Татар теле Кушма җөмлә синтаксисы
олимпиадные задания

    Ќљмлђнећ            

        тљре

Бђйлђњче чара

Мисаллар

 Теркђгеч-

  сез тезмђ

    кушма      

    ќљмлђ

  Теркђгеч-  

   ле тезмђ

кушма ќљмлђ

1. Санау интонациясе

2. Каршы кую интонациясе

 Тезњче теркђгечлђр:

а) ќыючы  

теркђгеч: џђм,

    да (та), дђ (тђ),

тагын (тагы),

янђ – янђ, ни – ни

б) каршы куючы теркђгеч:

ђ, ђмма, лђкин, тик, бары, бары тик, мђгђр, фђкать, бђлки

 в) бњлњче теркђгеч:

 я (йђ), яки, яисђ, я булмаса, ђле – ђле, ђллђ – ђллђ, бер – бер

Аныћ књзлђре елтырый, њзе бик сђер итеп елмая иде. (Г.Б.)           

Терсђгенђ таянмакчы булды – куллары хђрђкђтлђнмђде.      

                                                                                          (М.Ю.)

Шђњлђ гаќђп зур тизлек белђн љстебездђн њтеп китђ, џђм без тоташ яктылык эчендђ калабыз. (М.Г.)

Тик учак кына ара-тирђ чатор-чотыр килеп ала да, атларныћ гына кыћгырау тавышлары ишетелгђлђп киткђли.  (Г.Б.)

Яћгыр пђрдђсен ярып, тагы яшен яшьни, тагы књк књкри.

                                                                                          (Ф.Б.)

Ни юк синећ кадерећ, ни њтмидер сњзећ. (Г.Б.)

      Кул изисећ мића, ђ кљзлђрдђн

      Сары яфрак куна учларыћа.  (И.И.)

Ќир кибђ, ђмма яћгыр ђле ашыкмый. (М.М.)

Нуриђсма аныћ чагуын кљтте, лђкин корт чакмады. (Ф.С.)

Кар инде явудан туктаган, тик зђћгђр књкне сђлђмђ болытлар баскан иде. (Р.С.) 

Табын янында сњз бик озаймый, бары тик башкарылган эш яки алда торган эшлђр генђ телгђ алына.  (М.Х.)

Аларны ђйдђњче яшь солдат ђсирлђргђ кычкыра, мђгђр немецлар алќыганнар, солдатныћ кычкыруына игътибар итмђстђн, бер кљйгђ атлый бирђлђр. (М.Х-н)                 

Идрис хђзрђтнећ каракучкыл йљзе књл љстедђй тыныч, фђкать карашында гына ниндидер шик, икелђнњ газаплары пыскып яна иде. (В.И.) 

Йђ вакыт ќитми, йђ башка ягы килеп чыга. (Т.Г.)

Яки адђм рђтле шартлар тудырыгыз, яки без китђбез.  

                                                                                          (Ф.Я.)

Њзлђре алар баскан ќирлђрендђ ут уйнатып, књз карашлары белђн нур бљркер яшьтђн узганнар, яисђ Ходай аларга андый сыйфатларны бљтенлђй бирмђгђн.  (С.С.)

          Ђле яћгыр сибђли, ђле кар тљшкђли. (Р.С.)

          Ђллђ чия синећ иренећ тљсле,

          Ђллђ иренећ синећ чия тљсле.   (Ђ.Ф.)

    Ќљмлђнећ            

        тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

ия

ќљмлђ

Аналитик

тљре

1. Ялгызак мљнђсђбђтле сњз: шул, шунысы, анысы, монысы, менђ нђрсђ, бер нђрсђ, бу џ.б.

2. Парлы мљнђсђбђтле сњз: кем – шул, 

нђрсђ – шул, ни – шул,

кайсы – шунысы џ.б.

3. Кљттерњ интонациясе

4. ки*^[1] ияртњче теркђгече

Шунысы гаќђп: Ќђњџђриягђ карап соклануым торган саен арта барды. (М.Х.)

Гайса ишеккђ таба узмакчы иде – Мђлихка монысы бљтенлђй ошамады. (Ђ.Б.)

