Рабочая программа по бурятскому языку 5-9 классы
рабочая программа (5, 6, 7, 8, 9 класс)

Муниципальное автономное общеобразовательное учреждение

«Цаган-Моринская средняя общеобразовательная школа»

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА

ПО БУРЯТСКОМУ ЯЗЫКУ

 (наименование учебного курса, предмета, дисциплины, модуля)

\

Составитель программы:

Галданова Сэсэгма Зоригтуевна,

учитель бурятского языка и литературы

I квалификационной категории

 (Ф.И.О. учителя-составителя программы, квалификационная категория)

ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ

Россиин эрдэм һуралсалда шэнэ шэглэлнүүдэй нэбтэрэн орожо, бэелүүлэгдэжэ байгаа мүнөө сагта һуралсалай эмхинүүдтэ буряад хэлэ бэшэг шудалалгада гүнзэгы анхарал хандуулагдана. Һургуулинуудаар түрэлхи хэлэеэ, буряад арадайнгаа оюун бодол, ёһо заншал, соёл гэгээрэлые һэргээхэ, хүгжөөхэ, дэлгэрүүлхэ талаар һүүлэй жэлнүүдтэ ехэ ажал хүдэлмэри ябуулагдажа байна.

 «Буряад Республикын арадуудай хэлэнүүд тухай» Хуулиин ёһоор буряад хэлэнэй гүрэнэй хэлэнүүдэй нэгэн болоод байхадань, тус хэлэндэ олониитын, арад зоной, тэрэ тоодо залуушуулай, һурагшадай хандалга нилээд гүнзэгырнэ. Тиимэһээ багшын үүсхэлдэ, зохёохы ажалда үргэн харгы гаргагдана.

Тус ажалай программа Буряад Республикын Һуралсалай болон эрдэм ухаанай яаманай дурадхагдаһан программада, Д.Б.Базаровагай зохеоһон буряад һургуулиин программада үндэһэлэн зохегдобо.

Буряад хэлэнэй багшанарай, хүмүүжүүлэгшэдэй урда табигдаха шухала зорилгонууд:

1. ургажа ябаа залуу үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэһэ һууриие гүнзэгыгөөр ба бата бэхеэр үгэхэ;
2. һурагшадые Буряад Республикын гүрэнэй аман ба бэшэгэй хэлэтэй болгохо;
3. ниитын болон ажахын хэрэгтэ түрэлхи хэлэеэ хэрэглүүлжэ һургаха;
4. арадайнгаа түүхэ, аман зохёолойнь баялиг, ёһо заншал, соёл болбосорол – эдэ бүгэдэндэ түшэглэн, тэдэниие һургажа, хүгжөөжэ, хүмүүжүүлжэ, буряад үндэһэ яһатанай гүнзэгы мэдэрэл бүрилдүүлхэ.

Тус зорилгонуудһаа дулдыдан, буряад хэлэ заажа байһан багшанарай урда иимэ шухала эрилтэнүүд табигдана:

1. Нэн түрүүн түрэлхи хэлэеэ заажа байһан багша хадаа өөрөө хэлэ бэшэгэй талаар үндэр хэмжээнэй эрдэм мэдэсэтэй, болбосорол ехэтэй, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй, тэрэ тоодо буряад хэлэнэй саашанхи хүгжэлтын гол зорилгонуудые гүнзэгыгөөр ойлгохо ёһотой;

2. Һурагшадай эрдэм мэдэсын эрилтэнүүдэй стандарт ба программа шудалжа, багша буряад хэлэ заалгые түсэблэхэ;

3. Һуралсалай жэлэй эхиндэ багша класс бүхэндэ һурагшадай мэдэсэ шадабариин хэмжээе элирүүлхэ зорилготойгоор хэдэн ондоо түхэлэй шалгалтын хүдэлмэринүүдые дүүргүүлхэ: грамматическа даабаринуудтай диктантнуудые, зохёолго ба найруулгануудые бэшүүлжэ, тестнүүдые дүүргүүлжэ, анкетэнүүдэй асуудалнуудта харюусуулжа болохо; аман шалгалга үнгэргэхэ; үзэгдэһэн темээр шалгалтын асуудалнуудта харюунуудые шагнаха; хөөрэлдөө эмхидхэхэ болон бусад. Эдэ даабаринуудые дүүргэлгын дүнгүүд һурагшадай мэдэсэ, шадабари, хүгжэлтые гү, али программын эрилтэнүүдһээ гээгдэлгэ зүбөөр гэршэлдэг. Эндэһээ уламжалан, багша класс бүхэндэ һурагша бүхэнтэй һуралсалай жэл соо хэхэ ажалаа багсаан эмхидхэхэ.

4. Һурагша бүхэнэй эрдэм мэдэсын хэмжээн адли бэшэ, тиимэһээ хэшээлэй алишье шатада һурагшын мэдэсын хэмжээндэ тааруугаар даабаринуудые дүүргүүлхэ.

5. Һурагшадые һургаха, хүгжөөхэ, хүмүүжүүлхэ зорилгонууд түрэлхи хэлэнэй, уран зохёолой хэшээлнүүдтэ нягта холбоотойгоор элдэб онол аргануудаар, жэшээлхэдэ: интегрированнэ аргаар гэхэ гү, али заагдажа байгаа предмедүүд хоорондын харилсаанай аргаар бэелүүлэгдэхэ ушартай. Эндэ 2012 ондо гараһан «Буряад хэлэнэй сахим һураха ном» (электронно ном) доторхи тон баян, хэрэгтэй материалнуудые зүбөөр бэе бэетэйнь тааруулан холбожо шадабал, багшанарташье, һурагшадташье нилээд аша үрэтэй ба һонирхолтой байха.

6. Хэлэлгын культура (соёл) дээшэлүүлхэ, гүнзэгырүүлхэ, зохёохы ба холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгын хүдэлмэринүүдые хэшээлэй алишье шатада хараалха, түсэблэхэ.

7. Һурагшадые һургалга, хүгжөөлгэ, хүмүүжүүлгын зорилгонуудые сагай эрилтэдэ таарамаар бэелүүлхын тула, буряад хэлэ ба уран зохёол заажа байһан багшанар өөрынгөө эрдэм мэдэсые, дүй дүршэлые саг үргэлжэ дээшэлүүлжэ, методикодо, психологидо ба дидактикада бии боложо, хэблэгдэжэ байдаг эрдэмтэдэй, шэнэдхэгшэ багшанарай шэнжэлэлгын хүдэлмэринүүдые, шэнэ дурадхалнуудые ба түрүү дүй дүршэл үзэжэ, шүүмжэлжэ, ажал хүдэлмэридөө нэбтэрүүлжэ байха.

        ПРОГРАММЫН ОНСО ШЭНЖЭ БА БАЙГУУЛГА

Буряад хэлэнэй, тэрэниие шэнжэлдэг эрдэм ухаанай хүгжэлтые хараадаа абан, Россиин эрдэм һуралсалай түсэбые (учебный план) баримталан, мүнөө үедэ хэрэглэгдэдэг программын үндэһөөр «Буряад хэлэнэй» стандартда тааруулан, туршалгын программа зохёогдобо. Энэ программын гол байгуулга олон жэлэй туршада буряад хэлэ заалгын үедэ бии болоһон дүй дүршэлтэй нягта холбоотой, хэлэнэй бүхы талануудые яһала дүүрэнээр харуулна.

Шэнэ программада дидактикын хамтын түхэлэй принципүүдһээ гадна, өөрсэ маягтай эрдэмэй-методическа принципүүд оронхой. Тус программын эрдэмтэ ёһыень баримталһан эрдэмэй-лингвистическэ мэдээнүүд, ойлгосонууд, грамматикын дүримүүд үгтэнхэй.10–11-дэхи классуудта буряад хэлэ үзэлгын шухала хэрэгтэйнь саг үргэлжэ мэдэрэгдэнэ. Тиимэһээ һурагшадай грамматикын шухала һалбаринуудаар 5–9-дэхи классуудта абаһан бүхы мэдэсэ шадабарияа согсолжо, саашадань гүнзэгырүүлхынь, мүн үгэ хэлэнэйнгээ нугалбариие улам һайжаруулхынь тула түрэл хэлэнэйнгээ энэ хэмжээндэ хүрэтэр хүгжэһэн шатануудые, түүхые болон эрдэмтэд, сэхээтэдэй буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэхи нүлөөе, габьяае һурагшадта ойлгуулхын тула факультативна аргаар гарагтаа 1–1 саг соо буряад хэлэ үзэлгые үргэлжэлүүлгэ дурадхагдана.

Программа бэелүүлхын тула классуудта үгтэхэ саг

  Шэнэлэгдэһэн, нэмэгдэһэн зүйлнүүд:

1. Буряад хэлэн дунда һургуулида 5–9-дэхи классуудта үзэгдөөд дүүрэдэг, 10–11-дэхи классуудта үргэлжэлдэггүй. Энэ ушарһаа дунда һургуули дүүргэгшэд буряад хэлэнэй грамматикын олон орёо хүшэр ойлгосонуудые хүсэд дүүрэнээр хадуужа, бэшэг дээрэ зүбөөр хэрэглэхэ дадалгүй байжа болодог. Жэшээлхэдэ, нэгэдэхеэр, 5-дахи класста үзэһэн «Аялганай тааралдал», «Абтаһан үгэнүүдые зүб бэшэлгэ», «Абтаһан үгэнүүдэй һүүлэй аялганиие буряадшалжа бэшэлгэ» г. м. темэнүүдые 6–9-дэхи классуудта гүнзэгырүүлэн үзэхэ сагай бага дээрэһээ, тэдэ сэдэбүүд имагтал дабтагданагүй. Тиимэһээ олонхи һурагшад, залуушуул бэшэгэй алдуунуудые гаргадаг. Хоёрдохёор, буряад хэлээр, уран зохёолоор мэргэжэлээ саашань үргэлжэлүүлхэ залуушуулда гүйсэд дүүрэн ойлгосо үгтэнэгүй. Энэ ушарһаа мүнөө сагай эрилтээр 5–9-дэхи классуудай буряад хэлэнэй программын материал 10–11-дэхи классуудта гуримшуулан (системэ болгон) дабтагдахаар, гүнзэгырүүлэн бэхижүүлэгдэхээр хараалагдаба. Үгын найруулал тухай һургаал — стилистикэһээ мэдээнүүдые, хэрэгэй саарһануудые зүб бэшэлгэдэ һургалга, диалогуудые ба хэрэгэй наадануудые эмхидхэлгэ, уран гоёор уншалга, творческо ба холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгын хүдэлмэринүүдые дүүргэлгэ, оршуулгын дадал хүгжөөлгэ (ородһоо — буряад хэлэндэ, буряадһаа — ород хэлэндэ), мүн монгол эрдэм шудалалгаһаа мэдээнүүдые факультативна аргаар үзэлгэ дурадхагдана.

2. Программаар үзэгдэхэ сэдэбүүд, дүүргэгдэхэ даабаринууд коммуникативна шэглэлтэй. Тодорхойлбол: һурагшад дунда һургуули дүүргэхэдээ, түрэлхи хэлэн дээрээ тон һайнаар хэлэжэ, хөөрэжэ, харилсажа, һанал бодолоо зүбөөр найруулан дамжуулжа шадаха болохо ёһотой.

3. 5–9-дэхи классуудта үзэгдэхэ һуралсалай номууд ганса дэбтэрһээ бэшэ, тэрэнэй 2-дохи хуби — үзэгдэһэн материалые бэхижүүлхэ дадхаан һургалгын хүдэлмэринүүд ба дүүргэгдэхэ элдэб даабаринуудтай сударһаа, 3-дахи хуби – багшанарай хэрэглэхэ методическа хүтэлбэриһөө бүридэнэ.

Дүүргэгдэхэ даабаринуудтай текстнүүд, дадхаан һургалгын хүдэлмэринүүд удхынгаа талаар бүлэглэгдэнхэй, класс классуудта ондо ондоо тематикатай, жэшээлхэдэ: «Хүн болохо — багаһаа», «Хани нүхэсэл, хани барисаан», «Байгаалияа хамгаалая», «Алдарта Байгал – арюухан далай» ба бусад. Һурагшадай һонирхол түрүүлхэ, ухаан бодолыень гүйлгэхэ, сэдьхэл хүдэлгэхэ, өөһэдөө ухаалдижа хүдэлхэ шадабарииень хүгжөөхэ даабаринуудтай текстнүүд, үгүүлэлнүүд ба мэдүүлэлнүүд шэлэгдээ.

4. 5–6-дахи классуудта «Лексикологи» гэһэн бүлэгөөр адли сэдэбүүдые дабтан үзэлгэ усадхагдаа, шэнэлэгдээ.

5. Фонетикээр урда жэлнүүдтэ үзэгдэһэн программын материал 10-дахи класста гүнзэгырүүлэн үзэгдэхэ: олон уласай хэрэглэдэг транскрипциин тэмдэгүүдтэй танилсалга, тэдэниие хэрэглэн галиглалга.

6. Грамматикын нэрэ томьёонууд гол түлэб буряадшалагдаа; хари хэлэнүүдһээ абтаһан олон уласта адляар хэрэглэгдэдэг үгэнүүд тэрэ хэбээрээ үлэнхэй.

Грамматикын буряадшалагдаһан зарим нэрэ томьёонууд

Аянгалһан үгэ — междомети

Газар зүй — географи

Галиглалга — транскрипци хэлгэ

Дадхаан һургалгын хүдэлмэринүүд — упражненинүүд

Дайбар үгэ — наречи

Дахуулал — оборот

Залгабари — суффикс

Зохёолго — сочинени

Зүйр үгэ — частица

Найруулга — изложени

Найруулал — стиль

Найруулал тухай һургаал — стилистикэ

Номой гол удхые тобшоор найруулан бэшэлгэ — аннотаци

Нютаг аялга, нютаг үгэ — диалект, диалектнэ үгэ

Орёо мэдүүлэл — сложно мэдүүлэл

Сонин — газетэ

Статья — үгүүлэл

Сэдэб — темэ

Сэдьхэл судлал — психологи

Сэтгүүл — журнал

Сүлөө сэдэб — свободная тема

Удаа дараалһан — хронологическа

Уласхоорондын — интернациональна

Уран зохёол — литература

Уран зохёолой хэлэн — литературын хэлэн

Үгүүлэл — статья

Үгын сан — лексикэ

Үгэ андалдалга — диалог

Үйлэ үгэ — глагол

Холболто үгэ — союз

Хэм — нормо

Хоолойн аялга — интонаци

Хүсэнэг — таблица

Һургалгын теори — дидактика

Юрын мэдүүлэл — простой мэдүүлэл

Юрын байгуулгатай — простой конструкцитай

Шүүмжэлэл — анализ

7. Буряад хэлээр һурагшадай бэшэмэл хүдэлмэринүүдые: диктантнуудые, зохёолгонуудые, найруулгануудые ба тестнүүдые сэгнэхэ хэм шэнэлэгдээ. 2007 ондо авторнууд Ц. Б. Цыренова, Б. Б. Жалсанов гэгшэдэй «Бэлиг» хэблэлээр гаргаһан «Буряад хэлээр, уншалгаар, буряад литератураар һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэхэ эрилтэ» гэһэн судар ба 1994 ондо хэблэгдэһэн буряад һургуулиин программанууд гол һуури болгогдоо.

8. Шүүлбэриин схемэнүүд үгтөө.

Программа шэнэлэлгэдэ дунда һургуулинуудай буряад хэлэ ба уран зохёол заадаг багшанарай һанамжа дурадхалнууд хараада абтаа: багшанарай мэргэжэлээ дээшэлүүлгын курснүүдтэ, хэдэн аймагуудай хүтэлбэрилхы эмхинүүдтэ үнгэргэгдэһэн бага хуралнууд дээрэ программада оруулха хубилалтанууд зүбшэгдөө.

Һуралсалай мониторинг хэхэ эрилтэнүүд

 Буряад хэлээр һуралсалай мониторинг четвертьнүүдэй һүүлээр гү, али түрүүшын ба хоёрдохи һуралсалай хахад жэлнүүдэй дүнгүүдээр гэршэлэгдэдэг.

Мониторинг һурагшадай һуралгын дүнгүүдые сасуулан, зэргэсүүлэн, шүүлбэрилэн хэгдэхэ ёһотой. Удаадахи хүдэлмэринүүдэй дүнгүүдээр һуралсалай мониторинг элирүүлэгдэхэ: шалгалтын упражненинүүд, бэшэмэл харюунууд, тестнүүд, диктантнууд, шалгалтын холимог хүдэлмэри, аман шалгалта, хөөрэлдөөн, һурагшадтай уридшалан хүдэлэлгэ, хүсэд шиидхэгдээгүй асуудалнуудые шэнжэлүүлэн тайлбарилга, реферадуудые бэшэлгэ, олониитын ажалда хабаадалга, элидхэл хэлгэ ба бусад.

Аман шалгалтаар элирүүлэгдэхэ үрэ дүнгүүд: һурагшадай хэлэн тодо сэбэр, уян нугархай, һанал бодолоо эли тодоор холбожо, мэдүүлэл, үгүүлэл болгон хэрэглэжэ шадаха ёһотой. Һуралсалай мониторинг элирүүлгэдэ холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгын хүдэлмэриин дүнгүүд оролсодог.

Хэлэлгэ хүгжөөлгэ ба тэрэнэй зорилгонууд

1. Һурагшадые литературна хэлэндэ һургалга. Абяануудые зүбөөр үгүүлхэ, үгэнүүдэй лексическэ удхые зүб ойлгохо, удхын сохилто зүбөөр хэрэглэхэ дадалтай болгохо. Мэдүүлэл соо хэрэглэгдэһэн үгэнүүд һуури байраяа зүбөөр олоһон, удхынгаа талаар бэе бэетэеэ зүбөөр холболдонхой байха ёһотой. Нютаг хэлэнэй онсо илгаануудта анхаралаа хандуулха: алибаа нютагта тус үгые гү, али абяае иигээд үгүүлдэг, харин литературна хэлэндэ иимээр үгүүлдэг гэжэ зэргэсүүлэн ойлгуулха шухала.

