Түгэсхэлэй шалгалтын ажал
учебно-методический материал (9 класс)

Түгэсхэлэй шалгалтын ажал  

Д-1. Энэ текст уншаад, доро γгтэһэн асуудалнуудта харюу үгэгты.  

1965 ондо, далан зургаатай байхадаа,  алдар суута Чарли Чаплин 21 наһатай Джеральдина басагандаа тон гүнзэгы удхатай, эсэгын нангин һургаалтай бэшэг бэшэһэн юм. Тэрэ үедэ Джеральдина басаганиинь Парижай тайзан дээрэ хатаржа, бэеэ туршажа байһан байгаа... 

Басагамни!

Мүнөө – һүни. Бурханай мүндэлһэн Рождествогой һүни. Шинии дүү хүбүүн дүү басаган хоёр унтажа байна. Эжышнишье баһал унтанхай... 

Намһаа ямар холобши даа! Шинии дүрэ зураг – эндэ, минии стол дээрэ, эндэ, минии зүрхэндэ дүтэхэнэ. Харин ши хаанабши? Тэндэ, үльгэр, онтохоной орон шэнги Парижда, Елисейн талмай дээрэ оршодог театрай гайхамшаг тайзан дээрэ хатарнаш. Энээниие би һайн мэдэнэб. Гоё һайхан энэ зүжэгтэ Персиин гоохон дангина басаганай роль хатархыешни  харанаб. Сэбэр һайхан ходо бай, хатара! Одон болоод ялара! …

…Би шинии эсэгэшниб, Джеральдина! Би Чарлиб, Чарли Чаплин! 

Шинии багахан байхадашни, унтадаггүй луу, нойрсоһон хүүхэн дангина тухай онтохонуудые хөөрэжэ, оронойшни хажууда хэды һүни һуужа үнгэргэдэг байгааб. Тэрэнииемни мэдэнэ гээшэ гүш? Шинии хүсэлнүүдыешни би харагша һэмби, Джеральдина, шинии ерээдүйешни, мүнөөдэрыешни. Тайзан дээрэ хатаржа байһан басагые, эди шэдитэй дангиные харагша һэмби. 

«Энэ басагые харана гүт? Энэшни хүгшэн шогуушын* басаган. Һанана гүт, Чарли гэжэ нэрэтэй һэн?», - гэжэ олон хүнэй хэлэхыень дуулаа һэм. Тиимэ, би Чарлиб! Би наhатай шогуушан гээшэб!

Шинии Джеральдина нэрыншни һүүлдэ минии Чаплин обогни байна. Энэ обогтой би дүшэ гаран жэлэй туршада дэлхэй дээрэ зониие энеэлгэжэ ябааб. Джеральдина, шинии оршолондо ганса хатар, хүгжэм байдаггүй! Һүниин тэндэ, томо танхим сооһоо гарахадаа, бэлиг талаанииеш сэгнэдэг баяшуулые мартахадашни хамаагүй. Харин шамайе гэртэшни абаашажа ябаһан таксиин жолоошонһоо тэрэнэй һамган тухай һурахаяа бү мартаарай. Хэрбэеэ тэрэнэйнь хээлитэй һаа, түрөөгүй үхибүүгээ мансылха һуури абаха мүнгэгүй һаань, хармаандань хэдышье һаа мүнгэ хэжэ үгөөрэй.

Би үхэхэб, харин ши ажаһуухаш... Хэзээдэшье үгытэй ядуу байдал мэдэхэгүйешни шамда хүсэнэб. Хэды мүнгэ гаргашалхаяа һананабши, тэдыгээ ядангүй гаргахыншни тула энэ бэшэгтэеэ хамта мүнгэн дансын дэбтэр эльгээнэб. Теэд хоёр франк гаргаад, гурбадахинь минии бэшэ гэжэ өөртөө һануулхаяа бү марта. Тэрэ ядажа ябаhан нэгэ танигдаагүй хүнэй мүнгэн болохо ёһотой. Тиимэ хүниие ши бэлэхэнээр олохош... 

…Ши хүндэхэн ажалтайш, би тэрэниие мэдэнэб. Эсэгэнэр болон үхибүүдэй хоорондо хэтэ мүнхын тэмсэл бии гэжэ мэдэнэб. Намтай, минии бодолнуудтай тэмсэ, минии басагахан! Хүнэй үгэ соо байдаг үхибүүдтэ би дурагүйб. Нюдэнэйнгөө нулимсын энэ бэшэг дээрэ дуһажа эхилшөөгүйдэ, бурханай мүндэлһэн мүнөөдэрэй Рождествогой һүниие эди шэдитэ һүни гэжэ этигэхэеэ би һананаб… Би бурханай элшэн байгаагүйб, харин хүн байха гэжэ эрмэлзэдэг һэм. Шишье оролдоорой. 

Тааланаб шамайе, Джеральдина. 

Шинии Чарли. 

1965 оной декабрь. 

(Баир Балдановай буряад хэлэндэ оршуулгаар үгтэнэ)​

*шогуушан – комик

1. Чарли Чаплин бэшэгээ хэзээ бэшэһэн байнаб?