Тик бер генђ нђрсђ аяктан ега иде аны: йокысын ќићђ алмый иде карт. (М.Ђ.)

Ни юк булса, шул тансык. (М.) 

Књренеп њк тора: бу сњзлђр аныћ књћеленђ бик ошый.

                                                                                  (Г.Б.)

Књренђ ки, яшњсмерлђр Акъялны югалтырга телђми иде. (В.И.)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

хђбђр ќљмлђ

Аналитик

 тљре

1. Ялгызак мљнђсђбђтле сњз: шул, бу, менђ нђрсђ, шундый, шунда, шул-дыр, икенче нђрсђ џ.б. 

2. Парлы мљнђсђбђтле сњз: кем – шул,

    нђрсђ – шул, 

   ничек – шулай, 

   кайда – анда џ.б.

3. Кљттерњ интонациясе

4. ки ияртњче теркђгече

Тик шул булды эш: берњземђ дњрт кушамат кушылып калды. (Г.С.)

Мђсьђлђ шунда: бу хђллђрдђн ялгыш нђтиќђ ясаудан сак була белергђ кирђк. (М.Ђ.) 

Безне ић кызыктырганы икенче нђрсђ иде: без кыћгыраулар чыћлатып пар атта килњче яшь ќизнине каршы алырга барабыз. (Г.Б.)

             Син кайда,

             Мин анда. (И.И.)

Ић мљџиме: ул ирекле иде. (Н.Г.)

Хикмђт шунда ки, Наилђ апагызны Фазылныћ абыйсы озатып йљри. (К.К.) 

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен аергыч ќљмлђ

Синтетик

тљре

1. Янђшђ тору

2. Сыйфат ясаучы кушымча:

-лы, -ле, -сыз, -сез;

 -дагы, -дђге

3. Охшату-чагышты-

 ру кушымчасы:  

      -дай, -дђй

4. Килђчђк заман сыйфат фигыль формасы: -ыр, -ер,

   -ар, -ђр, -р;

    -асы, -ђсе,

   -ыйсы, -исе;

   -ачак, -ђчђк,

  -ячак, -ячђк

5. Килђчђк заман сый-фат фигыль формасы: -ыр, -ер  + -лык, -лек сњз ясагыч кушымчасы

6. Њткђн заман сыйфат фигыль формасы:

 -ган, -гђн, -кан, -кђн

7. Хђзерге заман сый-фат фигыль формасы: -а торган,  -ђ торган,

-ый торган, -и торган, -й торган

8. Иялек килеше ку-шымчасы: -ныћ, -нећ

9. Бђйлек яки бђйлек сњз: кебек, шикелле, сыман, кадђрле, чаклы, хђтле, дигђн

Эче тулы куанычын табигать белђн уртаклашты. (С.С.)

Самолетлар янында башы элмђкле озын арканнар ята.  

                                                                                       (М.Г.) 

Ђтисе уйнагандагы књпме авазлар, тылсымлы йомарлам булып, хђтеренећ кай тљшендђдер оеп тора. (Р.Н.)

Гомер буена кеше идеалга омтыла, њзе табынырдай кљчле затка тартыла. (С.С.)

            Ђ њземне тоям кайчак

            Кош очар биеклектђ. (З.М.)

Кияњ узасы књпер монда якын гына иде. (Г.Б.)

     Кайсыбыз менђчђк тулпарлар

     Кешнилђр тибенеп улакка?! (Н.Гам.)

Утардан сыерларны чыгарганда, гадђттђгечђ, бик кычкыр-мыйча, илла савымчы кызлар ишетерлек тавыш   белђн аларга тљртмђле ќыр калдырып китњен ташламады. (Ђ.Б.)

    Ќанымдагы син тоймаган хисне

    Шул сурђткђ књпме сљйлђдем. (И.И.)

Минем бит ђле бер малай да белми торган яшерен серем бар. (М.Г.)

Мал-туарлары булмаганнарныћ соћгы алабута онын, соћгы мендђрен џђм чњпрђк-чапракларын алып чыктылар.  

                                                                                       (М.Г-њ.)