2. Һурагшадай үгын нөөсые арьбажуулга ба мэдүүлэл зохёолгые хүгжөөлгэ. Уран зохёол, сонин, сэтгүүлнүүдые уншадаг һурагшын хэлэн тодо сэбэр, үгэ баянтай, мэдүүлэлнүүдые зүбөөр найруулха дадалтай байдаг. Хүшэр удхатай үгэнүүдые ойлгуулжа хэрэглүүлхэ шухала, словарна хүдэлмэри хэшээл бүхэндэ эмхидхэгдэжэ байха ёһотой. Хэрбэеэ һурагшада ойлгогдосогүй үгын байбалнь, «Буряад хэлэнэй сахим һураха ном» соо «Толи» гэһэн бүлэг нээбэлтнай, багшанарай ба һурагшадай хэрэглэхэ 14 зүйлэй толинуудые ашаглан, хэрэгтэй үгэнүүдэй зүб бэшэлгэ, оршуулга, тайлбаринь олдохо аргатай.

3. Холбоо хэлэлгэдэ һургалга. Буряад хэлэ заалгын гол зорилгонуудай нэгэн — хүнүүдэй хоорондоо харилсаха арга боломжо гүнзэгырүүлгэ, һанал бодолоо зүбөөр, үгэ баянтайгаар дамжуулха шадабари хүгжөөлгэ. Энэ шадабари болон дадал буряад хэлэнэй, уран зохёолой ба дунда һургуулида үзэгдэжэ байгаа бүхы предмедүүдээр хэшээлнүүдтэ хэлэлгэ хүгжөөхэ элдэб даабаринуудые һурагшадаар дүүргүүлхэдэ бэхижүүлэгдэдэг. Зохёолго болон найруулга бэшэхын тула һурагшад хүдэлмэриингөө сэдэб зүбөөр шэлэн олохо, гол удхыень тодоор ойлгохо, юрын гү, али орёо түсэб зохёожо шадаха дүршэлтэй болохо ёһотой. Үгэнүүдэй удхые, тэдэнэй холбоое, хэлэлгын уран аргануудые зүбөөр хэрэглэхэ. Оролто хубиһаа – шухала хубида, түгэсхэлдэ гуримтайгаар шэлжэн орожо, зохёолгоёо бэшэхэ.

Зохёолгын, найруулгын текстнүүд хүмүүжүүлгын олон таладань таараһан байха ёһотой. Хэрбэеэ һурагшадай сүлөө сэдэб гү, али өөрынгөө дуратай сэдэб, жэшээлбэл: «Үлзы Буряад оромнай», «Түрэл нютагайм байгаали», «Эрдэм бэлиг — эрхим баян», «Хани нүхэсэл», «Ном – хүнэй нүхэр» г. м. шэлэбэлнь, багша шабинартаяа түрэл нютагтаа дурлал, үнэн сэхэ ябадал, байгаалида гамтайгаар хандалга, даажа абаһан юумэндээ харюусалгатай байлга, эрдэм шудалха эрмэлзэл тухай һанал бодолоороо хубаалдаха хөөрэлдөө эмхидхэхэ ушартай.

Һурагшадай хөөрэлдэлгэдэ (монологическа гү, али нэгэ хүнэй; диалогическа гү, али хоёр хүнэй) тусхай анхарал хандуулха.

Һурагша уншаһан номоо, һонирхоһон юумэеэ, шагнаһан, хараһан радио болон теледамжуулга тухай, өөрынгөө гү, али нүхэдэйнгөө, түрэлхидэйнгөө хабаадалсаһан элдэб ушар тухай һонирхолтойгоор хөөрэжэ шадаха ёһотой. Мүн тиихэдэ хоёр гү, али бүлэг һурагшад хоорондоо зохидхоноор хөөрэлдэжэ, һанал бодолоо андалдажа, хүнэй асуудалда хүсэд дүүрэнээр, ойлгосотойгоор харюусажа һураха. Эдэ шэглэлнүүд ба дүүргэгдэхэ хүдэлмэринүүд һурагшадай аман болон бэшэмэл хэлэлгэ үргэдхэхэ гэһэн зорилготой.

4. Уран гоёор уншалга ба хоолойн аялга зүбөөр хэрэглэлгэ.

Холбоотой текстые һурагшад ухаалдижа, ойлгосотойгоор, зүбөөр, уран гоёор уншаха дадалтай, шадабаритай болохо ёһотой. Текст соохи үгэнүүдые тодоор үгүүлхэ, удаан ба түргэн үенүүдые илгаруулха, мэдүүлэлнүүдэй эхиндэ ба һүүлдэ дуугаа шангадхаха гү, али намдуу болгохо, удхын сохилто илган олохо, хэлэхэ гү, али уншаха юумэеэ хоолойнгоо аялгаар зүбөөр дамжуулан гаргаха шадабари, дадал хүгжөөлгэдэ анхарал хандуулагдаха ушартай.

Уранаар уншалгын дүй дүршэлнүүдые хүгжөөлгэдэ хоолойн аялга зүбөөр ашаглан гаргалга ехэ удха шанартай. Юуб гэбэл, мэдүүлэлэй гол удха даажа ябаһан үгые зүб аялгаар илган гаргажа, хэлэгдэһэн ойлгосо гү, али һанал бодол зүбөөр дамжуулгада һурагшадые саг үргэлжэ дадхаалга ехэ шухала. Удхын сохилто буруугаар хэгдэбэл, мэдүүлэл хэлэгдэһэн зорилгодоо тааруугүй, уншагшадашье, шагнагшадташье ойлгогдосогүй болодог.

Уранаар уншалгын дүршэл буряад хэлэнэй ба уран зохёолой хэшээлнүүдтэ нягта холбоотойгоор саг үргэлжэ бэхижүүлэгдэхэ ёһотой: дүүргэгдэхэ даабаринуудтай мэдүүлэлнүүд, текстнүүд үзэгдэжэ байһан зохёолнуудһаа абтаһан байха зэргэтэй.

Һурагшадые эдэбхитэйгээр һурахыень һургалга

 Буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ һурагшадай материалаа ойлгон абалгые эдэбхитэй болгохо онол аргануудые хэрэглэхэ: хэшээлнүүдээ заншалта ба заншалта бэшэ түхэлөөр, жэшээлбэл: хэшээл-лекци, хэшээл-харилсаан, хэшээл-конференци, хэшээл-наадан, «Хэзээ? Хаана? Юун?», дүхэриг шэрээ ба бусад; һонирхоһон сэдэбээрнь шэнжэлэлгын ажалда хабаадуулха; проектнэ онол аргаар грамматикын зарим бүлэгүүдые гүнзэгырүүлэн үзэхэ г. м.

Буряад хэлэ шудалха хэшээлнүүдэй шухала хэрэгтэйе, үгэ хэлэнэйнгээ зүб хэлбэритэй, уян нугархай, улам бүри баян боложо байһыень, уранаар уншаха дүй дүршэлэйнгөө һайжаржа байһыень, холбоо хэлэлгынгээ хүгжэжэ байһыень һурагшад өөһэдөө мэдэрбэл, эдэбхи үүсхэлынь улам үргэдэхэ.

Хэшээлһээ гадуур хүдэлмэри

Буряад хэлэнэй багша хэшээлнүүдээ классһаа гадуур хэгдэдэг хүдэлмэреэр баяжуулдаг. Буряад хэлээр хэшээлһээ гадуурхи хүдэлмэри элдэб янзын байха ушартай: кружогууд, бүлгэмүүд (жэшээлхэдэ, түрэлхи хэлэндээ дуратайшуулай бүлгэм, аман зохёолой кружок г. м.), конкурснууд ба олимпиаданууд (уранаар уншагшадай, хөөрэгшэдэй, зохёолшодой, уран зохёол шүүмжэлэгшэдэй мүрысөөнүүд, грамматическа олимпиада г. м.), тусхай сэдэбтэ зорюулһан Баярай үдэрнүүд, буряад хэлэнэй танхим байгуулга; буряад хэлэндэ, хэлэ шэнжэлдэг эрдэмтэдтэ, дурасхаалта һайндэрнүүдтэ зорюулагдаһан тусхай ханын сонин гү, али бюллетень гаргалга, сониндо үгүүлэл бэшэлгэ ба бусад.

Программын бүридэл

V класс

1. Эхин классуудта үзэһэнөө дабталга.

2. Хэлэн тухай тобшо ойлгосо.

3. Фонетикэ, графика, орфоэпи, бэшэгэй дүрим.

4. Лексикологи.

5. Үгын бүридэл ба үгын бии бололго.

6. Синтаксис, хоолойн аялга ба сэглэлтын тэмдэгүүд.

7. Дабталга.

8. Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.

 VI класс

1. Дабталга.

2. Хэлэн ба тэрэнэй удха шанар тухай хөөрэлдэлгэ.

3. Лексикологи. Фразеологи.

4. Хэлэлгын хубинууд тухай ойлгосо.

5. Юумэнэй нэрэ. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ.

6. Тэмдэгэй нэрэ. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ.

7. Тоогой нэрэ. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ.

8. Түлөөнэй нэрэ. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ.

9. Дайбар үгэ. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ.

10. Дабталга.

11. Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.

 VII класс

1. Дабталга.

2. Үйлэ үгэ.

3. Дахуул үгэ.

4. Холболто үгэ.

5. Зүйр үгэ.

6. Аянгалһан үгэ.

7. Дабталга.

8. Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.

 VIII класс

1. Дабталга.

2. Холбуулал.

3. Мэдүүлэл.

4. Юрын мэдүүлэл. Юрын мэдүүлэлэй бүридэлөөрөө илгарал. Нэгэ бүридэлтэ мэдүүлэлнүүдэй илгаа.

5. Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд.

6. Мэдүүлэлэй юрын гэшүүд.

7. Нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэл.

8. Мэдүүлэлэй гэшүүдтэй грамматическа холбоогүй үгэнүүд.

9. Тусгаарлагдаһан гэшүүдтэй мэдүүлэл.

10. Дахуулалтай мэдүүлэл.

11. Дабталга.

12. Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.

 IX класс

1. Дабталга.

2. Хэлэн тухай шухала мэдээн.

3. Орёо мэдүүлэл.

4. Ниилэлдэһэн орёо мэдүүлэл.

5. Дахалдаһан орёо мэдүүлэл.

6. Холболтогүй орёо мэдүүлэл.

7. Сэхэ ба өөршэлэн хэлэлгэ. Сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдүүлэл.

8. Холилдоһон орёо мэдүүлэл.

9. Текст ба тэрэнэй байгуулга.

10. Найруулал.

11. Дабталга. Лексикээр, фонетикээр, грамматикаар, бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтээр үзэгдэһэн сэдэбүүдые хамтадхалга ба гуримшуулга.

 X класс

1. Буряад хэлээр 5–8-дахи классуудта үзэгдэһэн хүшэр сэдэбүүдые дабталга, һурагшадай мэдэсэ гуримшуулга:

а) фонетикэ ба орфоэпи;

б) лексикологи; фразеологи;

в) морфологи;

г) синтаксис.

2. Буряад бэшэгэй дүримүүд.

3. Монгол хэлэнүүдэй бүлэ соо буряад хэлэнэй һуури. Мүнөөнэй буряад хэлэн; тэрэнэй нютаг аялга ба фонетическэ, лексическэ, морфологическа онсо илгаанууд; буряад хэлэнэй үгын санда боложо байгаа һүүлэй үеын хубилалтанууд.

4. Буряад хэлэн тухай эрдэмэй хүгжэлтын түүхэһээ. Мэдээжэ эрдэмтэд ба сэхээтэд: Д. Банзаров, А. Доржиев, Г. Цыбиков, Б. Барадин, Ч-Лх. Базарон, Ц. Жамцарано, Э-Д. Ринчино ба бусадай монгол хэлэнэй хүгжэлтэдэ үзүүлһэн нүлөөн ба габьяа. Вагиндара үзэг (Агвагийн Сагаан толгой) ба тэрэнэй удха шанар.

5. Эрдэм соёлой хүгжэлтэдэ Буддын шажанай нүлөөн. Буддын соёл болон удха шанар.

6. Хуушан монгол хэлэн. Тэрэнэй хүгжэлтын шатанууд. Эртэнэй дурасхаал бэшэгүүдэй удха шанар.

7. Буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэ ниигэм дээрэ боложо байгаа шэнэ хубилалтануудай нүлөөн. Үндэһэ яһатанай ажабайдал, соёл, хэлэ хүгжөөхэ шэнэ проектнүүд ба хараа бодолнууд тухай.

8. Буряадууд. «Буряад» гэһэн үгэ тухай. Буряад орондо, Халха Монголдо, Үбэр Монголдо ажаһуужа байгаа буряадууд, тэдэнэй ажабайдал ба хэлэнэйнь онсолиг.

9. Буряад арадай ёһо заншалнуудай ба соёлой хүгжэлтын асуудалнууд.

10. «Буряад Республикын арадуудай хэлэнүүд тухай» Хуули, тэрэнэй удха шанар. Буряад хэлэнэй саашанхи хүгжэлтэдэ тус хуулиин нүлөөн.

 XI класс

1. Буряад хэлээр 8–9-дэхи классуудта үзэгдэһэн хүшэр сэдэбүүдые дабталга, һурагшадай мэдэсэ гуримшуулга.

2. Стилистикэ гү, али найруулал тухай ойлгосо.

3. Найруулалай хэрэгсэлнүүд (стилистические средства), тэдэнэй илгарал ба янзанууд.

4. Найруулалай янзанууд (стилистические различия) тухай ойлгосо:

а) ниитын найруулал (публицистический стиль);

б) эрдэмэй найруулал (научный стиль);

в) хэрэгэй найруулал (деловой стиль);

г) яряанай найруулал (разговорный стиль);

д) уран зохёолой найруулал (художественный стиль).

5. Найруулалай хэм (стилистическая норма).

6. Найруулалай ажал (стилистическая практика).

7. Найруулалай янзануудые зүбөөр илгаруулха, хэрэглэхэ, олохо даабаринуудтай хүдэлмэринүүдые дүүргэлгэ. Тэдэнэй сэгнэлтэ, һурагшадай һанамжанууд.

8. Оршуулганууд.

9. Ажал хэрэгэй (деловые) нааданууд.

10. Риторико.

Һурагшадые бэлдэхэ эрилтэнүүд

Буряад хэлэн тухай эрдэмэй гол бүлэгүүдые 5—11-дэхи классуудта удаа дараалан үзэлгын шухала заршам (принцип последовательности) баримталагдаа.

5-дахи класста фонетикэ, графика, орфоэпи, орфографи шудалан үзэлгэ хадаа буряад хэлэнэй абяанай системын онсо зүйлнүүдые харуулха, абяан үзэг хоёрые худхахагүй, литературна үгүүлбэриин хэм баримталха, зүб бэшэлгын дүримүүдые хэрэглэжэ шадаха болохо ёһотой. Үгэнүүдые, мэдүүлэлнүүдые, үгүүлэлнүүдые зүбөөр галиглажа һурабал, фонетическэ шүүлбэри зүбөөр хэгдэхэ.

Тус программа соо лексикологи ба фразеологи гэһэн сэдэбүүдтэ онсо һуури үгтэнэ. Буряад хэлэнэй үгын баялиг, тэрэниие баяжуулха гол арганууд, хэлэнэй уран аргануудые: эпитет, метафора, синекдохэ, гиперболэ – эдэ бүгэдые һурагшад эдэбхитэйгээр хэрэглэжэ һураха ёһотой. Лексикологёор мэдэсэнүүд морфологи, синтаксисшье шудалха үедөө нэмэгдэхэ, бэхижүүлэгдэхэ. Буряад литературын хэшээлнүүдтэ зохёолой хэлэнэй шүүмжэлгэ хэхэдэ, лексикээр хүдэлмэри ябуулагдаха болоно. Түрэл хэлэнэйнгээ арга боломжые, тодо, хурса, ураниие улам бүри дүүрэнээр хэрэглэжэ һургаха шухала. Һурагшадые лексическэ шүүлбэридэ һургаха хэрэгтэй.

Морфологи шудалан үзэхэдөө, һурагшад үгын бүридэл ба үгын бии болодог аргануудтайнь танилсана. Үгын удхата хубинууд – үндэһэн ба залгабаринуудай үүргэ тухай, үгэнүүдые холбодог арга зэбсэгынь болохо залгалта тухай ойлгосо һурагшадта үгэхэ, үгые ганса бүридэлөөрнь шүүлбэрилжэ һураха бэшэ, мүн баһа ямар үгэһөө яагаад бии болоһыень ойлгуулха шухала юм. Үгын бүридэлөөр ба үгын бии бололгоор шүүлбэридэ наринаар хандаха, зүб бэшэлгэтэйнь холбоотойгоор хараха. Хэлэлгын хубинуудай морфологическа шэнжэнүүдые ойлгон, тэдэнэй хоорондохи адли ба ондоо зүйлнүүдые мэдэжэ абаха зорилго табигдана.

Синтаксис шудалан үзэхэдөө, һурагшад үгэнүүдэй холбоо, мэдүүлэл, мэдүүлэл доторхи үгэнүүдэй холбоо, мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд, мэдүүлэлэй тусгаарлагдаһан гэшүүд, причастна ба деепричастна дахуулалтай мэдүүлэлнүүд, юрын ба орёо мэдүүлэлнүүдэй гол янзанууд тухай мэдэсэ, хэрэглэхэ шадабари бата бэхеэр ойлгожо абаха ёһотой. Мэдүүлэлнүүдые уншахадаа, хоолойн аялга ашагладаг байха хэрэгтэй. Һурагшадые сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табиха дүй дүршэлтэй болгохоһоо гадна, мүн баһа уран уншалгыень хүгжөөхэ байна. Морфологи синтаксис хоёрой хоорондохи холбоое хараада абаха шухала юм. Зүб бэшэлгын дүримүүд, сэглэлтын тэмдэгүүдээр дүримүүд, шалгахань бэрхэтэй орфограммануудта анхарал хандуулагдаха ёһотой.

