Олимпиадные задания по родной(тувинской) литературе для учащихся 7-11 классов
олимпиадные задания

Тыва чогаал олимпиадазы

Эргим өннук!  7   дугаар класстын тыва чогаал олимпиадазынга  киржип   келгенинге  байыр чедирбишаан, чедиишкиннерни  кузедивис.

1. Аас чогаалынга хамааржыр ийи дүрүмнү айтыӊар, дүрүмнерге хамааржыр терминнерни бижиӊер:

2. Кымныӊ бодалдары-дыр, тааржыр харыыларын душтуруӊар:

3. Шүлүктүӊ одуругларын уламчылаӊар:

4. Үзүндүде ажыглаттынган чурумалдыг аргаларны хамаарышкан сөзү-биле ушта бижиӊер, аттарын айтыӊар, чогаалга оларны ажыглааныныӊ ужур-дузазын тайылбырлаӊар:

Шынаа дургаар кадыыр эштип,

Сыртык салып, ширтек сырып,

Ээтпек ай дег уулза чуруп,

Элче улам дөгүп орган.

5. «Тос оолдуг Доктагана кадай» деп тоолдан кадайныӊ оолдарыныӊ эртемин көргүскен дөрт эпитетти бижиӊер.
6. «Чартык арбай» деп тоолда алышкыларныӊ аажы-чаӊын «харыылар бланкызында» таблицага дүүштүр бижиӊер.

А) чартыктажып чиили

Б) амыраар туржук, ажынып-дарынып-ла эгелээн

В) чара дайнап берип-тир

Г) дүктүг арбай чартыы-биле кижи кыжырып турар сен

Д) арбайын чидир шывадапкан

Е) турамык

Ж) базымы баксыраан, кылажы кызырылган

З) чартык арбайны октаваан боорум кай

И) сагыш-сеткиликөдүрүлген

7. Автор бүрүзүнге кайы чогаал хамааржырын тодарадыӊар, чогаалдарның жанрын, хевирин бижиир.

8.Бердинген үзүндү кымның чүү деп чогаалындан алдынганыл? Маадырларның адын чугаазындан тодарадып бижиир.– Чүге меӊээ шаптыктап тур сен, Мерген, ол ыргак ыяжыӊ бээр эккел, сый тудуп кааптайн!– Чүл, Маска, алыр хөӊнүӊ чогулу бе? Ачаӊ мээӊ алгыларым доосту бе?

Тыва чогаал олимпиадазы

Эргим өннук!  8   дугаар класстын тыва чогаал олимпиадазынга  киржип   келгенинге  байыр чедирбишаан, чедиишкиннерни  кузедивис.

1. Чечен чогаалга хамааржыр ийи дүрүмнү айтыӊар, дүрүмнерге хамааржыр терминнерни бижиӊер:

2. Кымныӊ чугаазы-дыр, тааржыр харыыларын душтуруӊар:

3. Шүлүктүӊ одуругларын уламчылаӊар:

4. Үзүндүде ажыглаттынган  чурумалдыг аргаларны хамаарышкан сөзү-биле ушта бижиӊер, аттарын айтыӊар, чогаалга оларны ажыглааныныӊ ужур-дузазын тайылбырлаӊар:

Сентябрь ай - чурукчувус

Шевер чажыт холу-биле

Хемнер эрии эзим, сында

Хеви саргып эгеледи.

Кадак ак-көк дээривисте

Кастар далбый болу берген:

«Чазын чанып келир бис!» - деп

Чалгын чайып кыйгыржыр-даа

5. Тывызыктарда эпитеттерни хамаарышкан сөзү-биле ушта бижиӊер.

Дээп болбас демир өрген,

Артап болбас алдын өрген.

Эл алдында эът докпак.

Алдын терек он ийи адырлыг.

6. Автор бүрүзүнге кайы чогаал хамааржырын тодарадыӊар, чогаалдарның жанрын, хевирин бижиир.

7. Бердинген үзүндү кымның чүү деп чогаалындан алдынганыл? Маадырларның адын овур-хевиринден тодарадып бижиӊер.