Гљлсирин борылып карамаса гына ярар иде дигђн уй мине кљйдереп ала. (М.Г.)

Чирећне белђ икђн, бљтен уећны белђ икђн кебегрђк имеш-мимешлђргђ ышанып бетмђстђн, Моратбакый, нигђдер, аныћ белђн кызыксына башлады. (М.Г.)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

аергыч ќљмлђ

Аналитик

    тљре

1. Ялгызак мљнђсђбђтле сњз:

шундый, андый, мондый, бер, менђ нинди џ.б.

2. Парлы мљнђсђбђтле сњз:

        кем – шул,  

    нинди – шундый, 

    кайсы – шул џ.б.

3. Кљттерњ интонациясе

 Ќитђр шундый вакыт: кешелђр џђммђсе дђ фатирлы булыр. (М.Г.)

 Сећелесенећ бер гадђтен гомере буе яратты Нуриђсма: Кифаяга кушылган эш эшлђнми калмый иде.  (Ф.С.)

Кем тамгасы чыкса, нђњбђттђге болын љлеше шул кешегђ була. (Г.Б.)

Газеталар яман хђбђрлђр белђн тулган: ђле тегендђ, ђле монда шпионнар тотканнар.  (Ф.Б.)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

тђмамлык ќљмлђ

Аналитик

       тљре

1. Ялгызак мљнђсђбђтле сњз: шућа, шунда, шуны,  моны, шуныћ турында, шул хакта, шунысын, менђ нђр-сђне, бер нђрсђне џ.б. 

2. Парлы мљнђсђбђтле сњз:    ни – шуны, 

    кемне – шуны,

  нђрсђгђ – шућа џ.б.

3. Кљттерњ интонациясе

4. ки ияртњче теркђгече

 Безнећ ризалыктан, безнећ фатихадан башка синећ аяк атларга да хакыћ юк, шуны белђсећме син? (Ђ.Е.)

Бер нђрсђне ачык белдем мин хђзер: чын кешелек сыйфаты – њлђргђ кирђк булганда, њлђ белњдђ икђн ул.  

                                                                              (М.Ђ.)

Кем ђрсезрђк, шућа књбрђк элђкте.  (Г.Б.)

Сора: бирђсем калмадымы икђн? (Г.Б.)

Кђефе юк иде – књреп торам. (М.М.)

Аћларга кирђктер ки, мљгаен, бу мђлдђ ике йљрђк тђ, бђлки, бертигез кљй белђн, гадђттђгедђн кљчлерђк џђм ешрак типкђндер. (Ђ.Б.)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

тђмамлык ќљмлђ

Синтетик

тљре

1. Иялек килеше кушымчасы:

    -ныћ, -нећ

2. Юнђлеш килеше кушымчасы:

 -га, -гђ,  -ка, -кђ

3. Тљшем килеше кушымчасы:

      -ны, -не

4. Чыгыш килеше кушымчасы: -дан,

-дђн, -нан, -нђн

5. Урын-вакыт килеше кушымчасы:

       -да, -дђ 

6. Бђйлек яки бђйлек сњз:

       белђн, дип, турында, хакында

Ђ менђ син сљйлђшкђннећ сњзгђ-сњз тђрќемђ кылынып ба-руы џђм тђрќемђнећ очраклы рђвештђ ике тарафка да ише-телње кљтелмђгђн џђм башка сыймаслык хђл иде. (Р.М-в.)

Шул иксез-чиксез књк капусын нђкъ урталай бњлеп, бђс тљшкђнгђ охшап, чак кына ак болытлар белђн љретелеп, Киек каз юлы сузылган иде. (М.Х.)

Ђтилђр дђ дошман килгђнне ђзерлексез генђ кљтеп ятмыйлар.

                                                                                              (М.Ђ.)

Мин бабай сљйлђгђннђрдђн Бђбђйне књз алдыма китерергђ тырышып карыйм. (Н.Ђ.)

Син ђйткђннђрдђ хаклык бар.

Гамир да бабай сљйлђгђннђр белђн шулкадђр мавыккан.

                                                                                               (Н.Ђ.)                                                         

Књз ачкысыз буран каршылар дип башына китергђн идеме ул?