Грамматикын тодорхойлолгонуудые ба дүримүүдые сээжэлдэхэ гэһэн зорилготой бэшэшье һаань, тэдэниие сохом тодоор, удхыень ойлгожо, найруулан хэлэхэ эрилтэ һурагшадта табиха.

Лингвистическэ шүүлбэринүүдые саг үргэлжэ үнгэргэжэ байхада, һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал гуримшаха ёһотой.

10–11-дэхи классуудта буряад хэлэ үзэлгэ тон ехэ удха шанартай. Гол һургуулида буряад хэлэнэй грамматика шудалжа дүүргэнхэй, бэшэгэй, сэглэлтын дүримүүдые мэдэхэ болонхой, түрэл хэлэнэйнгээ үгын баялиг эдлэнхэй, аман ба бэшэгэй хэлэлгын дүй дүршэлтэй болоһон һурагшадые аха классуудта энэ бүхы мэдэсэ шадабарияа нарибшалан, хэлэлгэеэ зүбөөр найруулжа шадаха дадалтай болгохо. Аха классуудта һурагша бүхэндэ тусгаар хандалга хэрэгтэй. Түрэл хэлэеэ мэдэсэдэнь ямар алдуунууд, дутуу юумэн байнаб, үгы һаа, хэниинь үлүү һонирхол буряад хэлэ шудалалгада харуулнаб, саашадаа шудалалгаяа үргэлжэлүүлхэб гэжэ хараадаа абаха шухала. Дунда һургуули дүүргэгшэдэй хэлэ мэдэсэ, шадабари ба дадал «Буряад хэлэнэй» стандартын эрилтэнүүдтэ харюусаха ёһотой.

Программануудай байгуулга ба удха

V класс (102 час)

Эхин классуудта үзэһэнөө дабталга (5 час)

Абяан ба үзэгүүд. Аялган ба хашалган үзэгүүд.

Түргэн ба удаан аялганууд. Дифтонгнууд ба йотированна аялганууд.

Хэлэлгын хубинууд: юумэнэй нэрэ, үйлэ үгэ, тэмдэгэй нэрэ.

Падежнүүдэй залгалтануудые зүб бэшэлгэ.

Юрэ хөөрэһэн, асууһан ба идхаһан мэдүүлэлнүүдые зүбөөр уншалга.

 Хэлэн тухай тобшо ойлгосо (2 час)

Литературна буряад хэлэн. Хэлэнэй үүргэ. Нютаг хэлэнүүд.

 Фонетикэ, графика, орфоэпи, бэшэгэй дүрим (30 час)

Эхин классуудта үзэһэнөө дабталга.

Буряад хэлэнэй алфавит.

Хэлэлгын абяанууд. Аялган абяануудай илгаа: эмэ (хэлэнэй урдуурхи), эрсэ (хэлэнэй дундуурхи), эрэ (хэлэнэй хойгуурхи). Түргэн, удаан аялганууд, дифтонгнууд.

Аялгануудай тааралдал.

Аялгануудые зүб бэшэлгэ. Ээ, эй, уй, үй, ы, э, и аялгануудые бэшэхэ дүримүүд.

Хашалганууд, тэдэнэй илгаа: хонгёо ба бүдэхи хашалганууд. Хатуу ба зөөлэн хашалганууд.

Йотированна аялганууд.

Фонетическэ шүүлбэри.

Буряад хэлэнэй орфоэпи. Орфоэпиин гол дүримүүд. Хэлэлгын абяануудые, үгэнүүдые ба тэдэнэй дүрсэнүүдые, абтаһан үгэнүүдые зүбөөр үгүүлэлгэ.

Илгаһан ь тэмдэг.

Үе, үгэ нүүлгэлгэ.

Абтаһан үгэнүүдые зүб бэшэлгэ.

Буряадаар бэшэгдэдэг абтаһан үгэнүүд.

Абтаһан үгэнүүдэй һүүлэйнь аялганиие буряадшалан бэшэхэ дүрим.

Орфографическа толи хэрэглэлгэ.

 Лексикологи (10 час)

Буряад хэлэнэй үгын баялиг.

Олон удхатай үгэнүүд ба омонимууд.

Сэхэ ба шэлжэһэн удха.

Синонимууд ба антонимууд.

Үндэһэн буряад ба ондоо хэлэнһээ абтаһан үгэнүүд.

Мэргэжэлтэдэй үгэнүүд.

Нютаг үгэнүүд.

Хуушарһан үгэнүүд.

Уласхоорондын (интернациональна) үгэнүүд.

Буряад хэлэнэй толинууд.

 Үгын бүридэл ба үгын бии бололго (15 час)

Үндэһэн. Үгын һуури.

Үгын залгабари ба залгалта.

Залгабаринуудай хүсөөр үгэнүүдэй бии бололго.

Орёо ба хуряамжалһан үгэнүүд. Тэдэниие зүб бэшэлгэ.

Үгэтэй суг бэшэгдэдэг зүйр үгэнүүд.

Анхан һууриин дундахи тодо бэшэ аялгануудые зүб бэшэлгэ.

Үгын бүридэлөөр шүүлбэри.

 Синтаксис, хоолойн аялга ба сэглэлтын тэмдэгүүд (15 час)

Холбуулал. Холбуулалай гол ба дулдыданги үгэнүүд.

Мэдүүлэл. Хэлэгдэһэн зорилгоороо мэдүүлэлнүүдэй илгаа: юрэ хөөрэһэн, асууһан, идхаһан.

Аянгалгаараа мэдүүлэлнүүдэй илгаа: шангадхаһан ба шангадхаагүй мэдүүлэлнүүд, тэдэнэй аянгалга.

Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд: нэрлүүлэгшэ ба хэлэгшэ.

Мэдүүлэлэй юрын гэшүүд: нэмэлтэ, элирхэйлэгшэ ба ушарлагша.

Хуряангы ба дэлгэрэнгы мэдүүлэлнүүд.

Нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэл, тэрэнэй сэглэлтын тэмдэгүүд ба аялга.

Хандалга, тэрэнэй сэглэлтын тэмдэгүүд ба аялга.

Причастна ба деепричастна дахуулалнуудтай мэдүүлэлнүүд, тэдэнэй аялга ба сэглэлтын тэмдэгүүд (юрэнхы танилсалга).

Авторай үгын урда ба хойно байһан сэхэ хэлэлгэ, тэдэнэй сэглэлтын тэмдэгүүд ба аялга.

Үгэ андалдалга (диалог), сэглэлтын тэмдэгүүд.

Текст (юрэнхы ойлгосо).

Найруулал тухай юрэнхы ойлгосо.

Хэлэлгын янзанууд: юрэ хөөрэлгэ, зураглалга, бодомжолго.

 Үзэһэнөө дабталга (5 час)

Абяан үзэг хоёрой хоорондохи илгаа. Аялган ба хашалган абяанууд. Синонимуудые, антонимуудые, олон удхата үгэнүүдые, омонимуудые мэдүүлэл соо хэрэглэлгэ.

Мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд. Нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэл.

Диалог тухай дабталга.

Хэлэлгын найруулал тэрэнэй янзануудые дабталга.

Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ (20 час)

Текстые абзацнуудта хубааха шадабари бэелүүлхэ хүдэлмэри.

Түсэб табилга.

Текстын сэдэб элирүүлгэ.

Яряанай ба уран зохёолой найруулга илгаха шадабари бэелүүлгэ.

Юрэ хөөрэлгэ, зураглалга ба бодомжолго гэһэн үгүүлэлэй янзануудта хүдэлмэринүүдые үнгэргэлгэ.

Уран зохёол, кинофильм, радио болон теледамжуулгануудай удхаар өөрынгөө һанамжа, бодомжолго бэшэхэ шадабари бэелүүлгын хүдэлмэринүүдые үнгэргэлгэ.

Зураг хэрэглэжэ гү, али өөрынгөө ажабайдалда болоһон үйлэ хэрэгүүд тухай зохёолго бэшэлгэ.

Юрэ хөөрэһэн, зураглаһан текстын удхаар найруулга (дэлгэрэнгы) бэшэлгэ.

Найруулга, зохёолгонуудые бэшэлгэ.

Ород хэлэнһээ буряадта оршуулга.

Үзэһэн зохёолой удхаар асуудалнуудта тобшо ба дэлгэрэнгы харюунуудые үгэлгэ.

Шухала шадабари ба дадалнууд

Һурагшад 5-дахи класс дүүргэхэдээ, иимэнүүд буряад хэлээр шадабаритай (предметные результаты) болохо ёһотой:

үгэ соохи үзэгүүд ба абяануудые зүбөөр илгаруулха, шүүлбэрилхэ, үгэнүүдые бүридэлөөрнь, мэдүүлэлнүүдые байгуулгаарнь шүүмжэлхэ, юрын болон орёо мэдүүлэлнүүдые зохёохо; буряад болон абтаһан үгэнүүдэй бэшэгэй дүрим мэдэхэ, тэрэниие баримталан, үгэнүүдые болон мэдүүлэлнүүдые зүб үгүүлхэ, бэшэхэ; юрэ хөөрэһэн, бодомжолһон, зураглаһан найруулгануудые бэшэхэ түсэб табижа шадаха.

Метапредметнэ шадабари: бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД):

- өөрөө хэшээлэй темэ хэлэхэ, зорилгыень табиха;

- багшатаяа сугтаа һуралсалай проблемнэ асуудал яажа шиидхэхэ тухайгаа хөөрэлдэн, тусхай түсэб табиха;

- өөрынгөө хэжэ байһан үйлэнүүдые түсэбэй, алгоритмын үйлэнүүдтэй тааруулха, зэргэсуулхэ, тиин өөрынгөө

   ажаябуулга шалгаха, сэгнэхэ, зүб болгохо;

- өөрынгөө, ондоо хүнүүдэй, классайнгаа ажал тусхай критеринүүдээр шалгаха, хэр зэргэ шадабаритай болобобиб гэжэ элирүүлжэ һураха,

   критеринүүдые зохёохо;

   Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД):

- текстээр дамжуулагдаһан мэдээсэлнүүдэй янза (виды информации) ойлгохо; юун тухай хэлэгдэнэб, удхань амар бэ, идейнь ямар бэ?

- олон ондоо янзын уншалга хэрэглэхэ;

- ондо ондоо түхэлтэй текстнууд (текст, схема, таблица, зураг) сооһоо өөртөө мэдээсэл олохо;

- үгөөр хэлэгдэһэн ойлгосо схемэ, таблица, модель болгохо, тиин һөөргэнь модель соо харуулаатай ойлгосо үгөөр    хэлэхэ;

- анализ, синтез хэхэ;

- шалтагаан хойшолон хоёрой хоорондохи холбоо харуулха, тодоруулан зохёон тогтоохо;

- бодомжолхо.

  Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):

- хэлэлгын зорилгоһоо дулдыдуулан өөрынгөөһанал бодол аман ба бэшэгэй хэлэн дээрэ харуулха;

- хэлэхэ, харилсаха зорилгоһоо үндэһэлэн, хэрэгтэй сагта монолог гү, али диалог хэрэглэжэ шадаха;

- өөрынгөөһанал бодол, һанамжа хэлэжэ, баталжа шадаха;

- хүнүүдэй хэлэһые шагнаха, ойлгохо, тиин өөрынгөөһанал бодол хубилгахаяа бэлэн байха;

- ажаябуулга эмхидхэхэдээ, хөөрэлдэжэ, хоорондоо хэлсэжэ, нэгэ һанал бодолдо ерэхэ;

- асуудалнуудье табиха.

VI класс (68 час)

Табадахи класста үзэһэн хүшэр сэдэбүүдые дабталга (4 час)

Дабтагдаха жэшээтэ сэдэбүүд:

1. Аялгануудые зүб бэшэлгэ. Аялгануудай һубарил, нугарал, тааралдал. Анхан һууриин дундахи тодо бэшэ аялгануудые зүб бэшэлгэ.

2. Абтаһан үгэнүүдэй һүүлэй аялганиие буряадшалжа бэшэлгэ.

3. Үгэнүүдые абяануудаарнь, бүридэлөөрнь; мэдүүлэлнүүдые байгуулгаарнь шүүлбэрилгэ.

4. Причастна ба деепричастна дахуулалнуудтай, сэхэ хэлэлгэтэй мэдүүлэлнүүд. Тэдэниие зүб аялгаар уншалга; бэшэлгэдэ сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табилга.

Түрэлхи хэлэнэй удха шанар тухай хөөрэлдөөн (1 час)

Фразеологи (4 час)

Буряад хэлэнэй үгын сан дабталга; тэрэнэй хүгжэлтын тобшо түүхэһээ. Буряад хэлэнэй үгын санда боложо байгаа һүүлэй үеын хубилалтанууд.

Буряад хэлэнэй үгэнүүдэй хэрэглэлгээрээ илгарал.

Фразеологи (тогтомол холбоо үгэнүүдые шэнжэлдэг эрдэм) тухай юрэнхы ойлгосо. Фразеологизмууд (тогтомол холбоо үгэнүүд), тэдэнэй шанар шэнжэ ба гол түлэбүүд. Сүлөө бо тогтомол холбоо үгэнүүд, тэдэнэй илгарал; аман ба бэшэмэл хэлэлгэдэ хэрэглэлгэ. Тогтомол холбоо үгэнүүдэй толи.

Оньһон, хошоо ба хурса мэргэн үгэнүүд.

Морфологи тухай юрэнхы ойлгосо (2 час)

Морфологиин шэнжэлдэг гол зүйл – үгэ. Үгын бүридэл. Үгын үндэһэн. Түрэл үгэнүүд. Һуури. Үгэ бии болгодог залгабаринууд. Орёо үгэнүүд. Хэлэлгын хубинууд. Бэеэ дааһан ба туһалагша хэлэлгын хубинууд. Тэдэнэй илгарал, хэлэлгэ соо дүүргэдэг үүргэ. Бэхижүүлгын даабаринуудые дүүргэлгэ.

Юумэнэй нэрэ (20 час)

Эхин классуудта үзэһэнөө дабталга.

Юумэнэй нэрын удха шанар. Тэрэнэй морфологическа шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ. Юумэнэй нэрые хандалга болгон хэрэглэлгэ.

Юумэнэй нэрын хүниие ба бусад юумэнүүдые тэмдэглэлгэ.

Тусхайта ба юрын юумэнэй нэрэнүүд. Тусхайта нэрэнүүдые бэшэхэ дүримүүд: географическа (түби дэлхэйн, нуур далайн, хада уулын, орон нютагай, хото тосхоной, талмай ба гудамжануудай, түүхын ушаралнуудай, һайндэрнүүдэй, дурасхаалта үдэрнүүдэй) нэрэнүүдые ехэ үзэгөөр бэшэлгэ.

Ном, дэбтэр, сонин, сэтгүүл, зураг, кинофильм, радио болон теледамжуулга, зүжэг, уран зохёолой ба хүгжэмтэ зохёолнуудай нэрэнүүдые ехэ үзэгөөр эхилжэ бэшэлгэ. Эдэ нэрэнүүдые кавычкаар үгүүлэл соо илгалга.

Юумэнэй нэрын хубилалга: тоо, зохилдол, хамаадал.

Юумэнэй нэрын нэгэнэй ба олоной тоо. Олоной тоогой залгалтануудые бэшэхэ дүримүүд.

Зохилдол. Падежнүүдэй залгалтануудай һууриин зөөлэн хашалганай, дифтонгын, удаан аялганай, хэлэнэй узуурай -нхашалганай удаа түхэлөө хубилгадаг ушарнууд. Падежнүүдэй залгалтануудые залгахада, зарим юумэнэй нэрэнүүдэй һуурида болодог хубилалтанууд. Падежнүүдэй залгалтануудые зүб бэшэлгэ.

Юумэнэй нэрын нюурта ба өөртэ хамаадал. Падежэй ба хамаадалай -эй ба -ээ; -тэй ба -тээ; -гэй ба -гээ г. м. залгалтануудые зүб бэшэлгэ.

Юумэнэй нэрын сэгнэлтын залгалтанууд.

Юумэнэй нэрын бии бололго; тэрэнэй залгабаринууд. Юумэнэй нэрын морфологическа шүүлбэри.

Падежнүүдэй ба хамаадалай залгалтануудые зүбөөр хэлэхэ, бэшэхэ шадабари, дадал бэхижүүлхэ даабаринууд.

Тэмдэгэй нэрэ (6 час)

Тэмдэгэй нэрын удха шанар. Тэрэнэй морфологическа шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ.

Тэмдэгэй нэрын илгарал. Шанарта ба харилсаата тэмдэгэй нэрэнүүд. Шанарта тэмдэгэй нэрэнүүдэй сэгнэлтын залгалта. Сасуулгын зэргэнүүд.

Тэмдэгэй нэрын бии бололго. Тэмдэгэй нэрэ бии болгодог залгабаринууд ба һуурида болодог хубилалтанууд.

Юумэнэй нэрын удхатай болоһон тэмдэгэй нэрэ.

Тэмдэгэй нэрын зохилдол, хамаадал.

Тэмдэгэй нэрэ дабтаха, бэхижүүлхэ даабаринууд. Дүтэрхы удхатай тэмдэгэй нэрэнүүдые хэлэлгэ соогоо хэрэглэжэ һуралга.

Тоогой нэрэ (6 час)

Тоогой нэрэ тухай юрэнхы ойлгосо. Тэрэнэй морфологическа шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ. Тоогой нэрын илгарал.

Тоолоһон тоогой нэрэ. Тоолоһон тоогой нэрын һүүлэй -нхашалган. Дугаарлаһан, баглуулһан, суглуулһан тоогой нэрэнүүд. Тэдэниие бии болгодог залгабаринууд.

Юрын ба бүридэмэл тоогой нэрэнүүд.

Тоогой нэрын зохилдол, хамаадал.

Тоолоһон, дугаарлаһан, баглуулһан тоогой нэрэнүүдые элирхэйлэгшэ, суглуулһан тоогой нэрые нэрлүүлэгшэ болгон хэрэглэлгэ. Тоогой нэрэнүүдые зүбөөр үгүүлэлгэ.

Тоогой нэрэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэхэ, бэшэхэ шадабаритай болголго.