А) Узун болгаш кылчыгыр, бажыныӊ дүгү көгере берген, шелегер сегелдиг, кулбугур чаактарлыг турист

Б) Бежен хар ажа берген, кырлаӊ думчуктуг, арын-шырайы болганчок-ла хуулар, шаӊгыр карактарлыг чугаакыры аажок кадай

8. Чогаалдыӊ сюжедин тодарадыӊар.

К. Чамыяӊ. Чүү-даа чүве өйлүг

Орлан-оол боо тывар хүлээлге алган болгай. Хүлээнгени күштүг чүве дээн. Кырган-ачазыныӊ дүүргезин чаннып-чашпып дилээр, чөпшээрел алыр деп бодап алган.

Кырган-ача оглунуӊ карактарынче дорт көрнүп келген. Харыы бээринге далашпайн, салын суйбап каап, бажын чайып, чөрчээн:

– Хоржок-хоржок. Боо тудар өйүӊ келбээн. Оттуг чепсек ышкажыл.

– Он үш харлыг кижи-дир мен, чаш уруг эвес.

– Чүү-даа чүве өйлүг боор чүве – деп, кырган-ачазы хыйланыксай берген. – Өзүп ал, бичии-ле өзүп ал, ынчан өөредип каар мен.

Орлан-оол хондур бодангаш, бажы мырыӊай дедир барган. Харын-даа хорадаксаар сагыштыг. «Че-че, меӊээ башкыларым безин бүзүрээр чүве – деп хыйланып боданган. – Музей даргазы кижи-дир мен. Бо багай көк көдээ чүвелер чүнү билир ийик, боону «часкаптар» чоор бе? «Далаш күске сүтке дүжер» деп чугаа бар болгай. Далажып турарым ол бе? Чок-чок – деп, ол чөрүжүп боданган. –Кырган-ачам өске кижи эвес-ле болгай. Оорланып-даа эвес, дүүрге хирезин бүдүү ап алыр мен – ол-ла. Оорнуӊ оруу кыска чүве дээн, ындыг бак чүве кылбас мен».

Ол хүн ындазында Орлан-оолга аайлыг эгелээн. Бир көөрге, кырган-авазы бызаалар сүрүп алган дөө бар чораан. Маӊ-биле кээп, дүүргениӊ чыдар чери чүък артынче холун суккан – боо чытпышаан. Дегийт аптарага барган. Дайза база холга бо келген. Боону чүък артындан ушта соккаш, бир-ле көрүп алганы-биле сыйт уткулап, дүндүкче шыгаагылаан. Ам холаларны уштуп, суп эгелээн. Дүүргезин ол-бо хөлдей тудуп, дириг чүве бо бе дээнзиг, чыткан анайны-даа шыгаагылаан. Оон дөрде ширтек кырынга олура дүшкеш, үлгүүр кырында кырган-ачазыныӊ мадар хувазынче шыгаагаш, базыпса-ла, чык-ла диген. Боозун октапкаш, тура халып келгенин билбейн барган. Өг иштин ыш дола берген.

Орлан-оол сириӊейнип, дүрген-не анайынче көрген. Оозу аажок чүткүп дывылаан турган. Мадар аяктыӊ бир чартыы чок, черде чыткан.

«Кончуг каргыштыг, бону кым октапкааны ол?» –деп, Орлан-оол химиренип чоруй, дылынызырны каапкан. Боду болбайн канчаар. Халымак, сиилеӊ боорга, мындыг-ла болгай! Чаӊчыл чок болганда, бону хынаарын уттуп алган.

Мындыг-ла болгай, бодун боду оорлап деп чүвениӊ уржуу ол ирги бе? «Көк көдээ» деп дора бодап органы хөөкүй кырган-ачазын сактып келгеш, бажын шаштынар чыгап орган.

Тыва чогаал олимпиадазы

Эргим өннук!  9   дугаар класстын тыва чогаал олимпиадазынга  киржип   келгенинге  байыр чедирбишаан, чедиишкиннерни  кузедивис.

I блок. Литература теориязы, литература тѳѳгүзү

Онаалга 1

Шүлүктүӊ тодарадылгазын бергеш, 2 чижектерни киирер, оларныӊ авторларын айтыр.