                                                                                              (Ђ.Б.)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

 Аналитик

тљре

Синтетик

    тљре

1. Ялгызак мљнђсђбђтле сњз: анда, шунда, шуннан, шул тљштђ, шул турга, шул

ќирдђн џ.б.

 2. Парлы мљнђсђбђтле  

 сњз: кайда – шунда,  

   каян – шуннан,

  кая – шул таба џ.б.

Бђйлек сњз:

урынга (урыннан, урында),  турга, тљшкђ, ќиргђ,  якка џ.б.

Бер читтђ сабан туйларында гына сатыла торган лимонад сатыла иде, шунда киттек. (Н.Ђ.)

Кая барсаћ, анда тулган тљндђй зольмђт берлђ ќир.                                                                      

                                                                                 (Г.Сљн.)

Аяклар кая атлый, шул таба ашык. (Ђ.Б.) 

Ул, каурыйны канына манчып, Нургали ага књрсђткђн урынга њзенећ имзасын салды.   (Ф.Л.)

Койма аша куе сђрви куаклары салынып торган турга ќай-ланган безнећ утыргыч тљннђрен гел буш тормый. (М.Г.)                                                                         

Тњгђрђк икмђк кеше баткан ќирдђ туктап ђйлђнђ башларга тиеш. (Ф.Л.)

Яшьлђр кайтасы якта инде таћ беленђ башлаган иде. (Г.Б.)     

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

вакыт

ќљмлђ

Синтетик

    тљре

1. Хђл фигыль формасы:

-гач, -гђч, -кач, -кђч

-ганчы, -гђнче,

-канчы, -кђнче

2. Урын-вакыт килеше кушымчасы:

-да, -дђ,

-та, -тђ

3. Њткђн заман сый-фат фигыль фор-масы: –ган,-гђн,-кан,

-кђн + -да, -дђ урын-вакыт килеше кушымчасы

4. Исем фигыль  фор-масы: -у, -њ + -га, -гђ юнђлеш килеше кушымчасы

5. Кабатлаулар

6. Бђйлек яки бђйлек  

 сњз:

 вакытта, мђлдђ, ќитђрђк, чакта, борын, бирле, белђн, арада, алдыннан, соћ, дигђндђ

Љйгђ тђмле аш исе таралгач, Сирай бабай да кузгала.

                                                                                       (Г.С.)

Шул сњз белђн ул њзе кергђнче башланган тарткалашуларга яћа кљч љстђгђн булып чыкты.  (Ђ.Б.)

Мин юкта килен булып тљшкђн Тђрќимђ безнећ љйдђ бљтенлђй њз булып беткђн. (Х.С.)

Без кузгалып кына киткђндђ, югары очтан Микиш Дьякон килеп тљште. (Г.Б.)

Лопес, Ђхмђт књренњгђ, тизрђк њз бњлмђсенђ ашыга. (М.Г.)                                               

Уналты яше тулар-тулмас, Мђрфуга, шђџђргђ китеп, завод ашханђсенђ эшкђ урнашты.  (С.С.)

                  Бар љметлђр сњнеп беткђн мђлдђ,

                      Соћгы яра булып, син калыктыћ. (И.И.)

Яшел айгырга исђ мин ќил кљчлерђк чакта атланырга яратам.  

                                                                                              (Г.С.) 

 Ђле балалар уянмас борын, ќђйге кояш белђн   бергђ торып, без утраудан чыгып киттек.   (Ђ.Е.) 

Гадел њлгђннђн бирле, дљньяныћ яме юк.  (Н.Г.)

Сез фронтка авыр сугышлар барган вакытта килдегез. (М.Ђ.)

Апрель ќитњ белђн, тђрђзђлђрнећ эчен-тышын юу иш янына куш булды.  (С.С.)

Алар љс-башларын кљл-балчыктан каккалаган арада, югары очтан бљкре башкорт ђби килеп чыкты.  (И.С.)

Поезд кузгалыр алдыннан, тимер футлярга салынган бармак башы кадђр генђ Коръђнне муеныма асты. (М.Г.)