Түлөөнэй нэрэ (6 час)

Түлөөнэй нэрэ тухай юрэнхы ойлгосо. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ. Түлөөнэй нэрын илгарал.

Түлөөнэй нэрые мэдүүлэлэй элдэб гэшүүдэй үүргээр хэрэглэлгэ.

Түлөөнэй нэрын хубилалга ба ондоо үгэнүүдтэй холболдолго.

Нюурай түлөөнэй нэрын хуряамжалагдан хубилалга, нюурай зүйр үгэнүүдые зүбөөр хэрэглэлгэ. Түлөөнэй нэрэнүүдэй олоной тоо. Зохилдол. Түлөөнэй нэрэнүүдэй хамаадал.

Түлөөнэй нэрэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ.

Дайбар үгэ (5 час)

Дайбар үгэнүүдэй удха шанар. Тэрэнэй морфологическа шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ.

Дайбар үгэнүүдэй удхаараа илгарал.

Дайбар үгэнүүдэй бии болодог арганууд. Тэдэнэй сэгнэлтын залгалтанууд.

Дайбар үгэнүүдэй хамаадал.

Дүтэрхы удхатай дайбар үгэнүүдые мэдүүлэлнүүд ба хэлэлгэ соо зүбөөр хэрэглэхэ дадал шадабари бэхижүүлгэ.

Жэлэй һүүлдэ дабталга (4 час)

«Буряад хэлэнэй сахим һураха ном» сооһоо һонирхолтой үгүүлэлнүүдые, хэһэгүүдые хэрэглэн, хэлэлгын хубинуудые дабталга. Тус ном сооһоо хэлэлгын хубинуудые бэхижүүлхэ тестнүүдые дүүргэлгэ.

Хэлэлгын хубинууд тухай дүримүүдые хүсэнэг болгон дабталга.

Хэлэлгын хубинуудаар морфологическа шүүлбэринүүдые хэлгэ.

Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ (10 час)

Үгүүлэл, тэрэнэй янзанууд: зураглалга, юрэ хөөрэлгэ, бодомжолго (тус-тустань жэшээнүүдээр баримталха). Юрэ хөөрэһэн, зураглаһан, бодомжолһон үгүүлэлнүүдые зохёолгодо бэлэдхэл, даабаринууд.

Байгаалиие гү, али ямар нэгэн бодото байдалые тодорхойлон харуулһан удхатай юрэ хөөрэһэн текстээр найруулга бэшэлгэ.

Шудалан үзэжэ байгаа уран зохёолой хэһэгээр дэлгэрэнгы ба хуряангы найруулга бэшэлгэ.

Хараһан фильмын, зүжэгэй, радио болон теледамжуулгын удхаар өөрынгөө һанамжа оруулалсан, дэлгэрэнгы ба хуряангы найруулга бэшэлгэ.

Хараһан гү, али дуулаһан һонирхолтой ушар тухай юрэ хөөрэһэн үгүүлэл бэшэлгэ.

Ямар нэгэн юумые гү, али байгаалиие ажаглан, хадуужа абаһанаа зураглалга.

Уран зохёолой һайн ба муу талын үйлэдэгшэ нюурнуудта характеристикэ үгэлгэ.

Уншаһан хөөрөөн, шүлэг, үгүүлэл тухай һанамжаяа бэшэлгэ.

Нүхэртөө бэшэг ба сониндо үгүүлэл бэшэлгэ.

Юрын байгуулгатай мэдүүлэлнүүдһээ бүридэһэн багахан хөөрөөе ородһоо буряад хэлэн дээрэ оршуулга.

Элитэ уран зохёолшодой, поэдүүдэй (А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, Л. Н. Толстой ба бусадай) оршуулагдаһан зохёолнуудһаа хэһэгүүдые, шүлэгүүдые уран гоёор сээжээр ород ба буряад хэлэнүүд дээрэ хөөрэлгэ.

Шухала шадабари ба дадалнууд

Һурагшад 6-дахи класс дүүргэхэдээ, иимэнүүд шадабари ба дадалтай болохо ёһотой:

1–5-дахи классуудта үзэһэн хүшэр үгэнүүдэй зүб бэшэлгын дүри-мүүдые мэдэхэ, толи хэрэглэжэ, алдуу гаргахаар орфограммануудай тайлбари хэжэ шадаха.

Юумэнэй, тэмдэгэй, тоогой ба түлөөнэй нэрэнүүдэй, дайбар үгэнүүдэй грамматическа шэнжэнүүдые эли тодоор мэдэхэ, хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ шадаха.

Юрын ба орёо түсэб табиха. Зохёолго бэшэхэ материалаа суглуулха, зүбөөр һанал бодолоо удаа дараалан бэшэхэ шадабаритай болохо.

Байгаалиин үзэгдэл, һонирхолтой ушар, уран зохёолой гү, али бодото геройн сэдьхэлэй байдал г. м. зураглаһан, бодомжолһон, юрэ хөөрэһэн үгүүлэл бэшэжэ шадаха.

Һурагшадай аман хэлэлгэ тодо, зүб дикцитэй, хоолойн аялгаар (интонаци) авторай гү, али өөрынгөө һанал бодол зүбөөр дамжуулжа шадаха.

ҮII класс (68 час)

Дабталга (4 час)

Юумэнэй нэрын морфологическа шанар шэнжэнүүд. Юумэнэй ба түлөөнэй нэрэнүүдэй нюурта, өөртэ хамаадал. Шанарта ба харилсаата тэмдэгэй нэрэнүүдэй илгаа. Тоогой нэрэнүүдые хэлэлгэдээ хэрэглэлгэ.

Дайбар үгэнүүдэй үйлэ, шанар тодорхойлолго. Тэдэниие мэдүү-лэлнүүд соо хэрэглэлгэ.

Үйлэ үгэ (30 час)

Эхин класста үйлэ үгэ тухай үзэһэнөө дабталга.

Үйлэ үгын удха. Тэрэнэй морфологическа шэнжэнүүд ба синтак-сическа үүргэ. Үйлэ үгые мэдүүлэлэй хэлэгшэ болгон хэрэглэлгэ.

Үйлэ үгын һуури. Үйлэ үгын мэдүүлһэн, хандаһан, причастна, деепричастна түлэбүүд. Үйлэ үгын нюурай зүйр үгэнүүдые абалга. Үйлэ үгын бии бололго.

Причастинуудай зохилдол, хамаадал.

Причастна ба деепричастна дахуулалнуудтай мэдүүлэлнүүд. Тэдэнэй сэглэлтын тэмдэгүүд (юрэнхы ойлгосо). Туһалагша үйлэ үгэнүүд.

Элдэб янзын үйлэ үгэнүүдые, причастна болон деепричастна дахуулалнуудтай мэдүүлэлнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ. Үйлэ үгэ-синонимуудые хэлэлгэдээ олоор хэрэглэжэ һуралга.

Дахуул үгэ (3 час)

Туһалагша хэлэлгын хубинууд тухай юрэнхы ойлгосо. Дахуул үгэнүүд тухай ойлгосо. Дахуул үгэнүүдэй бии бололго.

Дахуул үгэнүүдэй дахаһан үгынгөө залгалтануудые абалга.

Холболто (4 час)

Холболто тухай ойлгосо. Юрын ба бүридэмэл холболтонууд. Ниилэлдүүлһэн ба дахалдуулһан холболтонууд тухай ойлгосо. Дүтэрхы удхатай холболтонуудые хэрэглэхэ шадабаритай болголго.

Зүйр үгэ (6 час)

Зүйр үгэнүүд тухай ойлгосо, тэдэнэй илгарал. Зүйр үгэнүүдые хамаатай үгэтэйнь сугтань ба амяарнь бэшэхэ дүрим.

Нюурай зүйр үгэнүүдые зүбөөр хэрэглэн, хамаатай үгынь хойно залгалга.

Зүйр үгэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ.

Аянгалһан үгэ (3 час)

Аянгалһан үгэнүүдэй удха, тэдэнэй хэлэлгэ соохи үүргэ. Абяа дууряаһан үгэнүүд.

Аянгалһан үгэнүүдые хоолойн аялгаар илгалга. Аянгалһан үгэнүүдэй хойно запятой ба шангадхалай тэмдэг хэрэглэлгэ. Аянгалһан үгэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ.

Жэлэй һүүлдэ дабталга (8 час)

Үйлэ үгэнүүдэй синтаксическа үүргэ.

Причастна ба деепричастна дахуулалнуудтай мэдүүлэлнүүд. Тэдэниие хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ; нугалбаритайгаар хэлэлгэ, уншалга. Дахуул үгэнүүдые зүбөөр хэрэглэлгэ. Нюурай зүйр үгэнүүдые дабталга. Аянгалһан үгэнүүдтэй мэдүүлэлнүүдые зүбөөр хэлэлгэ ба уншалга.

Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ (10 час)

Текст ба тэрэнэй хубинуудые дабталга. Яряанай хэлэнэй, эрдэм шэнжэлгын, тусхайта хэрэг дансын, уран зохёолой найруулал тухай дабтаха. Ниитын найруулал тухай юрэнхы ойлгосо үгэхэ.

Кинофильмын, радио болон теледамжуулгын удхаар хуряангы найруулга бэшэлгэ.

Уран зохёолнууд сооһоо гол үйлэдэгшэ нюурнуудай (жэшээнь, «Хиртэһэн һараһаа» Радна үбгэнэй, «Нэгэтэ һүниһөө» Холхойн Хандын г. м.), мүн танил дүтэ хүнэйнгөө характеристикэ (тодорхойлго) бэшэлгэ.

Юрэ хөөрэһэн текстээр үйлэдэгшэ нюурай характеристикэ харуулһан дэлгэрэнгы найруулга.

Газаа түхэлөөрнь хүниие ажаглан хадуужа абаһанаа харуулһан зохёолго, мүн зураг хаража зохёолго бэшэлгэ.

Ямар нэгэ юумые, байгаалиие, ажал хүдэлмэриие ажаглан хадуужа абаһанаа тодорхойлһон зохёолго.

Уран зохёолһоо һайн ба муу талын үйлэдэгшэ нюурнуудай характеристикэ зэргэсүүлэн хөөрэжэ үгэлгэ.

Уншаһан ном тухай һайшаал бэшэлгэ.

Шудалан үзэжэ байгаа уран зохёолой нэгэ хэһэгээр дэлгэрэнгы ба хуряангы найруулга бэшэлгэ.

Шухала шадабари ба дадалнууд

Һурагшад 7-дохи класс дүүргэхэдээ, иимэнүүд шадабари ба дадалтай болохо ёһотой:

хэлэлгэдээ олон янзын үйлэ үгэнүүдые зүбөөр хэрэглэжэ һураха;

причастна болон деепричастна дахуулалнуудтай мэдүүлэлнүүдые хэлэлгэдээ хэрэглэхэ;

дүтэрхы удхатай холболтонуудые зүбөөр хэрэглэхэ;

зүйр үгэнүүдэй илгаануудые мэдэхэ, зүбөөр хэрэглэжэ һураха;

аянгалһан үгэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэхэ.

ҮIII класс (68 час)

Урда классуудта үзэһэнөө дабталга. (5 час)

Холбуулал (5 час)

Холбуулал тухай ойлгосо. Холбуулалай илгарал: тогтомол ба сүлөө холбуулалнууд. Холбоо үгэнүүд, тэдэнэй илгарал. Холбоо үгэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ һургалга. Олон янзын (синонимична) холбоо үгэнүүдые хэлэлгэдээ хэрэглэхэ шадабаритай болголго.

Мэдүүлэл (4 час)

Олон янзын (юрэ хөөрэһэн, асууһан, идхаһан, шангадхаһан) мэдүүлэлнүүд. Тэдэнэй илгаанууд ба сэглэлтын тэмдэгүүд. Удхын сохилто. Удхын сохилто ба үгэнүүдэй һуури байра хэрэглэжэ, мэдүүлэлэй шухала үгэ илгаруулан хэлэжэ һургалга.

Юрын мэдүүлэл (4 час)

Юрын ба орёо мэдүүлэлнүүд тухай ойлгосо. Мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо. Үгэнүүдэй нягта ба нягта бэшэ холбоонууд. Тааралдал, хүтэлбэри, шадарлал. Мэдүүлэлэй гэшүүд. Хоёр бүридэлтэ ба нэгэ бүридэлтэ юрын мэдүүлэлнүүд. Юрын мэдүүлэлэй илгарал. Дутуу мэдүүлэл.

Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд (4 час)

Нэрлүүлэгшэ, тэрэнэй гаралга. Нэрлүүлэгшые заагша. Хэлэгшэ, тэрэнэй гаралга. Юрын хэлэгшэ. Бүридэмэл хэлэгшэ. Бүридэмэл нэрэ хэлэгшэ. Бүридэмэл үйлэ хэлэгшэ. Хэлэгшын холболто. Нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёрой хоорондо зурлаа табилга. Хэлэгшын зүйр үгэнүүд.

Мэдүүлэлэй юрын гэшүүд (6 час)

Элирхэйлэгшэ, тэрэнэй гаралга. Хабсаргалта, тэрэнэй илгарал. Нэмэлтэ. Сэхэ ба хазагай нэмэлтэ. Ушарлагша, тэрэнэй илгарал. Мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй байра. Юрын гэшүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ һуралга. Нэмэлтэ, элирхэйлэгшын орондо таараха синонимуудые хэрэглэлгэ.

Мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүд (4 час)

Нэгэ түрэл гэшүүд тухай ойлгосо. Нэгэ түрэл ба нэгэ түрэл бэшэ элирхэйлэгшэнүүд. Нэгэ түрэл гэшүүдэй холболто үгэнүүд. Хоолойн аялгаар холболдоһон нэгэ түрэл гэшүүд. Хэдэн зэргэлээ нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүд. Нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэл доторхи хамтадхаһан үгэ. Хамтадхаһан үгэтэй нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдэй сэглэлтын тэмдэгүүд. Нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдые зүб аялгатайгаар хэлэжэ һуралга. Эдэ мэдүүлэлнүүд соо сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табиха шада-баритай болголго.

Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд.

Тэдэнэй илгарал (4 час)

Оролто үгэнүүдтэй мэдүүлэлнүүд. Оролто мэдүүлэлнүүд. Оролто үгэнүүдые ба оролто мэдүүлэлнүүдые хоолойн аялгаар илгалга. Оролто үгэнүүдэй сэглэлтын тэмдэгүүд. Оролто мэдүүлэлнүүдые запятой, зурлаа, хаалтаар илгалга. Хандалга. Мэдүүлэл дотор хандалгын һуури. Хандалгые хоолойн аялгаар илгалга ба хандалгын сэглэлтын тэмдэгүүд. Хэлэһэн һанал бодолдоо хандалгаяа оролто үгэнүүдэй туһаар гарган, харуулжа шадалга. Аянгалһан үгэнүүд ба үгэ мэдүүлэлнүүд. Хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй, оролто мэдүүлэлнүүдтэй, аянгалһан үгэнүүдтэй мэдүүлэлнүүдые зүб аялгатайгаар хэлэхэ шадабаритай болголго. Эдэ мэдүүлэлнүүдтэ сэглэлтын тэмдэгүүдые табиха шадабаритай болголго.

Мэдүүлэлэй тододхоһон гэшүүд (4 час)

Тусгаарлалга тухай юрэнхы ойлгосо. Тусгаарлагдаһан гэшүүдые хоолойн аялгаар илгалга. Хабсаргалта тусгаарлалга, тэрэнэй сэглэлтын тэмдэг. Мэдүүлэлэй гэшүүдые тодо болгоһон үгэнүүдые тусгаарлалга. Тусгаарлалгын сэглэлтын тэмдэгүүд. Тусгаарлалгатай, хабсаргалтатай мэдүүлэлнүүдые зүб аялгатайгаар хэлэжэ, уншажа һуралга. Тусгаарлагдаһан гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдые зүбөөр үгүүлхэ шадабаритай болголго. Иимэ мэдүүлэлнүүдые алдуугүйгөөр бэшэхэ дадалтай болголго.

Дахуулалтай мэдүүлэлнүүд (5 час)

Дахуулал тухай юрэнхы ойлгосо. Юрын дахуулал. Бэеэ дааһан дахуулал. Тэдэниие зүб аялгатайгаар үгүүлэлгэ ба сэглэлтын тэмдэгүүд.

Жэл соо үзэһэнөө дабталга (7 час)

Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ (10 час)

Бүхэли зохёолой гү, али тэрэнэй али нэгэ бүлэгэйнь удхада дүтэрхыгөөр, синтаксисэйнгээ талаар бүри орёо (дэлгэрэнгы юрын мэдүүлэлнүүдтэй) текстнүүдые удхадань дүтэрхыгөөр хэрэглэлгэ ба найруулга бэшэлгэ.

Бүхэли зохёолой гү, али тэрэнэй али нэгэ удха тухай өөрынгөө һанал бодомжо харуулангаа, хуряангыгаар аман хөөрэлгэ ба найруулга бэшэлгэ.

Уншаһан зохёолой удхада табигдаһан асуудалнуудта элдэб цитата, баримтатай дэлгэрэнгы харюунуудые бэшэлгэ.

Урид зохёоһон түсэбэй ёһоор уран зохёолой геройнуудта (ганса геройдо гү, али зэргэсүүлэн) характеристикэ бэшэлгэ. Кинофильмын, зүжэгэй ба уран зохёолой ямар нэгэн герой тухай зохёолго бэшэлгэ.

Юрын байгуулгатай орёо мэдүүлэлнүүдһээ бүридэһэн хөөрөөнүүдые ородһоо буряад хэлэн дээрэ оршуулга.

Һайндэр гү, али һурагшадай амаралта тухай аман ба бэшэмэл хөөрөөн.

Ариг сэбэрые сахилга, бэеын тамир тухай сэдэбүүдтэ бодомжолгын зүйлнүүдтэйгээр аман ба бэшэмэл зохёолго бэшэлгэ.

Һуралсалай ном соохи уран зохёолһоо шэлэгдэһэн үгүүлэлэй удхые богонихоноор (конспект) бэшэлгэ. Уншаһан номойнгоо гол удхые тобшоор найруулан бэшэлгэ (аннотаци). Нютагайнгаа гү, али «Буряад үнэн» сониндо багахан үгүүлэл бэшэлгэ.