Онаалга 2

Автор бүрүзүнге кайы чогаал хамааржырын тодарадыр, чогаалдарның жанрын, хевирин бижиир.

Онаалга 3

Бердинген үзүндүлер кымның чүү деп чогаалындан алдынганыл? Чогаалдыӊ жанрын, хевирин айтыр. Маадырларның адын чугаазындан тодарадып бижиир.

– Кайда чор сен, Чинчи! Мээӊ эр чаӊгыс уруум!

– Бо-дур. бак кижи балалыг, пар ыяш хөөлүг деп чүве! бо кончуг дора-өлчүк чүвени дилээр дээш, бо каш хонукта бичии-даа дыш чок.

II блок.Тыва улустуң аас чогаалы

Онаалга 1

Ыр, кожамык деп чүл? Ийи ырныӊ адын, бир кожамыктыӊ 1 куплет чижээн бээр.

Онаалга 2

Бердинген үзүндүлерден чогаалдарныӊ адын тодарадыр, улустуң аас чогаалының кайы хевиринге хамааржырын айтыр. Ийиги чижекте хаан оолдары маадырларныӊ аттарын бижиир.

А) «… Инек оон бээр-ле кастынып оъттавас мал болган чүве-дир.»

Б) «– Адавыстыӊ хаан ширээзинге кайы-бирээвис олурар ужурлуг чүвени кыдат кижиге чайлап бээр, кончуувусту-даа.»

Онаалга 3

Алгыш-йөрээлдер деп чүл? Оларныӊ бөлүктери кандыгыл бижиӊер. Хөй сектер орнунга тааржыр алгыш-йөрээлдиӊ бөлүүнүӊ адын бижиӊер:

1.  Өг-бүле туткан аныяктарга …
2. Аӊчыныӊ ...
3. Шүүлген мөгеге …
4. Оран-таӊдыга …
5. Аътка …

III блок. Чогаал сѳзүглелиниң сайгарылгазы

Т.Д. Кызыл-оол. Бодаган

Бир Бодаган чурттап чораан чүвеӊ иргин. Бир-ле катап ол ховуга хараган баштап чорааш, чыткан Бора-Тоолай көрүп кааш, бар-ла шаа-биле каттыра берген.

– Чүү болду? Чүге мынчап каттырып турарыӊ ол? – деп, Бора-Тоолай элдепсинип айтырган.

– Ха-ха-ха-а! Хо-хо-хо-о! Дыка-ла каттырынчыг-дыр аа!

Бора-Тоолай тура халып келгеш:

– Канчап бардыӊ? Баарыӊ кадыр каттырып алдыӊ моӊ, Бодаган – диген.

– Кара кайгамчык амытан-дыр сен моӊ, күжүрүм. Эрниӊни көрем, чирик.

– Ойт, бодуӊнуӊ эрниӊни көрүп көр даан, тала.

– Мээӊ эрнимде каттырынчыг чүү боор.

– Бодуӊну билинмес кончуг-ла-дыр сен, аа – деп, Бора-Тоолай чугаалааш, шыргай чырааныӊ иштинче шошкуӊгуурлап кире берген.

Бодаган кургаг ховуга чеди хонукта хараган баштааш, оӊгап-суксааштыӊ хемге элеӊейнип базып кирип келген. Турум ээремче ээге берген. Ооӊ арны-бажы кылагар арыг сугда көрүнчүктелип көстү берген. Эрнин көөрге, Бора-Тоолайныӊ эрнинден өскерлир чер чок бооп, мырыӊай-ла кара олчаан болган. Ол карактарын хере көрүпкеш, суг-даа ишпейн, ээремде арнынче кезе кайгааш, аӊгадай берген турупкан. «Бодун боду билинмес, морзук калчанын билинмес» деп чүве ол-дур ийин.

Чогаал сѳзүглели-биле ажыл

Онаалга 1.

Бердинген чогаалдың жанрын, темазын, идеязын тодарадыр.

Онаалга 2.