Ђ кљчлђре беткђннђн соћ, њлем ачысы белђн упкынга сикереп џђлак булалар икђн.   (Г.Ђ.)

Инде йљрђгем туктый дигђндђ, Рђшидђ уянып китђ. (Ф.Б.)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

вакыт

ќљмлђ

Аналитик

     тљре

1. Ялгызак мљнђсђбђтле сњз:

шул чакта,  ул чагында, шул вакытта, шунда, шуннан соћ, шуныћ алдыннан, аћа кадђр, шул арада, аннары, шундук,  шуннан бирле,

ул да тњгел,

ул да булмады џ.б.

2. Парлы мљнђсђбђтле сњз:

       кайчан – шунда,  

        кайчан – шул 

        вакытта џ.б.

Соћыннан бик њкенерлђр дђ бит, ул чагында мин булмам. (Г.Б.)

Сђйдђшев бер хђрђкђт белђн оркестрны уйнаудан туктатты, ул да булмады музыкантлар урысныћ ниндидер сагышлы кљен уйнарга керештелђр. (Ф.С-н)

Вакыт њтсен, аннары мин алар каршына љненнђн чыккан аю кыяфђтендђ килеп басачакмын! (В.И.)

Кайчан таш љскђ калка, шул чакта ошбу солых бозылыр. (М.Н.)

Ќљмлђнећ тљре

Иярчен ќљмлђне баш ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

рђвеш

ќљмлђ

Синтетик

    тљре

1. Охшату-чагышты-ру кушымчасы:

-ча, -чђ,

-дай, -дђй

2. Хђл фигыль форма-сы: –ып, -еп, -п

3. Килђчђк заман сыйфат фигыльнећ юклык  формасы:

-мас,  -мђс + -тан,

-тђн чыгыш килеше кушымчасы

4. Сорау кушымчасы:

-мыни, -мени*

5. Бђйлек яки бђйлек сњз:

кебек, шикелле, сыман, кљенчђ, тљсле, итеп, дип, дигђндђй,  килеш, књк, хђлдђ џ.б

Кыз, яшьлђр генђ булдыра алганча, рђхђтлђнеп, шаркылдап кљлеп ќибђрде. (Т.Г.)

Нурый, њз малы ќилгђ очкандай, ачынып йљзен чытты. (Г.Б.)

Сђхнђдђ тђмам рольгђ кереп ќиткђн артист тљсле, онытылып, њз ялганына њзе ышанып сљйли дђ сљйли. (Т.Г.)

Нуриђсма, њзе дђ сизмђстђн, нишлђптер, аћа таба бер-ике адым атлады. (Ф.С.)

Кара тут йљзенђ якут таш кызыллыгы балкытып хислђнгђн кичђге Дилђрђне алыштырып куйганнармыни, йљзе сњнеп калган. (М.Г.)

Сары дулкын арасыннан тагын теге шђњлђ караеп баш калкытыр сыман тоелды аћа. (М.Г.)

Ялганласаћ, очын яшереп, њзећ ышанырлык итеп алдаш инде.

                                                                                               (Т.Г.)

Ул, шигђеп, урман ягына карап алды да, мића таба иелеп, љрђк њзе ишетђ књрмђсен дигђндђй, шыпыртлап кына сорап куйды. (Г.Б.)

           Канатларыћ яраланган килеш,

           Син шул офыкларга ќитеп кара. (И.И.)

Баласы, юрганнары чишелеп таралган хђлдђ, ялангач тђпилђрен књтђреп, ачык џавада ята, имеш. (М.Ђ.)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

рђвеш

ќљмлђ

Аналитик

    тљре

1. Ялгызак мљнђсђбђтле сњз:

шулай, шул рђвешчђ, шулай итеп џ.б.

2. Парлы мљнђсђбђтле сњз:

ничек – шулай,

ничек – шул рђвешчђ, ничек – шулай итеп џ.б.

3. Ияртњче теркђгеч: гњя, гњя ки, ђйтерсећ, ђйтерсећ лђ, диярсећ

Гайнан џђрвакыт шулай эшли: сљйлђшђчђк кешене тикшерњче тљрле шартларда књрергђ тырыша. (М.Н.)

