Видеороликтин созуглели
методическая разработка (8 класс)

Чаа-Хѳл кожууннуң  Булуң-Терек ортумак школазы

Видеоролик
«Тыва дылым-ѳгбем дылы»

Белеткээн башкы: Сенди Айслу Чапаевна

Январь, 2019 ч.

Тыва дыл—тыва кижинин ишти-хѳңнүн илередир, чону-биле чугаалажыр күчүлүг чепсээ.

Тыва дыл – Тыва Республиканың үндезин чурттакчылары болур тываларның тѳрээн  дылы.Тыва кижилер чүс-чүс чылдар иштинде тѳрээн  Түрк дылдар бөлүүнге хамааржыр. 1930, июнь 28 –те тыва бижик  тургустунган.

Тыва Республиканын Конституциязын ёзугаар Тыванын девискээринде куруне дылы кылдыр тыва дыл болгаш Россия Федерациязынынниити куруне дылы  орус дыл ажыглаттынып  турар. 

2016 чылдын январь 18-те Тыва Республиканын Чазак даргазы Шолбан Валерьевич  Кара-оолдун айтыышкыны-биле ноябрь 1-нин хунун – тыва дыл хуну деп  чарлаан. Ынчангаш ноябрь 1-нин хуну биске байырлал боор,  ук байырлалды  Тыва Республиканың чурттакчылары чыл санында демдеглеп эрттирип турар бис.

          Бо онзагай болуушкуннуң дугайында Шолбан Валерьевич  бодунуң блогунда мынча деп бижээн. 

 «Чаңгыс чер чурттуглар, чылдың-на ноябрь 1-де демдеглээривис Тыва дыл хүнүнүң дугайында чарлыкка атты салдым. Төрээн дылды сайзырадырынга, байлакшыдарынга болгаш чугаа культуразын бедидеринче угланган хемчеглерни ол хүнге тураскаадып эрттирер. Ол хүннү тургузар дугайында эгелекчи саналды Улустуң чогаалчызы, хүндүлүг шүлүкчү Александр Александрович Даржай киирген. Силерге солун болуушкун-биле байырны чедирип тур мен» - деп бижээн. 

    - Торээн тыва дылынын дугайында тыва чогаалчылар элээн хѳй чогаалдарны бижип, орта боттарынын хамаарылгаларын илереткилээн. Тыва дыл оларнын чогаалдарынын тынгарыкчызы, сеткил-хѳңнүнүң илередикчизи.  Тыванын Улустун чогаалчызы, бистин чангыс чер-чурттуувус Александр Александрович Даржайнын  торээн дыл дугайында шулуун номчуп кууседиилинер.

А.Даржайнын шүлүү  «Тыва дылым» (профессор Шулуу Чыргал-оолович Сатка)

 Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш,
Сүүзүннүг, мага - боттан адырылбас,
Тынар агаар, сеткилимниң хөрзүнү бооп,
Тыва дылым, дамыр - ханда тудуш - тур сен

Кырган - ачам уран - мерген тоолундан
Кыштың узун кежээзинде сени танааш,
Маадырлыг өлбес чоннуң дылы - дыр деп,
Магадааштың, кезээ шагда ынакшаан мен.

Кашпал хемче шурай берген дидим кыстың
Өжээн - килең доюлдурар түрлүг ырын
Өшкүлерин дозуп чорааш, угбам уруг
Хаяларга чаңгыландыр ырлавыткан.

Ынай бодум ону дыңнааш, төрээн дылым,
Ыым келип, баарым адаа ажыш диген -
Ынчан сенден бир - ле дугаар ынакшылдың
Ыдык чаагай, өндүр арыын билген - дир мен.

Ыржым дүне. Чечектиг шык. Өглер удаан.
Ырак дээрниң сылдыстары көрүп турда,
Ынаам кыска сеткилимни ажыдарда,
Ынчан база буянныыңны көрдүм, дылым.

Чоннуң мерген сөзүн дыңнап, номнар номчааш,
Чогум байлааң, эртинелииң билдим, дылым.
Ооң соонда дүнелерде уйгум читкен,
Одум чырык, даңны атсы кывар болду.