Шалгалтын хүдэлмэри (6 час)

Шухала шадабари ба дадалнууд

Һурагшад 8-дахи класс дүүргэхэдээ, иимэнүүд шадабари ба дадалтай болохо ёһотой: нэрэ ба үйлэ холбуулалнуудай гол ба дулдыданги үгэнүүдые гаргадаг хэлэлгын хубинуудые зүбөөр олохо; сүлөө ба тогтомол холбуулалнуудые илгаруулха; мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо (тааралдал, хүтэлбэри, шадарлал) зүбөөр илгаруулха; нэгэ бүридэлтэ ба хоёр бүридэлтэ мэдүүлэлнүүдые илгаруулжа шадаха; нэгэ түрэл гэшүүдтэй, хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй, тусгаарлагдаһан гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдые үгүүлжэ, зохёожо шадаха; 5–7-дохи классуудта үзэһэн бэшэгэй дүримүүдые, 7–8-дахи классуудта үзэһэн сэглэлтын тэмдэгүүдые дахуулалтай, сэхэ хэлэлгэтэй, нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдтэ ба бусад хэрэгтэй дүримүүдтэ зүбөөр хэрэглэхэ.

IX класс (68 час)

Дабталга (7 час)

Хэлэн тухай шухала мэдээн (2 час)

Ниигэмэй хүгжэлтэдэ хэлэнэй үүргэ. Буряад хэлэн – буряад арадай үндэһэн хэлэн. Буряад хэлэнэй хүгжэлтын шатанууд. Буряад литературна хэлэн болон нютаг хэлэнүүд.

Орёо мэдүүлэл (1 час)

Орёо мэдүүлэл, тэрэнэй байгуулга. Орёо мэдүүлэлэй гол илгаанууд: холболто үгэтэй, холболто үгэгүй, сэхэ хэлэлгэтэй, холилдоһон.

Ниилэлдэһэн орёо мэдүүлэл (4 час)

Зүрилдэһэн, холбоһон, илгаһан ба залгаһан харилсаатай ниилэлдэһэн орёо мэдүүлэлнүүд.

Ниилэлдэһэн орёо мэдүүлэлэй сэглэлтын тэмдэгүүд.

Ниилэлдэһэн орёо мэдүүлэлые аянгалан удхалжа, зүбөөр үгүүлхэ. Иимэ мэдүүлэлнүүдтэ сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табиха шадабаритай ба дадалтай болголго.

Дахалдаһан орёо мэдүүлэл (12 час)

Дахалдаһан орёо мэдүүлэлэй шухала ба нүхэсэл мэдүүлэлнүүд. Нүхэсэл мэдүүлэлые шухала мэдүүлэлтэйнь холбодог холболтонууд ба холболто үгэнүүд.

Нүхэсэл мэдүүлэлэй янзанууд: тайлбарилһан, элирхэйлһэн, ушарлаһан.

Нүхэсэл мэдүүлэлэй байгуулгаараа ба удхаараа илгарал.

Хэдэн нүхэсэл мэдүүлэлтэй дахалдаһан орёо мэдүүлэлнүүд.

Дахалдаһан орёо мэдүүлэлые удхалан аянгалга ба тэрэнэй сэглэлтын тэмдэгүүд.

Дахалдаһан орёо мэдүүлэлые зүбөөр, алдуугүйгөөр хэлэлгэдээ хэрэглэхэ шадабаритай болголго.

Холболто үгэгүй орёо мэдүүлэл (4 час)

Холболто үгэгүй орёо мэдүүлэлэй хубинуудай хоорондохи удхын харилсаан.

Холболто үгэгүй орёо мэдүүлэлнүүдые удхалан аянгалга ба тэдэнэй сэглэлтын тэмдэгүүд.

Холболто үгэтэй ба холболто үгэгүй орёо мэдүүлэлнүүдэй хоорондоо дүтэрхы удхатай байдаг ушар.

Холболто үгэгүй орёо мэдүүлэлнүүдые удхалан, хоолойн аялгын хүсөөр хуби хубяарнь илгаруулха шадабаритай болголго.

Сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдүүлэл (3 час)

Сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдүүлэлэй шэнжэ болон байгуулга. Авторай үгэ ба сэхэ хэлэлгэ.

Сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдүүлэлэй сэглэлтэнүүд. Сэхэ хэлэлгэ ба өөршэлэн хэлэлгэ.

Холилдоһон орёо мэдүүлэл (4 час)

Холилдоһон орёо мэдүүлэл тухай ойлгосо. Холилдоһон орёо мэдүүлэлэй байгуулга. Холилдоһон орёо мэдүүлэлнүүдэй сэглэлтын тэмдэгүүд.

Текст ба тэрэнэй байгуулга (5 час)

Текст ба тэрэнэй байгуулга. Текстын шэнжэнүүд. Абзац. Хэлэлгын янзанууд: хөөрэлгэ, зураглалга, бодомжолго.

Текст хуряамжалга. Түсэб. Тезис. Конспект. Реферат. Аннотаци. Рецензи.

Найруулал (6 час)

Найруулалай янзанууд: эрдэм һуралсалай, ниитын, хэрэгэй, хөөрэлдөөнэй, уран һайханай.

Дабталга (7 час)

Фонетикээр, лексикээр, грамматикаар, бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтээр үзэһыень хамтадхалга ба гуримшуулга.

Хэлэн дотор шэнэ үгэнүүдэй бии бололго, үндэһэн буряад үгэнүүд ба ондоо хэлэнһээ абтаһан үгэнүүд. Үгын лексическэ удха.

Үгын эхин үеһөө саашанхи үеын түргэн аялгануудай ба дифтонгнуудай тодо бэшээр үгүүлэгдэдэг дээрэһээ аялганай тааралдал, һубарил ба нугаралай дүримүүдэй шухала ушар.

Үгын грамматическа удха (лексическэ удхаһаань ондоо). Олоор ба үсөөнөөр хэрэглэгдэдэг залгабаринууд. Үгын бүридэлөөр морфологическа ба этимологическа шүүлбэриин хоорондохи илгаа тухай ойлгосо.

Хэлэлгын хубинуудай гараха арганууд: нэгэ хэлэлгын хубиһаа нүгөө хэлэлгын хуби бии болголго (тэмдэгэй нэрэһээ — юумэнэй нэрэ, причастиһаа – тэмдэгэй ба юумэнэй нэрэ, деепричастиһаа – дахуул үгэ, юумэнэй нэрэһээ – дайбар үгэ, дайбар үгэһөө – дахуул үгэ ба үйлэ үгэһөө – холболто үгэ).

Хэлэлгын хубинуудай хубилха ёһо (хубилдаг ба хубилдаггүй хэлэлгын хубинууд: хубилдаг үгэнүүдэй түхэлнүүд, зохилдол ба хамаадал).

Бэеэ дааһан хэлэлгын хубинуудай хоорондохи адлирхуу ба ондоо зүйлнүүд (удха шанараараа, хубилха, бии болохо талаараа).

Буряад орфографиин фонетико-морфологическа заршам (принцип).

Аялгануудые бэшэхэ дүримүүд (үгын үндэһэндэ, залгабарида, залгалтада); ь, ъ бэшэхэ дүримүүд. Орёо үгэнүүдые бэшэхэ дүримүүд. Дабхарлаһан үгэнүүдтэ зурлаа ба запятой хэрэглэлгэ.

Мэдүүлэлэй гэшүүд ба хэлэлгын хубинууд. Үгэнүүдые гол ба туһалагша удхаарнь мэдүүлэл соо хэрэглэлгэ.

Элдэб байгуулгатай мэдүүлэлнүүдые удхалан аянгалга. Удхалан аянгалга ба сэглэлтын тэмдэгүүд.

Запятой, хоёролжон точко, точкотой запятой, зурлаа, хаалта, асуудалай ба шангадхалай тэмдэг табиха гол дүримүүд. Гурбалжан точко хэрэглэлгэ. Хэдэн сэглэлтын тэмдэгүүдые нэгэдхэн табилга.

Текст, тэрэнэй байгуулга. Найруулал.

Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ (13 час)

Бүхэли зохёолой гү, али тэрэнэй али нэгэ бүлэгэйнь удхада дүтэрхыгөөр, синтаксисэйнгээ талаар орёо (орёо мэдүүлэлнүүдтэй, дэлгэрэнгы юрын мэдүүлэлнүүдтэй) текстнүүдые хөөрэлгэ ба найруулга бэшэлгэ.

Бүхэли зохёолой гү, али тэрэнэй али нэгэ удха тухай өөрынгөө һанал бодомжо харуулангаа, хуряангыгаар аман хөөрэлгэ бэлдэлгэ ба найруулга бэшэлгэ.

Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ (10 час)

Үгүүлэл, тэрэнэй янзанууд: зураглалга, юрэ хөөрэлгэ, бодомжолго (тус-тустань жэшээнүүдээр баримталха). Юрэ хөөрэһэн, зураглаһан, бодомжолһон үгүүлэлнүүдые зохёолгодо бэлэдхэл, даабаринууд.

Байгаалиие гү, али ямар нэгэн бодото байдалые тодорхойлон харуулһан удхатай юрэ хөөрэһэн текстээр найруулга бэшэлгэ.

Шудалан үзэжэ байгаа уран зохёолой хэһэгээр дэлгэрэнгы ба хуряангы найруулга бэшэлгэ.

Хараһан фильмын, зүжэгэй, радио болон теледамжуулгын удхаар өөрынгөө һанамжа оруулалсан, дэлгэрэнгы ба хуряангы найруулга бэшэлгэ.

Хараһан гү, али дуулаһан һонирхолтой ушар тухай юрэ хөөрэһэн үгүүлэл бэшэлгэ.

Ямар нэгэн юумые гү, али байгаалиие ажаглан, хадуужа абаһанаа зураглалга.

Уран зохёолой һайн ба муу талын үйлэдэгшэ нюурнуудта характеристикэ үгэлгэ.

Уншаһан хөөрөөн, шүлэг, үгүүлэл тухай һанамжаяа бэшэлгэ.

Нүхэртөө бэшэг ба сониндо үгүүлэл бэшэлгэ.

Юрын байгуулгатай мэдүүлэлнүүдһээ бүридэһэн багахан хөөрөөе ородһоо буряад хэлэн дээрэ оршуулга.

Элитэ уран зохёолшодой, поэдүүдэй (А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, Л. Н. Толстой ба бусадай) оршуулагдаһан зохёолнуудһаа хэһэгүүдые, шүлэгүүдые уран гоёор сээжээр ород ба буряад хэлэнүүд дээрэ хөөрэлгэ.

Шухала шадабари ба дадалнууд

Һурагшад 6-дахи класс дүүргэхэдээ, иимэнүүд шадабари ба дадалтай болохо ёһотой:

1–5-дахи классуудта үзэһэн хүшэр үгэнүүдэй зүб бэшэлгын дүри-мүүдые мэдэхэ, толи хэрэглэжэ, алдуу гаргахаар орфограммануудай тайлбари хэжэ шадаха.

Юумэнэй, тэмдэгэй, тоогой ба түлөөнэй нэрэнүүдэй, дайбар үгэнүүдэй грамматическа шэнжэнүүдые эли тодоор мэдэхэ, хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ шадаха.

Юрын ба орёо түсэб табиха. Зохёолго бэшэхэ материалаа суглуулха, зүбөөр һанал бодолоо удаа дараалан бэшэхэ шадабаритай болохо.

Буряад арадай түүхэ, ёһо заншал гэхэ мэтэ тухай өөрынгөө һанал бодомжо харуулһан найруулга бэшэлгэ.

Элидхэл, конспект, реферат бэшэлгын дадал. Элдэб ондоо жанрнуудай найруулгануудые бэшэлгэ.

Конспект дээрэ хүдэлмэрилгые саашань үргэлжэлүүлгэ. Һуралсалай дэбтэр соохи уран зохёолой хэһэгэй (багшын дурадхалаар) шухала һанал бодолые элирүүлэн ололго (тезисүүдые бэшэлгэ).

Уншаһан номойнгоо гол удхые тобшоор найруулан бэшэлгэ, рецензи бэшэлгэ.

Ямар нэгэ асуудал зүбшэн шиидхэлгээр тогтоомжо бэшэлгэ.

Өөрын намтар бэшэлгэ.

Шухала шадабари ба дадалнууд

Һурагшад 9-дэхи класс дүүргэхэдээ, иимэнүүд шадабари ба дадалтай болохо ёһотой: ниилэлдэһэн, дахалдаһан орёо мэдүүлэлнүүдэй байгуулга зүбөөр элирүүлхэ, тэдэнэй шүүлбэри хэжэ шадаха; холболтогүй орёо мэдүүлэлнүүдэй хубинуудай хоорондохи удхын харилсаа илгаруулха; сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдүүлэлнүүдэй байгуулга ба сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр тайлбарилжа шадаха; үгүүлэлнүүдые хэлэгдэһэн янзаарнь (юрэ хөөрэлгэ, зураглалга, бодомжолго) илгаруулжа шадаха; ямар нэгэн зохёолые шүүмжэлһэн үгүүлэл бэлдэхэ; үгүүлэлнүүдые найруулалайнь талаһаа илгаруулжа һураха (ниитын, уран һайханай г. м.). Хүнэй болон өөрынгөө зохёолгын алдуунуудые (бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтын тэмдэгүүдээр, грамматикаар, найруулгынь талаар) оложо һураха; уран зохёолой хэм гүйсэд баримталжа һураха.

X класс (34 час)

5—8-дахи классуудта үзэгдэһэн хүшэр сэдэбүүдые дабталга. ( 8 час)

Һурагшадай мэдэсэ гуримшуулга

а) фонетикэ ба орфоэпи; транскрипци. Олон уласай транскрипциин тэмдэгүүдые хэрэглэлгэдэ һургалга, тэрэнэй удха шанар. Галиглалга;

б) лексикологи; фразеологи;

в) морфологи;

г) синтаксис.

Буряад бэшэгэй дүримүүд.

Буряад үгэ бэшэхэ юрэнхы дүримүүд. Үгын анхан һуури бэшэхэ дүримүүд.

Залгалаатаһан үгэнүүдые бэшэхэ дүримүүд. Зүйр үгэнүүдые бэшэхэ дүримүүд. Хуряамжалһан үгэнүүдые бэшэхэ ба үгэ тобшолхо дүримүүд. Ехэ үзэг бэшэхэ дүримүүд. Үгэ таһалха дүримүүд. Сэглэлтын тэмдэгүүдые табиха дүримүүд. (3 час)

Монгол хэлэнүүдэй бүлэ соо буряад хэлэнэй һуури. Мүнөөнэй буряад хэлэн; тэрэнэй нютаг аялга ба фонетическэ, лексическэ, морфологическа онсо илгаанууд; буряад хэлэнэй үгын санда боложо байгаа һүүлэй үеын хубилалтанууд. (3 час)

Буряад хэлэн тухай эрдэмэй хүгжэлтын түүхэһээ.

Мэдээжэ эрдэмтэд ба сэхээтэд: Д. Банзаров, А. Доржиев, Г. Цыбиков, Б. Барадин, Ч-Лх. Базарон, Ц. Жамцарано, Э-Д. Ринчино ба бусадай монгол хэлэнэй хүгжэлтэдэ үзүүлһэн нүлөөн ба габьяа. Вагиндара үзэг (Агвагийн Сагаан толгой) ба тэрэнэй удха шанар. (4 час)

Эрдэм соёлой хүгжэлтэдэ Буддын шажанай нүлөөн. Буддын соёл, удха шанар. (4 час)

Хуушан монгол хэлэн. Тэрэнэй хүгжэлтын шатанууд. Эртэнэй дурасхаал бэшэгүүдэй удха шанар. (3 час)

Буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэ ниигэм дээрэ боложо байгаа шэнэ хубилалтануудай нүлөөн. Үндэһэ яһатанай ажабайдал, соёл, хэлэ хүгжөөхэ шэнэ проектнүүд ба хараа бодолнууд тухай. (2 час)

Буряадууд. «Буряад» гэһэн үгэ тухай. Буряад орондо, Халха Монголдо, Үбэр Монголдо ба бусад газарнуудаар ажаһуужа байгаа буряадууд, тэдэнэй ажабайдал ба хэлэнэйнь онсолиг. (3 час)

Буряад арадай ёһо заншалнууд болон соёлой хүгжэлтын асуудалнууд. (3 час)

«Буряад Республикын арадуудай хэлэнүүд тухай» Хуули, тэрэнэй удха шанар. Буряад хэлэнэй саашанхи хүгжэлтэдэ тус хуулиин нүлөөн. (1 час)

Шухала шадабари ба дадалнууд

Һурагшад 10-дахи класс дүүргэхэдээ, иимэнүүд шадабари ба дадалтай болохо ёһотой: 5–9-дэхи классуудта үзэгдэһэн, дабтагдаһан буряад хэлэнэй бэшэгэй дүримүүдые ба сэглэлтын тэмдэгүүдые алдуугүй зүбөөр хэрэглэжэ шадаха. Буряад хэлэн тухай мэдэсэеэ гүнзэгырүүлхэ: хэлэнэй бии болоһон, хүгжэһэн түүхэ шудалха, мэдэхэ болохо. Ниигэм дээрэ боложо байгаа хубилалтануудай буряад хэлэнэй байдалда үзүүлдэг нүлөөн; буряад хэлэнэй мүнөө үеын ба ерээдүйнь байдал тухай һанамжаяа баримталжа шадаха, реферадуудые бэшэхэ, элидхэл хэжэ һураха, номой санда байһан литература шудалха, каталог хэрэглэхэ дадалтай байха; СБ, БУБ хэрэглэхэ: буряад хэлэн дээрэ шэнэ материалнуудые, һонирхолтой дамжуулгануудые буулгаха, бэшэхэ, хараха шадабаритай болохо. Интернедэй үргэн арга боломжо ашаглажа һураха.