Чогаалдаажыглаттынган диалогтуӊ, үлегер домактыӊ ужур-дузазын илередир.

Онаалга 3.

Чогаалдың сюжедин тодарадыр.

Тыва чогаал олимпиадазы

Эргим өннук!  10   дугаар класстын тыва чогаал олимпиадазынга  киржип   келгенинге  байыр чедирбишаан, чедиишкиннерни  кузедивис.

I блок. Литература теориязы, литература тѳѳгүзү

Онаалга 1

Басняныӊ тодарадылгазын бээр, орус болгаш тыва 2-2 басняларны, оларныӊ авторларын айтыр.

Онаалга 2

Автор бүрүзүнге кайы чогаал хамааржырын тодарадыр, чогаалдарның жанрын, хевирин бижиир.

Онаалга 3

Бердинген домактар кымнарның чүү деп чогаалдарындан алдынганыл? Домактарга хамаарышкан үзүндүлерниӊ утказын 2-3 домактар-биле бижиӊер. Маадырларның адын бижиир.

А)– Кайы чарыны мунар сен, авай?

   – Каяа-даа чоруургаодаркагбасчүвениБуланактымунупалгай мен аан, оглум.

Б)- Он-он хонук диленгештиӊ,    

    Олча тыппаан ачам келгеш,

    Шуудунга кирген-даа дег,

   Шугул, каржы хыйлангылаар                                                                                                                                                                          

II блок. Тыва улустуң аас чогаалы

Онаалга 1

Тывызыктар деп чүл? Тывызыктажырыныӊ чурумун бижиир, үштээн тывызыктыӊ 3 чижээн бээр.

Онаалга 2

Бердинген тывызыктарда кандыг уран аргалар ажыглаттынганын айтыр.

Онаалга 3

Бердинген чижектер алгыш-йөрээлдерниӊ кайы бөлүктеринге хамааржырын тодарадыӊар:

III блок. Чогаал сѳзүглелиниң сайгарылгазы

Т. Кызыл-оол. Улуургак, билииргек Дагаажык

Дагаа оглу Дагаажык чуургадан уштунуп үнге-ле, каш хонганда, ооӊ билииргек, улуургак чоруун өске дагаалар дораан-на чугаалажы берген. Шынап-ла, чалгын чүглери ам-даа четчип үнмээнде, Дагаажык «дылы-биле дыт ужурар, аксы-биле аал көжүрер» амытан бооп-тур.

Бир-ле катап кожазы бажыӊныӊ бөлүк дагааларын көрүп кааш, ынаар ойтаӊнадыр, хертеӊнедир базып ыӊай болган. Мурнунга удур кылаштап олурган кырган дагаага орук безин чайлап бербейн, биче-ле болза, ону ужур таварып каг часкан. Дагааларга чеде бергеш, бодунуӊ дугайын элээн мактагылап, дүүн хаванны канчаар коргудуп чорудупканын хөөрээн.

– Хартыга сени теп чиир дээш халып келзе, канчаар сен ынчаш? – деп, ооӊ үе-чергези дагаажык айтырган.

– Кырым сынар. Шак ындыг, хартыга ышкаш черниӊ ческээ, сугнуӊ суксаа черлик тояанчылардан черле кортпас мен. Менче халып келзе, ооӊ караан шиш хаайым-биле деже соктаптар мен, ол-ла.

Кырган дагаа тура:

– Ам-даа карааӊ орта ажылбаан-дыр, оглукум. Ындыг улуг аас эдип, өртем-бардам болбас чоор – диген.

Ол-ла ынчап турда, хеп-хенертен хартыга куштуӊ шүүргедээн чалгыннарыныӊ даажы агаарга сыыгайнып, бөлүк дагааларныӊ мырыӊай кырынга келген. Хартыга билииргек, улуургак Дагаажыгашты чандыр-соора тепкеш, көк дээрниӊ делгеминче ужуп үне берген.

Дагаалар чаӊгыс черге бөлдүнчү маӊнажып келгеннер.

– Ээ, Дагаажык! Өлүг сен бе, дириг сен бе? Кайда бардыӊ? – деп кыйгырып, ол-бо көрзүнүп дилегзингеннер.