а)  Рождествогой һүнидэ

б) Шэнэ жэлэй һүнидэ

в) декабриин эхиндэ

2. Джеральдина басаганиинь Парижда юу хэдэг байгааб?

а)  хүгжэмшэн болоод байгаа

б) дуушан болоод байгаа

в) хатаршан болоод байгаа

3. Басагандаа жаахан байхадань, Чарли юу хэдэг һэн бэ?

а)  дуу дууладаг  байгаа

б) онтохонуудые хѳѳрэдэг байгаа

в) энеэлгэдэг байгаа

4. Чарли Чаплин басагандаа ямар зүбшэл үгэнэб?

а)  бэеэ гамнахыень

б) үгытэй зондо туһалжа байхыень

в) гэртээ ерэжэ байхыень

5. Чарли басагандаа юу эльгээнэб?

а)  мүнгэнэй дэбтэр

б) бага наһанайнь нааданхай

в) театрай билет

6. Текстдэ ямар гаршаг эгээ таарууб?

а)  Одон болоод ялара!

б) Эсэгэнэр болон үхибүүдэй хоорондо хэтэ мүнхын тэмсэл бии

в) Шогуушан үбгэнэй бэшэг

7. Һүниин тэндэ, томо танхим сооһоо гарахадаа, хэниие мартаха гэнэб? 

а) Гэртэшни абаашажа ябаһан таксиин жолоошониие.

б) Бэлиг талаанииеш сэгнэдэг баяшуулые.

      в) Хүндэхэн ажалаа.

8. Эсэгэнь бэшэг соогоо хэндэ дурагүйб гэнэб?

а) Хүнэй үгэ соо байдаг үхибүүдтэ.

б) Нойрсоһон хүүхэн дангинада

в) Персиин гоохон дангина басаганда

9. Чарли Чаплин хэдытэй байхадаа,  Джеральдина басагандаа эсэгын нангин һургаалтай бэшэг бэшээб?

а) 65 -тай

б) 76-тай

в) 55-тай

10.  Үгтэһэн харюунуудай алиниинь энэ асуудалда харюусанаб: «Чарли Чаплин басагандаа юу хүсэнэб?» (1, 2, 3  харюу байжа болохо). 

а) Хүн байха гэжэ эрмэлзэдэг һэм. Шишье оролдоорой. 

б) Хэзээдэшье үгытэй ядуу байдал мэдэхэгүйе.

в) Сэбэр һайхан ходо бай, хатара!

Д-2.  «Блумай балжан гармын»  асуудалнуудта харюусагты.

а)  Юрын асуудалнууд

Чарли Чаплин хэн байһан бэ? Чарли Чаплинай бэшэг  ямар удхатайб? Хэзээ бэшэгдээб? (1965 ондо, басаганайнь Парижда байхадань, ....)  

б) Тодорхойлгын асуудал (уточняющий )-

Чарли Чаплин басагандаа хүнэй үгэ соо байдаг үхибүүдтэ би дурагүйб  гэжэ бэшэнэ.  Нээрээ гү? Таанад зүбшөөнэ гүт?

в) Тайлбарилгын асуудал (объясняющий)-

Юундэ эсэгэнь басагандаа шинии Джеральдина нэрыншни һүүлдэ минии Чаплин обогни байна гэжэ бэшэнэб?  (Үхибүүд эхэ эсэгынгээ нэрээр, нюураар ябаха, харин эхэ эсэгэнь үтэлхэдөө, үхибүүдэйнгээ нэрээр, нюураар ябаха.) 

 г) Сэгнэлтын асуудал (оценочный) –

 Хоёр франк гаргаад,  гурбадахинь минии бэшэ гэжэ өөртөө һануулхаяа бү марта гээшэ зүб гү, ямар удхатайб?

д)  Зохёохо асуудал (творческий)

      Һургаалнуудые зохёожо бэшэгты. 

 е)   Практическа асуудал (практический)-

Джеральдина ямар харюу - бэшэг бэшээ гэжэ Та һананабта?

Д-3.  Доро үгтэһэн оньһон үгэнүүд сооһоо  нэгыень шэлээд,  удхаарнь найруулга- бодомжолго гү, али  аба тухайгаа дурсалга бэшэхэ.

а) Абынгаа һургаал нарайһаа бэедээ шэнгээжэ ябаарайгты.

    Алтан наран дорохоно жаргалай далай юрөөхэл.

б) Хүрьһэтэ тоонто газарһаа дулаан нютаг үгы юм.

  Абын сэсэн захяаһаа сэнтэй юумэн үгы юм.

в)  Холые зориһон хүлэг  һайхан,

      Хожомойхиие бодомжолһон эрэ һайхан.  

г)  Абын һургаал аза талаанииш үргэжэ,

      Ашанарташ захяагаа дуулгахал.

Д-4. Текст дээрэ γндэһэлэн, кластерай арга хэрэглэжэ, текстын гол бодол тайлбарилагты.  (харюу)

Чарли Чаплин

Бэшэг

            тон гүнзэгы удхатай                                   эсэгын нангин һургаалтай

үгытэй зондо туһалжа байха

Джеральдина

Хүн