XI класс (34 час)

Буряад хэлээр 8–9-дэхи классуудта үзэгдэһэн хүшэр сэдэбүүдые дабталга, һурагшадай мэдэсэ гуримшуулга. (2 час)

Стилистикэ гү, али найруулал тухай юрэнхы мэдээн, тэрэнэй зорилгонууд, үзэхэ зүйлнүүд болон хубинууд. (1 час)

Найруулалай хэрэгсэлнүүд (стилистические средства), тэдэнэй илгарал ба янзанууд. (1 час)

Найруулалай янзанууд (стилистические различия) тухай ойлгосо (5 час):

а) ниитын найруулал (публицистический стиль), тэрэнэй үүргэ, хэрэглэлгэ ба үгүүлбэриин, үгын г. м. хэрэгсэлнүүд;

б) эрдэмэй найруулал (научный стиль), тэрэнэй үүргэ, хэрэглэлгэ ба үгүүлбэриин, үгын г. м. хэрэгсэлнүүд;

в) хэрэгэй найруулал (деловой стиль), тэрэнэй үүргэ, хэрэглэлгэ ба үгүүлбэриин, үгын г. м. хэрэгсэлнүүд;

г) яряанай найруулал (разговорный стиль), тэрэнэй үүргэ, хэрэглэлгэ ба үгүүлбэриин, үгын г. м. хэрэгсэлнүүд;

д) зохёолой найруулал (художественный стиль), тэрэнэй үүргэ, хэрэглэлгэ ба үгүүлбэриин, үгын г. м. хэрэгсэлнүүд.

Найруулалай хэм (стилистическая норма). (1 час)

Найруулха дадал (стилистическая практика) (16 час):

а) Юрэнхылһэн, үүргэлһэн, сэгнэһэн хэрэгсэлнүүдые – үгэ, тогтомол холбоотой үгэнүүдые, грамматическа, синтаксическа хабсаралнуудые ололго, тэдэнэй хэрэглэлгые тайлбарилалга;

б) Хэрэгэй найруулалай хэрэгсэлнүүдые тайлбарилалга: зарлиг – указ, захиралта – приказ, тогтоол – постановление, заабари – инструкция, соносхол – объявление, мэдүүлгэ – заявление, намтар – биография, уряал – призыв ба бусад;

в) Яряанай найруулалай хэрэгсэлнүүдые тайлбарилалга: миндаһан дээрэ бэшэһэн үгүүлэлнүүдые шагналга;

г) Ниитын найруулалай хэрэгсэлнүүдые тайлбарилалга: мэдээсэл – сообщение, сурбалжалга – репортаж, хөөрэлдөөн – беседа, асуудал-харюу – вопрос-ответ, эссе, резюме, интервью, зураглал – очерк, некролог ба бусад;

д) Эрдэмэй найруулалай хэрэгсэлнүүдые тайлбарилалга: нэрэ томьёонууд, тодорхойлгонууд – дефиниции, абтаһан үгэнүүд;

е) Зохёолой найруулалай хэрэгсэлнүүдые тайлбарилалга: зохёолой найруулалай тайлбари (анализ) хэлгэ; зохёохы хүдэлмэринүүд, тэдэнэй сэдэб (тема), гол бодол (идея), удха (содержание), хабаатай нюурнууд, дүрэнүүд (образы) г. м. Элдэб түрэлэй зохёолнуудай онсо илгаа: шүлэг, дуун, хөөрөөн, туужа, үльгэр, онтохон г. м. Тэдэнэй хэлэнэй онсолиг.

Найруулалда дадалгын хүдэлмэринүүдые дүүргэлгэ. Тэдэнэй сэгнэлтэ, һурагшадай һанамжанууд. (3 час)

Оршуулганууд. (1 час)

Ажал хэрэгэй нааданууд. (1 час)

Риторико. (3 час)

Шухала шадабари ба дадалнууд

Һурагшад дунда һургуули дүүргэхэдээ, иимэнүүд шадабари ба дадалтай болохо ёһотой: ород буряад хоёр хэлэ адли тэгшэ хэрэглэхэ; ородһоо – буряад хэлэндэ, буряадһаа – ород хэлэндэ шүлэгүүдые, дуунуудые, оньһон үгэнүүдые, таабаринуудые, үгүүлэлнүүдые оршуулха; хоёр хэлэн дээрэ уран гоёор олоной урда сээжээр уншажа, хөөрэжэ шадаха; творческо даабаринуудые дүүргэхэ; суглаанууд ба конференцинүүд дээрэ элидхэл хэжэ шадаха; уранаар уншаха, 2–3 хүнэй хөөрэлдөөнүүдтэ хабаадаха, рольнуудые гүйсэдхэхэ; хэрэгэй наадануудые эмхидхэхэ, хабаадаха.

Грамматикаар: хэлэлгын хубинуудай удхын, морфологиин ба синтаксисэй илгаануудые зүб тайлбарилха; үгэнүүдэй бии бололго, үгын бүридэл зүбөөр ойлгохо; юрын ба орёо мэдүүлэлнүүдэй илгаае, тэдэнэй хоорондохи холбоое харуулжа шадаха; причастна ба деепричастна дахуулалнуудые хэлэлгэдээ хэрэглэхэ; буряад бэшэгэй ба сэглэлтын тэмдэгүүдые табиха дүримүүдые зүбөөр хэрэглэхэ.

Хэрэгэй саарһануудые ород ба буряад хэлэнүүд дээрэ зүбөөр найруулан бэшэжэ шадаха: класстаа үнгэргэгдэһэн суглаанай протокол, тогтоол, үгэ хэлэлгэ болон шиидхэбэринүүдые абалга, үнэмшэлгэ, гуйлта, найдалга, захяа, соносхол, телеграмма, амаршалга, урилга ба бусад.

ҺУРАГШАДАЙ МЭДЭСЭ, ШАДАБАРИ,

ДАДАЛ СЭГНЭХЭ ХЭМ

1. Һурагшадай аман харюу сэгнэлгэ

Грамматикаар һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ аргын нэгэн хадаа аман асуудал болоно.

Тусхай темээр һурагшын аман харюу холбоо удхатай мэдээсэл боложо, грамматика хэр зэргэ тодорхойгоор мэдэдэг, ойлгодог байһыень элирүүлнэ.

Һурагшын аман харюу удаа дараалан һубариһан байха ёһотой.

Жэшээлхэдэ, түлөөнэй нэрын удха шанар, илгаа тухай асуудалда һурагша иимэрхүү харюу үгэхэ болоно:

– түлөөнэй нэрын тодорхойлолго;

– түлөөнэй нэрэ юумэнэй, тэмдэгэй, тоогой нэрэнүүдэй али нэгэнэй түлөө хэрэглэгдэдэг гэжэ жэшээ дээрэ харуулха;

– түлөөнэй нэрын илгаае (нюурай, зааһан, асууһан г. м.) нэрлэхэ, жэшээ дээрэ харуулха.

Һурагшын хөөрэжэ дүүргэхэдэ, материал хэр зэргэ мэдэрэлтэйгээр, гүнзэгыгөөр ойлгон абаһыень багша асуудалаар элирүүлнэ. Эндэ һурагшад үгын удха зүбөөр ойлгоһоноо, үгтэһэн үгэдэ түрэл үгэ тааруулан олохо, үндэһыень ойлгохо, үгэ ба конструкци һэлгэхэ шадабаритай байһанаа харуулна.

Һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дүршэл шалгалгада грамматическа шүүлбэри ехэ туһатай. Шүүлбэри һурагшадай хэлэлгэ хүгжөөлгэдэ ехэ үүргэтэй, тэдэнэй грамматикын дүримүүдые ойлгоходо туһа боложо үгэдэг.

Һурагшадай аман харюу сэгнэхэдээ, иимэ юумэндэ анхаралаа хандуулха:

– харюунь зүб, дүүрэн гү;

– үзэһэн материалаа хэр зэргэ ойлгооб;

– үгэ хэлэеэ хэр зэргэ зүб найруулжа харюусааб;

– мэдүүлэл һайнаар зохёожо, мэдүүлэл соо хоолойн аялга зүбөөр табижа, үгэ зүбөөр хэрэглэжэ, грамматическа шүүлбэри хэжэ шадана гү;

–       һурагшын зохёоһон мэдүүлэлэй найруулал зүб гү.

Аман харюу сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ баримталха:

«5» сэгнэлтэ хэрбээ һурагшын шудалан үзэһэн материалаа хүсэд дүүрэнээр мэдэхэ, тодорхой һайнаар найруулжа, хэлэн тухай ойлгосодо зүб тодорхойлго үгэжэ, һанамжаяа үндэһэ баримтатай болгожо, өөрынгөө зохёоһон жэшээ харуулжа, материалай удаа дараае алдангүй, литературна хэлээр, эли тодоор дамжуулжа шадаха байхадань;

«4» сэгнэлтэ хэрбээ һурагшын харюу «5» гэһэн сэгнэлтэдэ табигдадаг эрилтэ хангамаар аад, зүгөөр 1–2 алдуутай, багшын ажаглаһанай хойно, тэрэнээ өөрөө заһажа, найруулан хэлэхэдээ, удаа дараагай ба хэлэнэй 1—2 алдуу гаргаһан байхадань;

«3» сэгнэлтэ хэрбээ һурагша тус темын гол зүйл мэдэхэ ба ойлгохо байһанаа харуулжа, материалаа дутуу найруулһан, ойлгосо тодорхойлгодо гү, али дүрим дутуу мэдэхэ, һанамжаяа үндэһэ баримтатай болгожо, өөрөө жэшээ үгэжэ шадаагүй, материал найруулхадаа удаа дарааень эбдэһэн, хэлэнэй талаар алдуу гаргаһан байхадань;

«2» сэгнэлтэ хэрбээ һурагша үзэһэн материалаа ехэнхииень мэдэхэгүй, тодорхойлго ба дүрим хэлэхэдээ удхыень хазагайруулһан, материал ойлгожо ядангяар, гуримгүйгөөр найруулһан байхадань табиха.

Хангалтатай сэгнэлтэ («5», «4», «3») нэгэ доро үгтэһэн харюугай түлөө (һурагшын бэлэдхэл шалгалгада тусхай саг үгтэһэн байхадань) табигдахаһаа гадна, мүн таһалдаһан, бүхэли хэшээлэй турша соо һурагшын үгэһэн хэдэн багашаг харюугай түлөө хамтаруулан табигдаха.

2. Диктант сэгнэлгэ

Диктант бэшэлгэ хадаа һурагшадые бэшэгэй дүримдэ, сэглэлтын тэмдэгүүдтэ, найруулалда, бэшэмэл хэлэлгэдэ һургаха арга зэбсэгэй нэгэн болоно. Диктант һурагшадай анхарал дээшэлүүлдэг, һанал бодолыень зүбөөр эмхидхэдэг, өөһэдыгөө шалгаха дүршэлтэй болгодог. Диктант бэшүүлхын тула холбоотой текст хэрэглэбэл зохистой. Энэ текст мүнөө үеын уран зохёолой хэлэнэй эрилтэ баримталһан байха ёһотой.

Диктантын аша туһань хоёр зүйлһөө дулдыдаха: а) текстын шанарһаа; б) текст зүбөөр бэшүүлхэ багшын шадабариһаа.

Диктантын текст иимэ байха ёһотой:

1. Диктантын текст уран зохёолой хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн байха зэргэтэй.

2. Текст соохи мэдүүлэл дүүрэн удхатай байха. Шадаал һаа, холбоотой текст бэшүүлхэ хэрэгтэй. Текстын ба тэрэнэй үгын удха һурагшадта бэлээр ойлгогдохо ёһотой.

3. Диктант һурагшадай үзэһэн, мэдэхэ дүримдэ бэшүүлхэ. Нэгэ текст соо олон хүшэр дүрим орохо ёһогүй.

Багша диктантын текст һайнаар, тодоор, уран гоёор уншаха уялгатай.

4. Диктантын текст класс класста таараһан, һурагшадай бэшэжэ шадахаар байха ёһотой.

Диктант бэшүүлхэ текстын юрэнхы хэмжээн:

5 класста – 70–80 үгэ;

6 класста – 80–90 үгэ;

7 класста – 90–100 үгэ;

8 класста – 100–110 үгэ;

9 класста – 110–130 үгэ;

10 класста – 130–150 үгэ;

11 класста – 150–180 үгэ.

Ажаглалта: хэрбээ диктантда грамматическа даабари үгтэһэн байгаа һаань, хэмжээнь 10–15, дээдэ классуудта 20–30 үгөөр үсөөн болохо.

Словарна диктант хүндэ бэшэлгэтэй үгэ һурагшадай хэр зэргэ зүбөөр бэшэжэ шадаха болоһыень шалгадаг. Словарна диктантын үгэнүүдэй тоо:

5 класста – 10–15 үгэ;

6 класста – 15–20 үгэ;

7 класста – 20–25 үгэ;

8 класста – 25–30 үгэ;

9 класста – 30–40 үгэ.

Словарна диктант сэгнэхэдээ, иимэ сэгнэлтэ табиха:

«5» сэгнэлтэ алдуугүй диктантын түлөө;

«4» сэгнэлтэ 2–3 алдуутай диктантын түлөө;

«3» сэгнэлтэ 3–5 алдуутай диктантын түлөө;

«2» сэгнэлтэ 6-һаа дээшэ алдуутай диктантын түлөө.

Һурагшадай алибаа ойлгосо хэр зэргэ ойлгоһые, тэдэнэй мэдэсэ шалгахын тула диктант бэшүүлэгдэдэг. Тиихэдээ үзэһэн бэшэгэй дүрим, сэглэлтын тэмдэг хэр зэргэ зүбөөр хэрэглэдэг болоһыень шалгадаг. Мүн үни үзэһэн дүрим хэр зэргэ хадууһыень шалгалсадаг.

2.     Дунда классуудта һургаха гү, али шалгаха удхатай хүдэлмэри болгон тест хэрэглэхэдэ болохо байна. Тест ямар нэгэн тус класста шудалан үзэжэ байһан бэшэгэй дүримдэ тааруулжа, багшын үзэмжөөр үгтэхэ. Үгтэһэн тест шалгахадаа, сэгнэлтын иимэ эрилтэ баримталха:

«5» сэгнэлтэ – дурадхагдаһан даабари баранииень дүүргэһэн байхада;

«4» сэгнэлтэ – дурадхагдаһан даабариин гурбанай хоёр хуби зүбөөр дүүргэһэн байхада;

«3» сэгнэлтэ – дурадхагдаһан даабариин хахадыень зүбөөр дүүргэһэн байхада;

«2» сэгнэлтэ – үгтэһэн даабариин гурбанай нэгэ хубиие дүүргэһэн гү, али юрэнхыдөө дүүргэжэ шадаагүй байхада табиха.

Юрэнхыдөө тест хэдыдэ, ямар дүрим шудалан үзэжэ байхадаа дурадхахаяа багша тус классай һурагшадай бэлэдхэл хараадаа абажа, дүүргүүлхэ болоно.

Дүн гаргалгын диктант четвертиин болон жэлэй һүүлдэ үнгэргэгдэдэг. Тиихэдээ һурагшадай мэдэсые бүхы үзэһэн материалаар шалгадаг. Шалгалтын диктант үнгэргэхын тула һурагшадай үзэһэн темээр 2–3-һаа доошо бэшэ бэшэгэй дүрим болон сэглэлтын тэмдэг байха зэргэтэй. Урид үзэһэн бэшэгэй дүрим ба сэглэлтын тэмдэгэй гол шухалыень, тиихэдээ 1–3 ондо ондоо янзын дүрим оруулалсаха.

Бүхы дээрээ бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтын тэмдэгээр ороһон дүрим класс класста эдээнһээ олон бэшэ байха:

Шалгалтын диктантын текстдэ оруулагдаһан бэшэгэй дүрим 2–3 хэшээлдэ хүсэд бэхижүүлэгдэһэн байха зэргэтэй.

Буряад хэлэндэ тодо бэшэ түргэн аялгантай үгэ зүбөөр бэшэхэнь хүндэ байдаг. Тиимэһээ 5-дахи класста тодо бэшэ аялгантай 5 үгэ, 6–7-дохи классуудта – 7-һоо олон бэшэ, 8–11-дэхи классуудта – 10–15-һаа олон бэшэ үгэнүүд оруулагдаха зэргэтэй.

I четвертиин дүүрэтэр (5-дахи класста түрүүшын хахад жэлэй дүүрэтэр) урда класста бэшүүлэгдэдэг текстын үгэнүүдэй тоо баримталагдаха ёһотой.

Диктант шалгахадаа, алдуу заһабашье, иимэ бэшэгэй дүрим болон сэглэлтын тэмдэгтэ гаргаһан алдуу алдууда тоолохогүй:

– үгэ нүүлгэ;

– һургуулиин программада оруулагдаагүй дүрим;

– үзэгдөөгүй дүрим.

Диктант сэгнэхэдээ, һургуулиин программада оруулагдаагүй дүримдэ, үшөө үзэжэ эхилээдүй байһан дүримдэ, тусгаар бэлэдхэлэй хүдэлмэри ябуулагдаагүй аад, текст соо ороһон дүримтэй үгэ, авторай өөрынхеэрээ табиһан сэглэлтэдэ алдуу заһабашье, тэрэниие тоолонгүй орхихо.

Үгын абяа хазагайруулһан бэшэлгэтэй үгэ, жэшээнь, хазар (газар гэхын орондо), харпаха (харбаха гэхын орондо) г. м. бэшэһэн байгаа хадань, алдуу заһабашье, тоолонгүй орхихо.

Диктант сэгнэхэдээ, мүн алдуугай шэнжэ түхэл хараадаа абаха хэрэгтэй. Һурагшын зүб бэшэлгые элишэлхэ хэрэгтэ шухала бэшэ алдуу онсо илгажа тоолоходоо, ехэ бэшэ хоёр алдуу нэгэ алдууда тоолохо.

