарда чарыш үезинде аът мунуп турар оолдар бар бе?

-Чугурук-Сарала биле Чугурук-Караның  аттарын чүге ынчаар адаан деп бодаар силер?

- Силерде аът бар бе?Аътты чүге тыва эр  кижиниң ыдыктыг малы дээрил? Тыва кижи аъдының бажын  чүге бедик черге азып каарыл ? Аът спорту деп чүл? Кайы-хире сайзырап турарыл? (кижизидиглиг сорулганы чорудар).

- Өске литератураларда аът дугайында чүү деп чогаалдар азы  тоолдар билир силер?

- Тыва улустуң  аас чогаалындан аът дугайында тоол номчаан силер бе? ("Чыраа кулун"...  башкы өөреникчилерниң  адаан тоолдарының дугайында ылавылап айтырар).

- Аъттың  кандыг өң-чүзүнүн  билир силер? (проектордан көргузер).

- Аъттарны чылдың кайы үезинде чарыштырарыл?

- Чогаалдың  бижиттинген үезинде  аът чарыжы  база Чөөн-Хемчиктиң  Бора-Булак ховузунга болуп турган. Амгы үеде Тываның аът чарыжы Наадымдан ангыда каяа, кайы кожуунга болуп турарыл? Силер барып көрген силер бе, оолдар? (Чөөн-Хемчик, Бора-Булак).

- Аът кандыг-кандыг чоруктуг болурул?

2. Таблица-биле ажыл.

     V.Физминутка.

1,2 – баштар дорт,

3,4 -   холдар херик.

5,6 – аяар олур.

7,8 -  эрес кирип

9,10 – ажылывыс уламчылаал.    

VI.Быжыглаашкын.

1. Уран-чеченин сайгарары (уруглар деңнелгелерни тывар, оолдар эпитеттер тывар - дифференцированный подход).

деңнелге - акым сагыш човаан чуве дег боданып олур; аттыг-чарлыг Чүгүрүк-Сарала дагдан баткан дукпурту дег, чугле доозуну бурулаар, дуюглары караңнаар, хартыга дег, кылыйтып бар чыдыр.

эпитет - чиик бичии кижи, "чолу чогувас оол",

2. "Кым эң-не тывынгырыл?» деп маргылдаа оюн чорудар. Классты үш бөлүкке хуваагаш, ойнаар. Аъттар аттары тып ойнаар (зоонимнер). Аргажок өөреникчилер билбес болза, башкы дузалал карточкаларны бээр.( Согун - ..., Калчан-..., Шилги-..., Чүгүрүк-...). Хуу аттарны шын бижииринге карточканы база берип болур.

Кажык-биле "аът чарыштырарын" башкы өөреникчилерге көргүзер.

3. Ажылчын кыдырааш-биле ажыл. Тест.

Кыска шын харыыла

1. Чогаалда аът мунукчузу оолдуң ады кымыл?

А. Мерген

Б. Кара-оол

В. Эрес

2. Оол каш харлыында аът мунукчузу апарганыл?

А. 8

Б. 10

В. 5

3.Кандыг ашактың аъдын мунганыл?

А. Чиңге болгаш чолдак кызыл сөөскенден кылган чымчак баглыг кымчыны билээмге суп алган

Б. мени эштип өөреткен, үргүлчү чагып-сургаан чоруур

В. шилги аътты мунган, шилгедек, бедик сынныг кара аътты четкен

4.Кымның чугаазыл?  «Чүгүрүк аът эртер-ле ыйнаан, кымчы-биле кижи коргуткан херээң чүл?».

А. Эрестиң

Б. Кара-оол

В. Сувакпиттиң

5.Аът чарыжы кайда бооп турар-дыр?

А. Чедер ховузу

Б. Бора-Булак

В. Оргу-Шөл

5.Акызының чарыш аъды мунар чай чок апарганының   чылдагааны кандыг болган?

А. Аъттан сывырлып чыдып каар, а чамдыкта адактың соондан-даа кээр

Б. Революсчуларга дузалаар организация кежигүнү болганы-биле, чондан акша-көпеек чыырын дагзып каан

В. Уруглар-биле Кызыл хоорай бадар апарган

VII.Бажынга онаалга (кайы-бирээзин шилип алыр)

• Тыва Республиканың сүлде демдээнде аъттың  чуруун чүге кииргенин тайылбырлаар. Ооң  дугайында мини-төлевилел кылыр. (Башкы проектордан сүлде демдекти көргүзер).
• Аът дугайында үлегер домактар бижиир.

             VIII. Түңнел.

• Айтырыгларга харыыладыр.

- Уруглар, бо кичээлде чүнү көрдүвүс?

 - Силер сонуургадыңар бе?

- Аът чарыжын көрген силер бе?

- Чарыш үезинде аът мунуксаар-дыр силер бе, оолдар?

-Чогаалдын темаз,идеязы чүү-дур,уруглар?

- «Рефлексиялыг экран».