Ничек сљйлђшенсђ, шулай эшлђдек тђ. (Ђ.Б.)

Сакал очы, яћаклары гына селкенђ, гњя ул, њз-њзен юатып, эчтђн нидер сљйлђнђ. (М.Г.) 

Ђйтерсећ учлап-учлап вак чуерташ сиптелђр, су љсте калтырап куйды. (Н.Г.)

Салаяз урыныннан купкан диярсећ, бар да мђшџњр Чул- ман буена печђн чабу љмђсенђ тљшђргђ ќыеналар. (М.Х.)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

књлђм

ќљмлђ

Синтетик

     тљре

1. Хђл фигыль формасы:  

-ганчы, -гђнче,

-канчы, -кђнче

2. Килђчђк заман сый-фат фигыль формасы:

-ар, -ђр, -ыр, -ер, -р +

-лык, -лек сњз ясагыч кушымча

3. Бђйлек яки бђйлек сњз:

кадђр, чаклы, хђтле, саен, дђрђќђдђ

            Дљнья яры књмелгђнче,

            Йљзеп керђсе иде. (М.Г.)

Элегрђк ул њзе сыярлык кына ачып керђ иде. (М.Г.)

Ар якта котырып њскђн балтырганнар, шома кљпшђлђр, ул ябышкан саен, шартлап љзелеп чыга иде. (А.Г.)

Кљчем ќиткђн кадђрле тырышырмын. (М.Ђ.)

Моћым бар хђтле моћаеп, мин дђ сђхнђгђ килеп кердем.

                                                                                     (Ф.Ш.)

Хђзер инде хђллђр сукырлар да књрерлек дђрђќђдђ ачылды. (Г.И.)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

књлђм

ќљмлђ

Аналитик

     тљре

1. Ялгызак мљнђсђбђтле сњз:  

шундый, шул дђрђќђдђ, шулкадђр, шул хђтле, шулай џ.б.

2. Парлы мљнђсђбђтле сњз:

ничаклы – шулчаклы, никадђр – шулкадђр, књпме – шул хђтле џ.б.

3. ки ияртњче теркђгече

Сал шундый якын ага иде: мин абыйныћ елмаюына кадђр књргђндђй булдым. (Х.С.)

Шулкадђр кысып кочкан аны каен, хђтта аныћ кулы да, књкрђге дђ чыршыныћ тђненђ батып кергђн. (М.Ђ.)

Кеше ничаклы иркђлђнсђ, чир дигђн нђрсђ шулчаклы ярата аны. (М.Ђ.)

Кешене никадђр азрак белсђћ, ул шулкадђр серлерђк бит. (М.Г.)

Мин моћа шулкадђр гаќђплђндем ки, хђтта кљлеп ќибђрђсем килде. (Ђ.Е.)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

сђбђп

ќљмлђ

Синтетик

тљре

1. Килеш кушымчалары:

юнђлеш килеше кушым-часы -га, -гђ, -ка, -кђ; 

чыгыш килеше кушым-часы -дан, -дђн, -тан,

-тђн, -нан, -нђн

2. Њткђн заман сыйфат фигыль формасы:

-ган, -гђн, -кан, -кђн +

-га, -гђ юнђлеш килеше кушымчасы

3. Исем фигыль формасы:

-у, -њ + -дан, -дђн чыгыш килеше кушымчасы

4. Сњз ясагыч кушымча:

 -лык, -лек + -тан, -тђн чыгыш килеше кушымчасы  

5. Хђл фигыль формасы: -п, -ып, -еп

-гач, -гђч, -кач, -кђч

6. Бђйлек яки бђйлек сњз:

љчен, књрђ, сђбђпле, аркасында, дип, нђтиќђсендђ

                Шљгерлђргђ барам ђле,

                Шљгер суы тђмлегђ. (Ќ.)

Яћгыр юктан бар ќир кипте, корды. (Р.Ф.)

Кышын да, ќђен дђ гел бер эздђн йљргђнгђ, сукмагы такыр булыр аныћ. (М.Г.) 

Ул янђ ирен читлђренђ елмаю кунудан нурланып торган Гљлњсђгђ таба борылды. (М.Х.)