Ямар алдуу ехэ бэшэ алдууда тоолохоб гэбэл:

– бүридэмэл тусхайта нэрэдэ ехэ үзэг бэшэлгэ;

– нэгэ тэмдэг табихын орондо нүгөөдыень табиһан ушар;

– хоёр гурбаараа зэргэлһэн хашалгантай үгэ буруугаар таһалха (ябахат-най, хэлэхэньшье);

– абтаһан үгэдэ аялганай тааралдал ба һубарил баримталаагүй түргэн аялганда гараһан алдуу (сценэдэ, арбузай г. м.);

– үгэ буруугаар ойлгожо болохо ушарта, ё дээрэхи хадхуурай үгы байһан ушар: ер-ер хусана (ёр-ёр хусана гэхын орондо).

Эндэ түрүүшын гурбан алдуу нэгэ алдууда тоолоод, саашань үргэлжэлүүлэн тоолохо.

Хэлэлгын алдуунуудта эдэ алдуунуудые тоолохо:

Багша хэлэлгын алдууе амяарлан тусхай х тэмдэгээр тэмдэглэнэ:

– нютаг хэлэнэй нүлөөгөөр гаргаһан алдуугай түрүүшын гурбые нэгэ алдууда тоолоод, саашань һубарюулан тоолохо;

– танин абахада, тусгаар бэрхэшээл ушаруулдаг хэлэнэй үзэгдэл илгаруулха ябадалтай холбоотой алдуу (хоолой соо — хоолойсоо, үһээ — үһөө, бүтээхэ — бүтөөхэ, хараа гү – хараа аа гү, харуултай – харуу алтай).

Шалгалтын диктант соо 5-һаа дээшэ заһабари (буруу бэшэһэнээ зүб болгоһон) байхада, сэгнэлтэ нэгэ баллаар доошолуулха, зүгөөр ганса энээнэй түлөө һурагшын хүдэлмэриие хангалтагүйгөөр сэгнэжэ болохогүй. 3 ба 3-һаа дээшэ заһабаритай байхадань, эрхим сэгнэлтэ табихагүй.

Диктант нэгэ сэгнэлтээр сэгнэгдэдэг:

«5» сэгнэлтэ алдуугүй бэшэһэн гү, али шухала бэшэ 1 бэшэгэй дүримөөр гү, али шухала бэшэ 1 сэглэлтээр алдуутай байһан хүдэлмэриин түлөө табиха;

«4» сэгнэлтэ диктант соо 2 бэшэгэй дүримөөр ба 2 сэглэлтээр алдуутай байһан гү, али 1 бэшэгэй дүримөөр, 3 сэглэлтээр алдуутай байһан гү, али бэшэгэй дүримөөр алдуугүй аад, 4 сэглэлтээр алдуутай байһан хүдэлмэриин түлөө табигдаха. Мүн «4» сэгнэлтэ;

3 бэшэгэй дүримөөр алдуутай аад, сэглэлтын тэмдэгтэ алдуугүй һаань табижа болохо.

«3» сэгнэлтэ 4 бэшэгэй дүримөөр, 3 сэглэлтээр алдуутай гү, али 3 бэшэгэй дүримөөр, 5 сэглэлтээр алдуутай байһан, үгышье һаа бэшэгэй дүримөөр алдуугүй аад, 7 сэглэлтээр алдуутай диктантын түлөө табиха. Юрэнхыдөө буряад хэлэ муу мэдэдэг һурагшада 5 бэшэгэй дүримөөр ба 4 сэглэлтээр алдуутай байгаашье хадань табижа болохо. Мүн баһа «3» сэгнэлтые диктант соо бэшэгэй дүримөөр ба сэглэлтээр 6 алдуутай байхаданьшье табижа болохо.

«2» сэгнэлтэ 7 бэшэгэй дүримөөр ба 7 сэглэлтээр алдуутай гү, али 6 бэшэгэй дүримөөр, 8 сэглэлтээр алдуутай гү, али 5 бэшэгэй дүримөөр, 9 сэглэлтээр алдуугай, мүн 8 бэшэгэй дүримөөр, 6 сэглэлтээр гү, али энээнһээшье олон алдуутай диктантын түлөө табиха.

3. Нэгэдэмэл шалгалтын хүдэлмэри

Диктантһаа ба нэмэлтэ грамматическа болон бэшэгэй дүримөөр гү, али лексическэ даабариһаа бүридэһэн шалгалтын хүдэлмэридэ туд бүридэнь сэгнэһэн хоёр сэгнэлтэ табиха.

Нэмэлтэ даабари дүүргэһые иимээр сэгнэхэ:

«5» сэгнэлтэ – һурагшын бүхы даабарияа дүүргэһэн байгаа һаань;

«4» сэгнэлтэ – даабариин гурбанай хоёр хүбиие зүбөөр дүүргэһэн байгаа һаань;

«3» сэгнэлтэ – даабариин хахадые зүбөөр дүүргэһэн хүдэлмэриин түлөө;

«2» сэгнэлтэ – даабариин гурбанай нэгэ хуби зүбөөр дүүргэжэ шадаагүй гү, али даабари дүүргэжэ шадаагүй байгаа һаань табиха.

4. Зохёолго сэгнэлгэ

Зохёолго жанрайнгаа талаар иимэ: юрэ хөөрэһэн, зураглаһан, ухаалдин бодомжолһон, хүнэй дүрэдэ характеристикэ үгэһэн, бэшэг, хэрэгэй хэлэлгэ, литератураар творческо хүдэлмэри г. м. Һурагшад зохёолго класстаа гү, али гэртээ бэшэдэг.

5–6-дахи классуудта гол түлэб юрэ хөөрэһэн ба зураглаһан зохёолго бэшүүлдэг: «Минии дуратай ном», «Минии гэртэхин» «Гүйгөөшэ морин», «Һүтэй үнеэн», «Хөөрхэн хурьгад», «Миисгэйхэн» г. м.

7-дохи класста юрэ хөөрэһэн, зураглаһан зохёолго бэшүүлхэ. Үшөө тиихэдэ хүнэй дүрсэ зураглаһан, портредэй, дүрын характеристикэ үгэһэн, нютагаа зураглалга, зурагаар зохёолго гэхэ мэтые бэшүүлхэ.

Мүн 7-дохи класста литературна темэдэ һурагшад зохёолго бэшэдэг, жэшээлхэдэ: «Энхэ-Булад баатар – арадай баатар», «Ородой уран зохёолшодой номуудтай Доржо Банзаровай танилсалга» г. м.

Харин 8–9-дэхи классуудай һурагшад зохёолго соогоо ямар шадабари, дүршэл харуулха ёһотойб гэхэдэ:

– зохёолгын түсэб зүбөөр (удхын болон найруулгын талаһаа) зохёохо;

– зохёолгын темэдэ хүсэд, дүүрэн харюу үгэхэ;

– һанал бодолоо зүбөөр харуулха (үндэһэ баримтатай, тобшололтой байха ёһотой).

Һурагшын зохёолго сэгнэхэдээ, тэрэнэй удха, байгуулга, үгын баялиг (толи, найруулал), грамматикын дүрим зүбөөр хэрэглэлгэ, алдуугүйгөөр бэшэлгэ г. м. ушарта анхаралаа хандуулха. Тиихэдээ эдээндэ сэгнэлтэ зүбөөр үгэхэ. Зохёолгын удха сэгнэхэдээ, темэ гүйсэд харуулаа гү, бүхы материал зүбөөр хэрэглэгдээ гү, бэшэһэн юумэн зүб гү, бэшэһэнээ баталһан ямар материал хэрэглээб гэхэ мэтэ асуудалда анхаралаа хандуулха. Зохёолго шүүмжэлхэдээ, балар һанал бодол, дутуу бэшэлгэ, хэрэгтэй материал орхилго, оло дахин дабталга гэхэ мэтэдэ анхаралаа хандуулха.

Зохёолгын байгуулга удаа дараалһан, урда хойно ороогүй, бэшэгдэһэн үйлэ хэрэгүүд хоорондоо нягта холбоотой байха ёһотой.

Зохёолгын хэлэ шүүмжэлхэдээ, үгын найруулга, мэдүүлэл соо хэлэнэй уран арга зүбөөр хэрэглэлгэ болон найруулал анхарха.

5–9-дэхи классуудта зохёолго сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ баримталха:

«5» сэгнэлтэ темэдэ сэхэ, дүүрэн харюу үгэһэн, литературна материал һурагшын гүнзэгыгөөр ойлгожо, мэдэжэ хэрэглэһые харуулһан, бэшэгдэһэн ушарта сэгнэлтэ үгэжэ шадаһан, һанал бодолойнгоо бэеэ даангиие харуулһан, үгэ шэлэн абалга ба мэдүүлэл байгуулгада алдуугүй, тодо хурсаар ба уран һайханаар найруулагдаһан, бэшэгэй дүримдэ алдуугүй бэшэгдэһэн зохёолгын түлөө;

«4» сэгнэлтэ литературна материал һурагшын һайн мэдэһэн, һанал бодолоо удаа дараа үндэһэ баримтатайгаар найруулжа, шухала хэрэгтэй тобшолол ба хамтадхал хэжэ шададагые харуулһан, зүб литературна хэлээр бэшэгдэһэн аад, 2–3 найруулалай алдуутай, 3-һаа дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй, сэглэлтын тэмдэгээр 3-һаа дээшэ бэшэ алдуутай байһан зохёолгодо;

«3» сэгнэлтэ темэдээ гол түлэб тааруу аад, һурагшын схематична харюу үгэһэн, үгышье һаа фактическа материал найруулхадаа, зарим тодо бэшэ зүйл гаргаһан гү, али зохёолгодоо удаа дарааень эбдэһэн, 3–4 найруулалай алдуу хэһэн, 6-һаа дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй, сэглэлтын тэмдэгээр 6-һаа дээшэ бэшэ алдуу гаргаһан зохёолгодо;

«2» сэгнэлтэ темэеэ һурагшын ойлгоогүй гү, али литературна материал мэдэхэгүй байһанаа харуулһан, 5–6-һаа дээшэ найруулалай алдуутай байһан, «3» сэгнэлтэдэ тогтоогдоһон эрилтэһээ дээшэ бэшэгэй дүримэй, сэглэлтын тэмдэгээр 7–8-һаа дээшэ алдуутай байһан зохёолгодо табиха.

5. Найруулга сэгнэлгэ

Найруулга бэшүүлхэ текст һургалгын, болбосоролой, хүмүүжүүлгын зорилго хангаһан, удхынгаа ба үгэ хэлэнэйнгээ талаар һурагшадай бэшэжэ шадахаар байха ёһотой.

5-дахи класста найруулга бэшүүлхэдээ, багашаг хөөрөө гү, али уран зохёол сооһоо богонихон зураглал үгэдэг. Найруулгын текстын удха ойлгосотой бэшэгдэһэн, авторай тайлбарилгатай, зохёолой геройн һанал бодол, тэрэнэй сэдьхэл элеэр харуулагдаһан байха ёһотой.

5–6-дахи классуудта бэшүүлхэ текстнүүд адлирхуу байхадаа болохо. Мүн багахан характеристикэ, дэлгэрэнгыгээр зураглаһан уран зохёолой хэһэг үгэхэдэ болохо. Хэһэг гол түлэб юрэ хөөрэһэн байха зэргэтэй.

7-дохи класста диалог ба шүүмжэлэн бодомжолгын зүйлөөр орёошог болгогдоһон характеристикэ, зураглагдаһан хэһэг зохёолһоо үгтэхэ.

Найруулга бэшэхэ текстын хэмжээ:

5 класста – 90–100 үгэ;

6 класста – 100–130 үгэ;

7 класста – 140–170 үгэ;

8 класста – 180–200 үгэ;

9 класста – 210–230 үгэ.

Шалгалтын найруулгын текст багша хоёр дахин эли тодоор, яаралгүйгөөр уншаха ёһотой.

5-дахи классай һурагшад ехэнхидээ юрэ хөөрэһэн найруулга бэшэдэг. Энэ классай һурагшадай хүдэлмэри сэгнэхэдээ, иимэ ушарта багша анхаралаа табиха болоно: түсэб хэр зүбөөр табяаб, текст соохи үйлэ байдал хэр зэргэ удаа дараалан харуулагдааб, үйлын болоһон байдал, тэрэнэй сагай холбоо һурагшад зүбөөр ойлгоо гү, мүн ямар грамматическа алдуу байнаб гэхэ мэтэ.

6-дахи классай һурагшадай найруулга сэгнэхэдээ, ямар юумэндэ анхаралаа хандуулхаб гэхэдэ: найруулга тодорхойгоор, уран гоёор бэшэжэ шадаа гү, түсэб ямараар табяаб, текстын гол удха зүбөөр харуулжа шадаа гү гэхэ мэтэ.

7–9-дэхи классуудай һурагшадай найруулга сэгнэхэдээ, иимэ ушарта анхаралаа хандуулха хэрэгтэй: хэр зүбөөр түсэб табяаб, гол удхыень һайнаар харуулжа шадаа гү, геройдо зүбөөр характеристикэ үгөө гү, хэр зүбөөр үгэ хэрэглээб, мэдүүлэл зүбөөр зохёогоо гү, бэшэгэй дүримөөр алдуу үгы гү г. м.

Үгтэһэн текст найруулга, үгэ зүбөөр ойлгожо хэрэглэлгэ, мэдүүлэлэй байгуулга, бэшэгэй дүрим болон сэглэлтын тэмдэг зүбөөр хэрэглэлгэ 7–8-дахи классуудай һурагшадай найруулгануудта адли сэгнэгдэхэ.

Һурагшадай найруулгада хоёр сэгнэлтэ табигдаха. Тэдэнэй бэшэһэн найруулга сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ хараадаа абаха:

– һурагшын хэр зэргэ текстын гол удха ойлгоһые;

– текстын удха хэр зэргээр дамжуулааб;

– гол бодолой дараа ба холбоое;

– үгэ шэлэн абаһые, мэдүүлэл зүбөөр зохёоһые, мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо болон гурим, олон янзын мэдүүлэл хэрэглэһэниие, сэхэ болон өөршэлэн хэлэлгэ тааруулан зохёоһые;

– найруулгын хэлэнэй һайн талые (үгэ, мэдүүлэлэй олон янза, хэлэнэй баялиг зүбөөр хэрэглэлгэ);

– бэшэгэй дүримдэ, сэглэлтын тэмдэгтэ гаргаһан алдуу. Найруулга сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ хүтэлбэри болгохо:

«5» сэгнэлтэ текстын гол удха ойлгожо, фактическа материал дамжуулхадаа, текстын удха дүүрэнээр бэшэһэн, үгэ шэлэн абалгада, мэдүүлэл зохёолгодо алдуу гаргаагүй, үгэ хэлэниинь хэрэглэлгээрээ ба найруулха талаараа баян, эли тодо, уран гоё байһан, бэшэгэй дүримөөр алдуу гаргаагүй аад, сэглэлтын тэмдэгтэ 1–2-һоо дээшэ бэшэ алдуу гаргаһан найруулгын түлөө табиха;

«4» сэгнэлтэ удхань зүбөөр гаргагдаһан, үйлын бүхы шухала зүйл удаа дараалан алдуугүйгөөр дамжуулагдаһан, үгэ хэлэниинь тодо аад, хүсэд дүүрэн уран гоё бэшэ, үгэ шэлэн абалгада гү, али мэдүүлэл зохёолгодо 2–3-һаа дээшэ бэшэ алдуу гаргагдаһан,

2–3-һаа дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй ба 2-һоо дээшэ бэшэ сэглэлтын тэмдэгээр гү, али 1 бэшэгэй дүримэй ба 3-һаа дээшэ бэшэ сэглэлтын тэмдэгээр алдуу гаргагдаһан найруулгын түлөө табиха;

«3» сэгнэлтэ удхань гол түлэб зүбөөр дамжуулагдаһан аад, 1–2 тодорхой бэшэ ушарай байһан гү, али найруулгынь удаа дараа эбдэрһэн, үгэ шэлэн абалгада гү, али мэдүүлэл зохёолгодо 4-һөө дээшэ бэшэ алдуу хэгдэһэн аад, диктантын түлөө энэ сэгнэлтэдэ бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтын тэмдэгээр тогтоогдоһон эрилтэһээ дээшэ бэшэ алдуутай (4-һөө дээшэ бэшэ орфографическа ба 4-һөө дээшэ бэшэ сэглэлтын тэмдэгээр алдуутай гү, али 3 орфографическа ба 5 пунктуационно алдуутай) байһан найруулгын түлөө табиха. Мүн тиихэдэ һурагша алдуугүйгөөр найруулга бэшэбэшье, текстын удха зүбөөр дамжуулжа шадаагүй, үгэ, хэлэлгэеэ һайнаар харуулаагүй һаань, «3» сэгнэлтээр сэгнэхэдэ болохо;

«2» сэгнэлтэ удхань хүсэд дүүрэн дамжуулагдаагүй, фактическа материал найруулгада тодорхой бэшэ бүдүүлиг зүйлтэй байһан, удаа дарааень горитойхоноор эбдэһэн, үгэ шэлэн абалгада, мэдүүлэл зохёолгодо 6-һаа дээшэ алдуу хэгдэһэн, бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтын тэмдэгээр, тэрээн соонь 7-һоо дээшэ орфографическа (диктантда тогтоогдоһон эрилтэһээ дээшэ) алдуутай, мүн удхыень огто дамжуулжа шадаагүй найруулгын түлөө табиха.

Бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтын тэмдэгээр һурагшын алдуутайгаар бэшэһэн байгаа һаа, тэрэниие һайнаар сэгнэжэ болохогүй.

6. Зохёолго, найруулга сэгнэлгэ

Зохёолго, найруулга сэгнэхэдээ, хоёр сэгнэлтэ табиха: 1) удхын болон хэлэлгын түлөө; 2) зүб бэшэлгын түлөө.

Ажаглалта: 1. Зохёолго сэгнэхэдээ, һурагшын өөрөө бэшэһые, өөрынхеэрээ зохёолго ухаалдин зохёоһые, байгуулгые ба хэлэлгыень хараадаа абаха. Өөрынхеэрээ ухаалдин бэшэһэнэйнь ба тэрэнээ зүбөөр бэелүүлһэнэйнь түлөө зохёолгын нэгэдэхи сэгнэлтэдэ нэгэ балл нэмэжэ болохо.

