К.Кудажы.

                                               Таңды кежии.

                                       (кичээл-угаадыг)

                             Хомушку Маргарита Михайловна

Барыын-Хемчик кожууннун Барлык ортумак школазынын тыва дыл,чогаал                   башкызы.

             Кичээлдиң чорудуу:

-Экии,уруглар!

Чуруктар-биле ажыл:

-Бо кым деп чогаалчы-дыр,уруглар?Чүү деп чогаалдарын өөренген ийик бис?

(К.Кудажы.Шии»Он бир»,чечен чугаа»С.Сарыг-оолдуң плантациязы»

-Бо чүнүң чуруу-дур,уруглар?(Тайга.)

-Синоними чүл?(Таңды.)

-Тайга-таңды барып турар силер бе,уруглар?Тайга-таңды биске чүнү берип ту-

рарыл?(Кат-чимис,балык,аң-мең.ыяш-даш,эм оъттар…)

-Бо бүгүнү чүү дээр бис,уруглар?(Таңды кежии.)

-Ам чүү деп чогаалын өөренир-дир бис?(Таңды кежии.)

-Эрткен кичээлде чогаалчының чүү деп чогаалын өөренген ийик бис?Ол чогаал-

да таңды кежии чүү-дүр?(Сыын оъду.)

     Айтырыгларга шын харыылаан өөреникчилерге демдектерин салыр.

-Эр-хейлер,уруглар.Ам чаа тема-биле таныжаалыңар.К.Кудажы.Таңды кежии.

                                            Планы:

1Чолдак-Кадай,Көк-Кадай-онзагай кырган-авалар.

2.Чечен чугаада үе болгаш девискээрниң каттыжылгазы.

3.Чогаалдың лексиказының байлаа.

4.Сөзүглелдиң уран-чечени.

5.Таңды кежии-сагыш-сеткилге чырык өөрүшкү.(чогаалга үнелел)

Словарь-биле ажыл.(Чечен чугаада билдинмес сөстерниң утказын,чогаалга хамаарышкан үнелел бижээн ажылчын кыдырааштарны үлеп бээр.)

1.Ликпункт-бижик өөренир бөлгүм.

2.Дорзук-малдың будунуң тулуптай сойган кежинден кылган сава,хап(хойлаарак,

көгээржик)

3.Көңгүл-чиңгежек аастыг шөйбек сава,дөмбүң.

4.Мээс-дагның хүннээрек талазы.

5.Хажат-эң бедик чер.

6.Дешпилдир-чиңге үннүң чоорту бедип чаңгыланыры.

7.Шаалдалап каан-удур харыылап түңнээн.

                                  Чогаалдың сайгарылгазы

-Чолдак-Кадай,Көк-Кадай кырган-аваларны чүге онзагай дээр бис?

-Чүге дизе олар тоолдаар,ырлаар-уран-чечен,хек үнү,сыын үнү дыңнаар,ону дың-

наарга,узун назылаар.аас-кежиктиг болур деп ажы-төлүнге база угаадып чоруур

тыва чаңчылдарның езулуг кадагалакчылары,дамчыдыкчылары.

-Чогаалда үе болгаш девискээрни канчаар көргүскен-дир,уруглар?

-Кышкы үе-тоолдаар үе

Часкы үе-шагаа соо

Чайгы үе-хек эдери

Күскү үе-шартылаа соо,эткин үези.

-А силерниң кырган-аваларыңар чылдың үелерин канчаар онзагай тодарадырыл?

-Кышкы үе-койгун хамнаар үе,бызаалар алгыржыр үе

Часкы үе-шагаа соо,хүн дурту узаар үе

Чайгы үе-сүт-саан үези

Күскү үе-дүжүт,сиген үези

-Сыын үнүн кажан,канчаар дыңнаар-дыр,уруглар?

-Күзүн шартылаа соонда, даң хаяазында шеттен ыяк туттунуп алгаш.төрээн

черинге буттарын быжыг баскаш,ыыт чок шөлээн дыңнаар.

-Чүге?

-Шет дээрге аныяк дыт-назы дилээри,төрээн чери биле кижиниң хини тудуш

деп бодалды илереткени.

-Сыын үнүн ам дыңнап турар бе?Кымнар дыңнаарыл?

-Аңчылар.