Ќир аз булганлыктан, њз икмђгебез бервакытта да яћага ќитми торган иде. (Г.Б.)

Берсендђ, књзе-башы књгђреп, ай буе урамга чыга алма-ды. (Ф.Б.) 

Ђтием љйдђ булмагач, бу юлы мин аны њзем озата чык-тым. (Ђ.Е.)

Кеше књп булганга књрђ кермђдек. (А.Р.)

Алачыкта књмер булмау сђбђпле, без эшкђ бармаган идек.

                                                                                     (Х.С.)

Шуннан соћ клубка йљрњлђр язгы џђм ќђйге кљннђрдђ йорт-курада эш књбђю аркасында сирђгђйде. (Ђ.Б.)

Соћыннан инде, мђшђкате књп дип, сыерын бетерде, бары тик биш-алты баш сарык белђн ике оя каз гына калдырды. (М.Х.) 

Њзе, хатыны џђм ике малае тырышып эшлђњ нђтиќђсен-дђ, ул беренче елны ук хезмђт кљннђренђ тигђн икмђкне кайда урнаштырып бетерергђ белми аптырады. (М.Ђ.) 

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

сђбђп

ќљмлђ

Аналитик

    тљре

1. Ялгызак мљнђсђбђтле сњз:

шућа књрђ, шуныћ љчен, шул сђбђпле, шунлыктан, шуныћ аркасында, шућа,  џ.б.

2. Кљттерњ интонациясе

3. Ияртњче теркђгеч: 

     чљнки, ник дисђћ,

      ник дигђндђ, ки

Байтирђкнећ болай ачылып китње сирђк була иде, шућа књрђ аны Солтания бњлдермичђ тыћлады. (М.Г.)

Анда бер олауныћ тђртђ бавы љзелгђн булып чыкты, бљтен обоз шуныћ љчен тукталган икђн. (М.Ђ.)

Ђ тљннђрен мин ићемђ шинельне салам: ќђйге тљндђ су салкыны бик нык сиздерђ иде.  (Х.С.)

Дустыныћ елавындагы ачлык ачысын Фђрит бљтен йљрђге белђн тойды, чљнки ул њзе дђ аныћ кебек њк ач иде. (Ф.С.)

Сљйлђшкђндђ ќићелрђк, ник дисђћ, сине куркыта торган кыен ђйбердђн сњзлђр артына яшеренеп була. (Ф.С.)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Аналитик

тљре

Синтетик

    тљре

Ялгызак мљнђсђбђтле сњз:

шуныћ љчен,

моныћ љчен,

аныћ љчен џ.б.

Бђйлек яки бђйлек сњз: љчен, дип

   Шуныћ љчен, иптђш, кул куябыз бњген:

   Кара болыт капламасын туган илнећ књген. (Ђ.Ер.)

Кара књннђн, арты басылмасын љчен эченђ каен тузы куеп, ђти тегеп бирде аны. (М.Г.) 

          Љем минем яктырсын дип,

          Ут элдердем шђмнђргђ. (Л.Л.)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

шарт

ќљмлђ

Синтетик

    тљре

1. Шарт фигыль формасы:  -са, -сђ

2. Сорау кушымчасы:

          -мы, -ме*

3. Боерык фигыль формасы: -сын, -сен

4. Њткђн заман сыйфат фигыль формасы: -ган,

-гђн, -кан, -кђн + -да, -дђ

 урын-вакыт килеше кушымчасы

5. Ияртњче теркђгеч:

 ђгђр (ђгђр дђ, ђгђр дђ мђгђр, ђгђренки) + -са, -сђ шарт фигыль формасы

6. Ияртњче теркђгеч:

ђгђр + икђн бђйлек сњзе

7. Бђйлек сњз: икђн, исђ

     Аптырап карама син мића,

     Чыланса керфегем, књзлђрем, йљзлђрем.  (И.И.)

Безнећ авылныћ кояшы кичкырын Бишна урманы љстенђ тљшђ башладымы, кљннећ ић ягымлы вакыты ќиткђн була. (Г.Б.)

Кабарган болытлар оешып тыгызлансын гына, дљнья мунча керђчђк. (Н.Г.)