2. Хэрбээ зохёолго хэмжээгээрээ нэгэ, нэгэ хахадаар эрилтэһээ ехээр бэшэгдэһэн байгаа һаань, «4» дээрэ нэгэ, «3» дээрэ хоёр балл нэмэжэ болохо.

3. Хэрбээ темын удха харуулагдаагүй байгаа һаань, нэгэдэхи сэгнэлтэ (удха ба хэлэлгэ) һайнаар сэгнэгдэхэгүй.

4. Зохёолго ба найруулга сэгнэхэдээ, «Диктант сэгнэлгэ» соо заагдаһан нэгэ янзын алдуу, һурагшадай алдуугаа заһалга хараадаа абаха.

7. Бэшэлгэдэ һургаха хүдэлмэри сэгнэлгэ

Элдэб зүйлэй һургалгын хүдэлмэри (зүйл бүриин упражнени, тестнүүд, элдэб диктантнууд) шалгалтын хүдэлмэридэ орходоо бүри ехэ эрилтэтэйгээр сэгнэгдэнэ.

Һургаха хүдэлмэри сэгнэхэдээ:

– туд хүдэлмэри һурагшын хэр зэргэ бэеэ даанги дүүргэһые;

– бэшэһэн хүдэлмэриин үндэһэ һуури болгон табигдаһан шадабари, дүй дүршэлэй хэр зэргэ бэхижэһэниие;

– хүдэлмэриин хэмжээ хараха зэргэтэй;

–       хүдэлмэриин нарин сэбэрээр бэшээтэйе мүн лэ хараадаа абаха.

Хэрбээ гаража болохо алдуу хүдэлмэриин бэшэгдэжэ байхада уридшалан ойлгуулагдаһан байгаа һаань, «5» ба «4» сэгнэлтэ һурагшын алдуу гаргаагүй гү, али гаргаһан аад, өөрөө заһаһан байхадань табихада болоно. Тэрэ зуураа зүб бэшэлгэ ба удхань адли, нэгэ зэргэдэ байхадаа, энэ хоёр сэглэлтын али нэгые шэлэн абахадаа, бэшэлгэ, доогуурнь зуралгын нарин нягта байһые, оформлениин бэшэ ондоошье зүйл хараада абтаха болоно. Диктантын хэмжээ ехэ байгаа һаань, хоёршье алдуугай заһабари хэһэн байхадань «5» сэгнэлтэ табижа болоно.

Юрэл шадабари ба дүй дүршэл бэхижүүлхын тула класстаа гү, али гэртээ бэшэгдэһэн хүдэлмэри багша өөрынгөө һанамжаар шалгаад, сэгнэлтэ табингүй орхижо болохогүй.

Уридшалан класс соо багшын шүүмжэлэл хээгүй, алдуутай аад, һурагшын өөрөө бэеэ даагаад дүүргэһэн хүдэлмэриие зохихо шалгалтын хүдэлмэри сэгнэдэг эрилтээр сэгнэнэ.

8. Дүн гаргалгын сэгнэлтэ табилга

Һуралсалай четверть (дээдэ классуудта хахад жэлэй) ба һуралсалай жэлэй эсэстэ дүн гаргажа, сэгнэлтэ табидаг юм. Энэ сэгнэлтэ нэгэдэмэл байжа, буряад хэлээр һурагшын бэлэдхэлэй бүхы талые: теоретическэ материал хадуужа абалга, алибаа шадабари олоһые, хэлэлгынь хүгжэлтэ, зүб бэшэлгые, сэглэлтын тэмдэгүүдые табилгые хамтадхан, сэгнэлтэ табиха.

Дүнгэй сэгнэлтэ тодорхойлон олохо хэрэгтэ һурагшын бүхы бэлэдхэл хадаа шиидхэхы шанартай гэжэ тоолохо ёһотой. Тиигэбэшье һуралсалай жэлэй турша соо һурагшын хэшээлдээ хандасые урмашуулхын тула, дүнгэй сэгнэлтэ табихадаа, үдэр бүриинь юрэнхы амжалтын үрэ дүн (аман харюугай түлөө сэгнэлтэ, һургаха хүдэлмэриин болон шалгалтын хүдэлмэри дүүргэлгэ) хараадаа абалсаха шухала.

Дүнгэй сэгнэлтэ гаргахын тула һурагша зүб бэшэлгын, сэглэлтын тэмдэгүүдые табилгын ба үгэ хэлэнэй талаар хэр зэргэ дүй дүршэлтэй болоһон, болоогүйе харуулһан сэгнэлтэдэ ехэхэн анхарал табиха хэрэгтэй. Тиимэ тула четверть (хахад жэл) соохи шалгалтын диктант, зохёолго ба найруулгын олонхи зүб бэшэлгын, сэглэлтын тэмдэгүүдые табилгын, үгэ хэлэнэй зүб бэшэлгын талаһаа «2» сэгнэлтээр сэгнэгдэһэн байгаа һаань, четвертиин (дээдэ классуудта хахад жэлэй) сэгнэлтэ эрхим байжа болохогүй.

Энэ «Эрилтэ» 9–11-дэхи классуудта бэшэмэл хүдэлмэри сэгнэхэдэшье хэрэглэгдэнэ. Зүгөөр диктант соохи үгэнүүдэй тоо 200 хүрэтэр, зохёолгын хэмжээнь 5 нюур хүрэтэр ехэ болгогдоно.

Дээдэ классуудта нэгэдэхи сэгнэлтые «Литература» гэһэн хүсэнэгтэ, хоёрдохи сэгнэлтые зүб бэшэлгын (орфографическа, пунктуационно, грамматическа) түлөө табиха. Литератураар ба бэшэмэл хэлэлгээр сэгнэлтэ табигдахадаа, зохёолго ба бусад бэшэмэл хүдэлмэри (асуудалда харюу, реферат, тест г. м.) хараада абажа табигдана. Эдэ хүдэлмэри хадаа түсэбэй ёһоор һуралсалай жэл соо удаа дараагаа һэлгэгдэнгүй, тусхай гуримаар үнгэргэгдэхэ ёһотой.

ШҮҮЛБЭРННҮҮДЫЕ ХЭХЭ ГУРИМУУД

1. Фонетическэ шүүлбэри

Фонетическэ шүүлбэри сээжээр болон бэшэмэлээр иимэ гуримтайгаар хэдэг:

1. Үгэ ямар үенүүдһээ, хэды үзэгүүдһээ, ямар абяануудһаа бүридэнэб?

2. Аялган абяанууд: эрэ, эмэ, эрсэ; түргэн, удаан, дифтонг; йотированна аялганууд; эдэнэр ямар үзэгүүдээр тэмдэглэгдэнэб?

3. Хашалган абяанууд: хонгёо ба бүдэхи; хатуу ба зөөлэн; эдэнэр ямар үзэгүүдээр тэмдэглэгдэнэб?

Шүүлбэриин жэшээ.

Дулаан

Сээжээр:

Дулаан гэжэ үгэ соо хоёр үе: ду-лаан. Аялган абяанууд: [у] — түргэн, эрэ; [а] — удаан, эрэ; [д], [л], [н] — хонгёо, хатуу хашалганууд; «дэ», «эль», «эн» үзэгүүдээр тэмдэглэгдэнхэй.

Дулаан гэжэ үгэ соо хамта 6 үзэг, 5 абяан.

Бэшэмэлээр:

Дулаан – [дулаан] – 2 үе, 6 үзэг, 5 абяан: 2 аялган, 3 хашалган

д – [д] – хонгёо, хатуу хашалган

у – [у] – түргэн, эрэ аялган

л – [л] – хонгёо, хатуу хашалган

аа – [а] – эрэ, удаан аялган

н – [н] – хонгёо, хатуу хашалган

Альгандал – [ал'гандал] – 3 үе, 9 үзэг, 8 абяан: 3 аялган, 5 хашалган.

а – [а] – аялган, эрэ, түргэн

л – [л'] – хашалган, хонгёо, зөөлэн

ь – абяа тэмдэглэдэггүй, урдаа байһан хашалганиие зөөлэрүүлнэ

г – [г] – хашалган, хонгёо, хатуу

а – [а] – аялган, эрэ, түргэн

н – [н] – хашалган, хонгёо, хатуу

д – [д] – хашалган, хонгёо, хатуу

а – [а] – аялган, эрэ, түргэн

л – [л] – хашалган, хонгёо, хатуу

2. Лексическэ шүүлбэри

1. Шүүлбэрилэгдэхэ үгэ мэдүүлэл соо ямар удхатайб:

а) нэгэ гү, али олон удхатай гү; олон байбалнь, удхануудыень хэдэн холбуулал, мэдүүлэлнүүд соо оруулжа харуулха;

б) сэхэ удхатай гү, али шэлжэһэн удхатай гү;

в) синонимуудыень, антонимуудыень олохо;

г) уг гарбалыень элирүүлхэ.

3. Үгын бүридэлөөр шүүлбэри

Ахамни мүрысөөндэ амжалтануудые туйлаба.

Амжа-лта-нууд-ые. Амжа – үндэһэн, -лта – залгабари, -нууд – олоной тоогой залгалта, -ые – үйлын падежэй залгалта.

4. Морфологическа шүүлбэри

Юумэнэй нэрын шүүлбэри

Жэшээ:

Абынгаа захяае нүхэртэнь дамжуулаарай.

Тэмдэгэй нэрын шүүлбэри

1. Үгэ

2. Асуудал

3. Хэлэлгын хуби

4. Анхан һуури

5. Удхаараа илгарал: шанарта, харилсаата

6. Шанарай зэргэ: юрэнхы, сасуулһан, үлүүлһэн

7. Тоо

8. Падеж

9. Хамаадал

10. Мэдүүлэлэй гэшүүн

Тоогой нэрын шүүлбэри

1. Үгэ

2. Асуудал

3. Хэлэлгын хуби

4. Анхан һуури

5. Илгарал: а) бүридэлөөрөө: юрын, бүридэмэл

б) удхаараа: тоолоһон, дугаарлаһан, суглуулһан,

                             баглуулһан

6. Тоо

7. Падеж

8. Хамаадал

9. Мэдүүлэлэй гэшүүн

Түлөөнэй нэрын шүүлбэри

1. Үгэ

2. Асуудал

3. Хэлэлгын хуби

4. Анхан һуури

5. Удхаараа илгарал: нюурай, зааһан, асууһан, хамталһан, тодо бэшэ,

илгаһан

6. Тоо

7. Падеж

8. Хамаадал

9. Мэдүүлэлэй гэшүүн

Үйлэ үгын шүүлбэри

1. Үгэ

2. Асуудал

3. Хэлэлгын хуби

4. Анхан һуури

5. Бүридэлөөрөө илгарал: суг, амяараа

6. Шэглэһэн ба шэглээгүй

7. Түлэб: а) Хандаһан: нюур ба тоо

б) Мэдүүлһэн: саг

в) Причастна: саг, тоо, зохилдол, хамаадал

г) Деепричастна: илгаһан, холбоһон, ниилэһэн, үргэлжэлһэн, зорилгын, болзоогой, уридшалһан, хизаарлаһан, зуурандын, шэлэһэн

8. Түхэл

9. Мэдүүлэлэй гэшүүн

Дайбар үгын шүүлбэри

1. Үгэ

2. Асуудал

3. Хэлэлгын хуби

4. Анхан һуури

5. Илгарал: үйлын аргын, сагай, байрын, зэргын, хэмжээгэй, зорилгын

6. Мэдүүлэлэй гэшүүн

Дахуул үгын шүүлбэри

1. Үгэ

2. Хэлэлгын хуби

3. Илгарал: байрын, зүг шэгэй, зорилгын, сасуулгын

4. Хубилалта

5. Мэдүүлэлэй гэшүүнэй бүридэлдэ оролго

Холболто үгын шүүлбэри

1. Үгэ

2. Хэлэлгын хуби

3. Илгарал: а) бүридэлөөрөө: юрын, орёо

б) удхаараа: ниилэлдүүлһэн, дахалдуулһан

4. Мэдүүлэлэй гэшүүнэй бүридэлдэ оролго

Зүйр үгын шүүлбэри

1. Үгэ

2. Хэлэлгын хуби

3. Илгарал: нюурай, асуудалай, буруушааһан, өөрсэгүйн, удхын сохилтын, тухайлһан, баталһан

4. Мэдүүлэлэй бүридэлдэ оролго

Аянгалһан үгэнүүдэй шүүлбэри

1. Үгэ

2. Хэлэлгын хуби

3. Илгарал

4. Хэрэглэлгэ

5. Синтаксическа шүүлбэри хэхэ гурим:

1. Мэдүүлэлэй байгуулга элирүүлхэ: юрын гү, али орёо гү:

а) орёо мэдүүлэл һаа: холболтотой гү, али холболтогүй гү; ниилэлдэһэн гү, али дахалдаһан гү;

б) шухала мэдүүлэл олохо;

в) нүхэсэл мэдүүлэл олохо;

г) ямар нүхэсэл мэдүүлэл бэ.

2. Мэдүүлэлэй гэшүүдые тодоруулха:

а) шухала гэшүүд: нэрлүүлэгшэ, хэлэгшэ;

б) юрын гэшүүд: нэмэлтэ (сэхэ ба хазагай); элирхэйлэгшэ (мүн хабсаргалта); ушарлагша (аргын, байрын, сагай, шалтагаанай, зорилгын, болзоогой, хэмжээнэй, зэргын, өөрсэгүйн);

в) мэдүүлэлтэй грамматическа холбоогүй үгэнүүдэй бии – үгые тодоруулха (хандалга, оролто үгэнүүд, оролто мэдүүлэлнүүд, аянгалһан үгэнүүд).

Юрын мэдүүлэлэй шүүлбэри

1. Хэлэгдэһэн зорилгоороо:

а) хөөрэнэ – хөөрэһэн мэдүүлэл

б) идхана – идхаһан мэдүүлэл

в) асууна – асууһан мэдүүлэл

2. Аянгалгаараа:

а) бии – шангадхаһан мэдүүлэл

б) үгы – шангадхаагүй мэдүүлэл

3. Юрын гэшүүд:

а) бии – дэлгэрэнгы мэдүүлэл

б) үгы – хуряангы мэдүүлэл

4. Шухала гэшүүд:

а) бии – 1 – нэгэ бүридэлтэ

б) бии – 2 – хоёр бүридэлтэ

5. Нэгэ бүридэлтэ мэдүүлэл соо:

1 нэрл. – нэрлэһэн мэдүүлэл

1 хэлэгшэ:

а) нюурынь тодо – тодо нюуртай

б) нюур тодо бэшэ – тодо бэшэ нюуртай

в) нюур хэрэггүй, эли бэшэ – нюургүй

Холбуулалай шүүлбэри

1. Холбуулалай һууринууд:

асуудалда харюусадагынь – дулдыданги үгэ асуудал табидагынь – гол үгэ

2. Ондоо үгэнүүдээр һэлгэжэ: болоно – сүлөө холбуулал болоногүй – тогтомол холбуулал

3. Холбуулалай гол үгэнь: нэрэ үгэ – нэрэ холбуулал үйлэ үгэ – үйлэ холбуулал дайбар үгэ – үйлэ холбуулал

Найруулалай шүүлбэри

1. Үгүүлэлэй зорилго ба үүргэ. Нэмэри үүргэтэй гү.

2. Хэлэһэн гү, али хөөрэлдэһэн үгүүлэл.

3. Шүүлбэрилэгдэжэ байһан хэһэг ямар онсо илгаатайб: эли тодоор үгтэнэ гү, али тодо бэшээр, балараар үгтэнэ гү; дүрсэтүүлһэн гү, али дүрсэтүүлээгүй гү гэхэ мэтээр хаража үзэхэ.

4. Хэлэнэй онсо илгаа: лексическэ, нютаг үгэнүүдэй, морфологическа, синтаксическа.

5. Ямар зохёолһоо абтаһан бэ.

6. Тобшолол: ямар найруулалда хабаатайб.

Орфографическа шүүлбэри

1. Үгэ соо орфограмма олохо.

2. Энэ орфограмма ямар дүримэй ёһоор бэшэгдэнэб гэжэ тодоруулха.

3. Орфограмма үгэ соо зүбөөр бэшэхэ.

Сэглэлтын тэмдэгүүдые зүб табилгын шүүлбэри

Тус шүүлбэри синтаксическа шүүлбэритэй нягта холбоотой: мэдүүлэлэй байгуулга тодоруулха, мэдүүлэлэй гэшүүдые ба гэшүүд болодоггүй үгэнүүдые тодоруулха.

Шүүлбэриин гурим:

1. Мэдүүлэл соо сэглэлтын тэмдэгүүд хаана табигданаб.

2. Юундэ табигданаб.

3. Юундэ заал һаа эндэ табигданаб.

4. Юундэ заал һаа иимэ тэмдэг табигданаб. 

5-дахи класс   буряад хэлэн          I-дэхи четверть         27 час

5-дахи класс   буряад хэлэн          II-дохи четверть          21 саг

5-дахи класс    буряад хэлэн III-дахи четверть          30 саг

5-дахи класс     буряад хэлэн     IV-дэхи четверть   27 саг

Буряад хэлэн            6-дахи класс            I-дэхи  четверть, 18  час

Буряад хэлэн            6-дахи класс            II-дохи  четверть, 14  час

Буряад хэлэн            6-дахи класс            III-дахи  четверть, 20  час

Буряад хэлэн            6-дахи класс            IV-дэхи  четверть, 18  час

Буряад хэлэн            7-дохи класс            I-дэхи четверть, 18 час

                           Буряад хэлэн            7-дохи класс           II-дохи  четверть, 14 час

Буряад хэлэн            7-дохи класс           III-дахи  четверть, 20 час

    Буряад хэлэн            7-дохи класс           IV-дэхи  четверть, 18час

Буряад хэлэн            8-дахи класс            I-дэхи четверть, 18 час

                           Буряад хэлэн            8-дахи класс           II-дохи  четверть, 14 час

Буряад хэлэн            8-дахи класс           III-дахи  четверть, 20 час

    Буряад хэлэн            8-дахи класс           IV-дэхи  четверть, 18 час