Чүү шаг болганда, Дагаажык шала тудуп каан бажыӊ адаанда ойбак черден кортканындан үнү чиде берген, сирилээн, кавылаан үнүп келген.

Чогаал сѳзүглели-биле ажыл

Онаалга 1.

Бердинген чогаалдың жанрын, тематиказын, идеязын тодарадыр.

Онаалга 2

Чогаалдың сюжедин тодарадыр.

Онаалга 3

Фразеологизмнерни тывар, чогаалга ажыглаан сорулгазын тайылбырлаар.  

Тыва чогаал олимпиадазы

Эргим өннук!  11 дугаар класстын тыва чогаал олимпиадазынга  киржип   келгенинге  байыр чедирбишаан, чедиишкиннерни  кузедивис.

I блок. Литература теориязы, литература тѳѳгүзү

Онаалга 1

Литература деп чүл, бөлүктерин айтыр, бөлүк бүрүзүнүӊ жанрларын айтыр.

Онаалга 2

Автор бүрүзүнге кайы чогаал хамааржырын тодарадыр, чогаалдарның жанрын, хевирин бижиир.

Онаалга 3

Бердинген домактар кымнарның чүү деп чогаалдарындан алдынганыл? Домактарга хамаарышкан үзүндүлерниӊ утказын 2-3 домактар-биле бижиӊер. Маадырларның адын бижиир.

А) Кым-даа бодунуӊ буруузун боду хүлээр апаар.

Б) – Күжүр оглум, ону кайыын ап алдыӊ?! Ана ат!

    – Кожайныы-дыр ийин, кырган-ачай.

   – Күжүр оглум, дүрген дедир аппарып каавыт. Чыткан черинге дедир суп каг. Бисти ат кылыр.

В)…Уруг чаштан үнгелекте…

        Угаан-сагыш четкелекте…

      Аарыг-хамчык алгаш барган.

II блок.Тыва улустуң аас чогаалы

Онаалга 1

Үлегер домактар, чечен сөстер деп чүл? Оларның ылгалдыг талазын бижиир, 3-3 чижектен бээр.

Онаалга 2

Бердинген үлегер домактар, чечен сөстерде кандыг уран аргалар ажыглаттынганын айтыр.

1. Ыяш чүвүрлүг.
2. Чыргалын човалаӊга саткан.
3. Узун дыл башка ораажыр,

Узун эдек бутка ораажыр.

4. Дурту кыска,

Туразы улуг.

5. Кортуу ховаган дег,

Дезии дээлдиген дег.

6. Даг дег караны довук дег ак базар.

Онаалга 3

Кайы тоолдарныӊ маадырлары-дыр, кымнар-дыр айтыӊар. Тоолдарныӊ бөлүүн тодарадыӊар.

1. Чөвүрээ чадырлыг, ызырар калдар ыттыг…
2. Чеди хемниӊ белдири Чеди-Кара хаяныӊ чурттакчызы, чеди сарыг иелерлиг…
3. Кезээде дөрт шагда ажытпас алдын-шокар аптаралыг…
4. Кулаа, кудуруу чок шодаӊ-шокар …
5. Хырайланган кызыл дилги кежи бөрттүг, ушпа кырган …

III блок. Чогаал сѳзүглелиниң сайгарылгазы

К. Аракчаа. Хүлбүс

Адар-оол хүнзедир кылаштааш, аӊга таварышпаан. Чилчии үзүлген, чөгели төнген. «Мынчаар куруглаар чүве-дир аа? – деп, ол бодунга бүзүревээн хевирлиг чугааланган. – Одагга куруг баарга, аӊчылар кыжырыыр, шоодар болгай. Ол берге-дир…»

Ол-ла улчуп чорааш, мырыӊай кежээликтей бергенде, бир өзенде чаӊгыс элик оъттап чораанын көрүп кааш, Адар-оол-даа амырай-ла берип-тир эвеспе. «Мынчап харын душ бооп, элик дөӊгүп алырым ол эвеспе» кылдыр боданып, кончуг аяар кедеп, эликче чоокшулап кел чораан. Көрүп кагза хөӊнү дээш, бир черге бөргүн уштуп октапкан. Оон элээн үӊгелээш, эпчок боорга, хөректээжин каапкан. Адак сөөлүнде аӊ дааш аптарындан сезингеш, харны-даа тоовайн, идиин ужулгаш, шуут-ла уктуг кедеп чорупкан.