Сен чок черге - сеткил - чүрээм куруг - хоозун,
Сен чок черге - хову кезээн каңмыыл - дыр мен.
Чаагай чолум, алдар адым сенде тудуш,
Чалгын - чакпам болуп чор сен, Тыва дылым!

 Тыва улустун аас чогаалы байлак. Тыва улустун аас чогаалынга тоолдар, улегер домактар, улустун ырылары,ѳпей ыры, кожамыктар,тывызыктар-даа , узун-тыныш, алгыш-йѳрээлдер ,кѳгүдүглер хамааржыр.  Үлегер домактарга мѳѳрейден чарлаар бис бе?

1. Билигден дескен чазыгга дүжер, ажылдан дескен түрегге дүжер.
2. Үжүк билбес кижи үнү чоктан дора.
3. Эрнин күжү-билиинде, эзирнин күжү-чүүнде.
4. Эртем чокта эртен база дүн.
5. Ээремнин дүвү ырак, эртемниң дѳзү ырак.
6. Башкы чокта эртем берге, балды чокта ыяш берге, кыскаш чокта кызыл демир берге….

Эр-хейлер!

Кожамыкка кандыг силер, оолдар, кыстар?

                          Танышпасты таныштырган

Дазылгалыг школавыс

Дазылгалыг школадан

Танып алган эштеримни

               Корушпести коркуштурген

Козенектиг школавыс

Козенектиг школамдан

Коруп алган эштеримни      

                                   Сыын-мыйгак турлаа болган

                               Сыннар адаа чуртумайны

                               Сыннар адаа чуртумайның

                           Сыгыргазы мен-не боор мен

Элик-хулбус турлаа болган

Эзим адаа чуртумайны.

          Эзим адаа чуртумайнын

       Эдискизи мен-не боор мен.

-Оош де!

Эн-не дээди эртиневис- бистин тѳрээн дылывыс болур.

Чооду Кара-Күске  «Эң-не дээди эртиневис»

Эң-не дээди эртиневис
Эртинелер бисте көвей,
Эргек базып, санап четпес.
Эң-не дээди тостуң бири
Эргим тыва дылывыс бо.

Тыва дылга өртек турбас,
Тыныжывыс, тынывыс ол.
Тываларны тыва кылган
Тывызыксыг хуулгаазын ол.

«Тыва» деп дыл турбаан болза,
Тывалар-даа турбас ийик.
«Тыва» деп чурт, «тыва» деп сөс

Тывылбас-даа турган ийик.

«Эртине» дээр сөс-даа база
Ээн черден төрүттүнмээн:
Эртинелер аттары-даа,
Элеп читпес тыва дыл бо.

Ырлаар, бижиир, чугаалажыр,
Ынакшыжар чепсээвис бо.
Херек болза, дайзынны-даа
Хере шааптар доктаавыс бо.

Ол чок болза, хөөмей-сыгыт
Ораннарга чаңгыланмас.
Эргим тыва дылывыс ам
Эң-не дээди Эртиневис!

Кижинин тѳрээн чери, дылы , тѳрел чону дег ыдыктыг сагыызыннар чок.

Тыванын Улустун чогаалчызы А. А.Даржай «Yш ыдык» деп шулуу.

  Тыва дылыӊ,

  Тыва чонуӊ,

  Тыва чериӊ  – ожууӊнуӊ  үш ыдык дажы ол-дур, оглум.

    Тыва чериӊ,

      Тыва чонуӊ,

      Тыва дылыӊ – тынгарыкчы аржааннарыӊ ол-дур, оглум.

  Тыва чон – чоорганыӊ,

  Тыва чер - Төрээн чуртуӊ –

  Олар үш - Сагыызыныӊ, Ыдыыӊ ол-дур, оглум.

Ыры «Танды-Тывам оглу мен» кууселдеде -Олимпий Чаш-оол.

Анюта Монгуштун шулуу-биле туннээр-дир бис.

Өөрүшкү, муӊгаралды, ынакшылды
Өктередип, бодарадыр тыва дылым.
Чүс-чүс чылда чидип, өлүп, бокталбайн,
Чырык черге, өртемчейге сайзыразын!

Тыва дылывыска ынак, хумагалыг  болуулунар!