-Аңчыларның оон өске кандыг чаагай чаңчылдарын билир силер?

-Кыс аң,боос аң атпас,оран-таңдызынга чалбарып аар,кежиин үлежир…

Ам чогаалывыстың лексиказының онзагайын көрүптээлиңер.

Самбырага ажыл(топонимнер,гидронимнер,этнонимнер,антропонимнер.эвфе-

мизмнерни ушта бижидер,шын бижилгезин тайылбырладыр)

Топонимнер         Гидронимнер      Этнонимнер  Антропонимнер  Эвфемизмнер

Чөөн-Хемчик        Сүт-Хөл                Бай-Кара     Чолдак-Кадай      кызыл-дустаан

Шагаан-Арыг        Барык                   Монгуш         Көк-Кадай           бурганнаан

Чадаана               Кызыл-Суглуг-      Оюн              Танаа-Херел

Шың-Бажы           Баян-Кол                                     Боралдай

Бижээчи               (4сөстен тур-

Кадыр-Даг           густунган нарын

Көжер-Сайыр      хуу ат)

Сөзүглелдиң уран-чечени

(деңнелгелерни,диригжидилгелерни,метафораларны,эпитеттерни тыпкаш,номчудар)

                Деңнелгелер                                                  Метафора

Сылдыстар, суг чинчилер дег, кылаңайнып                Алдын хүн

эгелээн;оран-делегей кайгамчык эртинени

чажырып турган ышкаш;эзим бир-ле байыр-

ланчыг чүүлдү манап чыткан ышкаш;сыынның

үнү ,коңгулуур дег,кыңгырт диген;кырган-авалар

сүзүглел кылган дег,ыыт чок.

Чечен чугаага хамаарышкан Черлиг-оол Чашкынмаевичиниң үнелелин уругларга

номчудар.

«Таңды кежии»-сагыш-сеткилге чырык өөрүшкү.

Улуг-Хемниң сай-дажын шапкын агым сая чылдар дургузунда хоюглай шаап ба-

дып чыдар.Чоннуң дыл-домаан чечен кижилер шапкын агым дег,база-ла арыглап,

үе-чылдар аайы-биле чаа-чаа овур-хевирлерге улам-на байыдып турар.Төөгүде

дайын-чаа,хамчык аарыг,чут дээш кандыг-даа халаптар турган болза,тыва улус

«таңды кежиин үлежип чиир»деп мерген чаңчылы-бипе менди бүдүн чурттап ар-

тып каар турган.Экология деп сөстүң ора-сомазы-даа чок эрте-бурунгу үеден бээр

тыва кижи оран байлаан хумагалап чораан.Таңды кежии чүгле бистиң хырнывыс-

ты тоттуруп турар эвес,а сагыш-сеткилге чырык өөрүшкүнү берип турар.(Ч.Куулар)

-Силер бо үнелелге катчыр силер бе?Утказын канчаар билдиңер?

-К.Кудажы-дыл-домаа чечен-мерген чогаалчы,чаа,онзагай овур-хевирлер-биле

чогаалды байыткан.Бо чогаалче кырган-аваларның онзагай овур-хевирин киирген.

Тыва чон шаандан тура-ла оран кежиин хумагалап,чер-чуртунга чалбарып,

езу-чаңчылдарын сагып чораан.Ынчангаш узун назылыг,аас-кежиктиг чурттап

чорааннар.

-Эр-хейлер,уруглар!

                             Кичээлдиң түңнели

Бо чогаалга хамаарыштыр кандыг түңнел кылып болур-дур,уруглар?

Шын-дыр,бистер база ада-өгбелеривистен дамчып келген езу-чаңчылдарывысты

сагып,амыдыралга боттандырып чоруур болзувусса,сагыш-сеткиливиске чиик,чы-

рык,аас-кежиктиг,узун назылыг болур бис.Кичээлге идепкейлиг ажылдааныңар

дээш четтирдим,уруглар.(Кичээлге эки харыылаан өөреникчилерге демдектерни

салыр.)

Бажыңга онаалга:Кырган-ава,кырган-ачаларының.ада-иелериниң сагып чоруур

езу-чаңчылдарын бижип эккээр.

 (Ам чогаалывыста кырган-авалар ышкаш тайгада бис деп бодап алыңар-сыын

  үнүн компьютерден дыңнадыр.)