Демги элии дөӊчүгеш артында. Дуюкаа үӊгээлеп чедип келгеш, кончуг аяар харап көрген: тулган-даа улуг хүлбүс тоттур оъттап алгаш, дыштанып, кегженип чыдып-тыр оӊ.

«Кедергей-ле улуг хүлбүс-түр! Ээ көрүп, таӊды хайырлаптар ыйнаан. Бо хире чоок черге мону кайын чазар деп мен» деп, Адар-оол бүдүү иштинде боданып, тыныжын секпередип, биче када олурган. Оон боозун таптыг хөлдээш, черниӊ хемчээлин карак-биле көрүп тодараткаш, хараалды чүске салгаш, хүлбүстүӊ тас колдук орта шыгаагаш, чамыктыӊ мажызын баскан-на. Сыгыр-октуг сыйт дээн соонда, огу чыткан хүлбүстү чиге ашкаш, ооӊ ындында довуракты бурт кылдыр дегген. Чүнү-даа орта билбээн хүлбүс тура халып келген, ынчалза-даа чоруваан, мыйыстары агжая берген, кулактарын далбыйтып алган, ыӊай-бээр сезииргеп көрүп турган. Адар-оол дүвү-далаш-биле кавындылап адар дээш, карманындан огун үженген. Ок кайда боор! Өжегээр ынчанган-биле дөмей-ле! Демин уштуп октапкан хөректээжиниӊ карманында октарын каапкан бооп-тур.

Кончуг хүлбүс тоор-сестир чүвези чок апарган, Адар-оолду кыжырып, кочулаан-даа ышкаш, дөӊчүгештиӊ кырында кайгап алган турбушаан. Дээр дөлеминде хүлбүстү көөрге, дириг аӊ-даа эвес, а кым-бир кижи ында ооӊ хевир-дүрзүзүн ол хевээр кылдыр шуткуп кылып каан тураскаал-даа ышкаш болган. «Бо хире чараш аӊга тураскаалды черле тургузар ыйнаан» деп бодап олурда, аӊ шимчей бергеш, дөӊчүгешти кырладыр оожум шошкуп чорупкан.

Адар-оолдуӊ демин хараадап, хомудап органы ам та кайнаар арлы бергени ол чүве ийик, ооӊ бодалынга көӊгүс өске чүве кирип келген. Сактырга, хөрээниӊ ишти хос, эктинден аар чүъктү дүжүрүп каапкан ышкаш болган. Ол боду хостуг болгаш шөлээн улуг тынган. «Харын-даа чаяан бооп, канчап чазыптарым ол. Огумну хөректээш карманында уттуп каапканым анаа эвес-тир. Ындыг чараш аӊны канчап өлүрер боор! Хөөкүй чурттазын, дириг чорзун! Бойдуста мындыг чараш амытан бар дээрзин улус сонуургап көрзүн» деп, Адар-оол бодап олуруп калган. Оон тургаш, дедир чоруптарга, артында-ла буттары чиик, боду омак-сергек, кандыг-ла-бир чаагай херек бүдүрүп каан дег, сагыжы шөлээн, чоргаар болган.

Чогаал сѳзүглели-биле ажыл

Онаалга 1. Бердинген чогаалдың жанрын, хевирин, тематиказын, идеязын тодарадыр.

Онаалга 2.Чогаалдың сюжедин тодарадыр.

Онаалга 3. Сөөлгү ийи абзацта деңнелгелерни тывар, оларны кандыг сорулга-биле ажыглаанын тодарадыр.

Онааалга 4. Фразеологизмнерни тывар, утказын тайылбырлаар.                            

Онаалга 5. 4 дугаар абзацта профессионал сөстерни болгаш терминнерни ушта бижиир.