Анда-санда њсеп утырган сирђк њги ана яфракларын искђ алмаганда, чокыр гына тњгел, њлем базы бу. (Н.Ђ.)

Ђгђр џђркем табигатьнећ тамырын йолкып китђ башласа, ќир љсте шђрђлђнер иде.  (Н.Г.) 

Ђгђр ул Нуриђсмага яшђњ турында менђ хђзер хђбђр сала икђн, бђлкем, ул аягына да басар. (Ф.С.) 

Халык сукрана икђн – зарар юк. (Ђ.Е.)

Ќђйлђр ќитте исђ, кала манзарасыныћ борынгы ќыерчыкларын яшеллек каплый. (М.Г.)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

шарт

ќљмлђ

Аналитик

тљре

 Ялгызак мљнђсђбђтле сњз:

шулай булса, шулай итсђ, алайса, юкса, югыйсђ џ.б.

Ярый ђле ахмак турист фотоаппаратыныћ бавын кулын-нан ычкындырып љлгергђн, юкса, бау белђн тартылып, њзе дђ крокодилныћ авызына убылыр иде. (М.Мал.)

Арамыздан китђрелсен яман эшлђр,

Шулай булса алга китђр тђмам эшлђр.  (Г.Т-й)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

кире

ќљмлђ

Синтетик

    тљре

1. Шарт фигыль форма-сы: -са, -сђ + -да, -дђ кисђкчђсе

2.  Хђл фигыль формасы:

-ып, -еп, -п + -та, -тђ кисђкчђсе

3. Боерык фигыль формасы: -сын, -сен

4. Ияртњче теркђгеч: гђрчђ +-са, -сђ шарт фигыль формасы + да, дђ кисђкчђсе

5. Бђйлек сњз: карамастан

Олылар њз итмђсђ дђ, балалар Бикђне яратты. (Г.Б.)

Стеналарга исемећ алтын белђн язылып та, торырга бњлмђћ булмаса, оныкларга моны ничек аћлатырбыз икђн?! (Г.Ђ.)

Латђфђт юрганын ничаклы бљркђнмђсен, ялкын эчендђге Заџит књз алдыннан китмђде.  (С.С.)

Гђрчђ син мине ишетсђћ дђ, моннан соћ арабыз бљтенлђйгђ љзек булыр. (Ђ.Б.)

Дђртле музыка уйнап торуга карамастан, књћелгђ кереп оялаган ямансулык хисе кечерђйми дђ, таралмый да.  

                                                                          (М.Мал.)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

кире

ќљмлђ

Аналитик

тљре

 Ялгызак мљнђсђбђтле сњз:

шулай да, алай да,

шућа карамастан

Бу хђл Маџруй апаны бик ќђберсетте, шулай да ул зарла-нып йљрмђде. (Г.Ђ.)

Вђзир Исхакны шђех Игђнђй яратмады, шућа карамастан ул аны хљрмђт итте. (М.Х-н)

Ќљмлђнећ

тљре

Иярчен ќљмлђне баш

ќљмлђгђ бђйлђњче чара

Мисаллар

Иярчен

анык-лагыч

ќљмлђ

Аналитик

    тљре

1. Аныклау интонациясе

2. Аныклаучы теркђгеч:

ягъни, дљресрђге, икенче тљрле ђйткђндђ, аеруча, бигрђк тђ џ.б.

Сђгатькђ дђ ќан керде – књке оясыннан сигез мђртђбђ башын тыгып карады. (М.Г.)

Ђгђр инде тагын бер-ике атнадан, казныћ бђбилђре чыгар алдыннан, шул тишеккђ якын килсђћ, књзећне ала алмыйча, рђхђтлђнеп карап торасыћ. (Г.Б.)

Ниџаять, књптђнге хыялым тормышка ашты, ягъни “яна торган” путевка белђн Кара дићгез буендагы атаклы санаторийга барып тљштем. (С.С-в.)

Тик бу кешелђрнећ кылачак гамђле аныћ аћына чын булып кереп ќитђ алмый, дљресрђге акылы ул турыда уйларга телђми, уйлый алмый. (Г.Б.)