Тема.Аналитик һәм синтетик иярченле кушма җөмләләрнең бәйләүче чаралары (дәрес эшкәртмәсе)
план-конспект урока (9 класс)

Тема.Аналитик һәм синтетик иярченле кушма җөмләләрнең бәйләүче чаралары

9 нчы сыйныфның рус төркемендә татар теле.

“Татар теле һәм әдәбияты”, Р.З.Хәйдәрова дәреслеге..

Дәрес тибы.Яңа тема.

Дәрес формасы.Группалы,парлы,индивидуаль

 Максат. 1. Аналитик һәм синтетик иярченле кушма җөмләләрнең бәйләүче чараларын  танып белергә өйрәтү,җөмлә төрләрен аера белергә өйрәтү

2.Аларны сөйләмдә куллана белү,диалогик сөйләмгә чыгу.

3.Һөнәр сайлауга юнәлеш бирү,татар теленә хөрмәт тәрбияләү.

Җиһазлау.Компьютер,интерактив такта,тема буенча әзерләнгән презентация , җөмләләр белән карточкалар, аналитик иярченле кушма җөмлә,синтетик иярченле кушма җөмлә дигән табличкалар ,”Мунча ташы” табибта спектакленнән видеоөзек,ак халат.

Дәрес барышы.

1. Уку эшчәнлегенә мотивация.

–Хәерле көн,укучылар!Мин татар теле һәм әдәбияты укытучысы.Миңа татар теле укыту өчен рус телен дә белү кирәк.

-_Укучылар, видеоязмага игътибар итегез. Сорау:(Видео кабызып)

-Ә бу һөнәр иясе татар телен беләме? Видеосюжет ”Мунча ташы”-бабай белән табиб диалогы,

Видео карагач,сорау:

-Бу табиб татар телен аңлыймы?(-Юк,аңламый)

-Ә аңа татар телен белү ни өчен кирәк?(аралашу өчен кирәк,бер-берсен аңлау өчен кирәк)

2. Актуальләштерү.

Слайд 1.

Татар телендә аралашу өчен нишләргә кирәк?(схема)

Татар телендә аралашу өчен...

-тырышып укырга кирәк;

-татарча җырлар һәм тапшырулар карарга кирәк

-татарча китаплар укырга кирәк

-дәрестә игътибарлы булырга кирәк

 -күбрәк татарча сөйләшергә кирәк

Чылбыр буенча,укучылар җөмләләр укыйлар:

Татар телендә аралашу өчен тырышып укырга кирәк;татар телендә аралашу өчен татарча җырлар һәм тапшырулар карарга кирәк; Татар телендә аралашу өчен татарча китаплар укырга кирәк; Татар телендә аралашу өчен дәрестә игътибарлы булырга кирәк; Татар телендә аралашу өчен күбрәк татарча сөйләшергә кирәк.

-Укучылар,без нинди җөмләләр төзедек?Гадиме,кушмамы?(Простые или сложные?)

-Әйе,дөрес, укучылар,бу гади  җөмләләр.Тактага игътибар.

3)  Авырлык тудырган җөмләләрне ачыклау.

Җөмләләрне укучылар укый. Баш кисәкләрен табыйк.Ия белән хәбәрне билгеләгез

2 Слайд.

Татар телендә аралашу өчен китаплар укырга кирәк.

Без татар телендә китаплар укыйбыз һәм дусларыбыз безне аңлый.

Без татар телендә китаплар укысак,дусларыбыз безне аңлар.

Иясез гади җөмлә-безличное простое предложение)

2 нче укучы: Гади җөмләнең чикләрен күрсәтәм. Бу җөмләнең баш кисәкләре табыгыз:без укыйбыз,дусларыбыз аңлый.

Үзара нинди юл белән бәйләнгән?(Тезү юлы белән)

 Тезмә кушма җөмлә (сложносочинённое предложение).

3 нче укучы. Гади җөмләләрнең чикләрен күрсәтәм. Баш кисәкләрне күрсәтегез.Без укысак),икенче җөмләдә дусларыбыз аңлар.

Сезнеңчә,кайсы җөмлә баш,ә кайсы җөмлә иярчен була?(Баш җөмлә-дусларыбыз аңлар,иярчен җөмлә-без укысак) Сезнеңчә,бу җөмлә алдагы җөмләдән нәрсә белән аерыла?(Баш җөмләгә иярчен җөмлә буйсына).

-Бу җөмләнең нинди бәйләүче чарасы?При помощи какого средства связи одно предложение подчинено другому?При помощи окончания-Са,который входит в состав глагола.

Проблема ?Бүген без бу проблеманы чишәргә тырышырбыз.Возникла проблема:сегодня мы постараемся с вами раскрыть этот вопрос .

4) Авырлыктан чыгу өчен проект төзү.

3 слайд. 

Иярченле кушма җөмлә –сложноподчинённое предложение.

Бу сүзләр нәрсәне аңлата?Сложное(кушма)-2 гади җөмләдән тора.Подчинённое(иярченле)-подчиняется,зависит от главного.

-Рус телендә тезмә кушма һәм иярченле кушма җөмлә бармы?(Бар).Бик дөрес,бу җөмләләр татар телендә дә бар.

4 слайд.(Схема рәвешендә бирелгән)

Иярченле кушма җөмләдә баш җөмлә һәм иярчен җөмлә бар ,иярчен җөмлә баш җөмләгә төрле бәйләүче чаралар ярдәмендә бәйләнә.Иярченле кушма җөмлә ике төркемгә бүленә:аналитик һәм синтетик.Аналитик җөмләләр рус телендә дә, татар телендә дә бар,ә менә синтетик җөмләләр татар теленә генә хас.

-Ребята,а какие у вас возникают ассоциации с произношением аналитик?- Какие однокоренные слова можно подобрать?(Аналитический склад ума,бизнес-аналик,аналитическая химия.. Синтетик?-синтетическая ткань,синтетическое масло)

5 слайд

-Ребята,я хочу познакомить Вас словосочетаниями как синтетический склад ума,аналитический склад ума?Вам приходилось слышать эти термины?

Человек подчиняется своему разуму,т.е.головому мозгу.В сложноподчинённых предложениях придаточное предложение подчиняется к главному.

Люди с аналитическим складом ума сначала думают, а потом действуют. Они всегда собраны, поэтому на них можно положиться в любой ситуации. Это экономисты ,деятели науки,техники, они привыкли действовать согласно железной логике, опираясь на безапелляционные факты.

Аналитические предложения также,конкретно имеют 2 самостоятельных сказуемых, Сказуемое согласуется с подлежащим.При рассуждении,объяснении,анализе,делаем паузу ставим ,:

Ярко выраженным синтетическим складом ума обладают художники, творческие личности,они обладают живой, хорошо развитой фантазией.Начатое дела не всегла доведено до конца. Синтетические предложения имеют 2 сказуемого,однако сказуемое придаточного предложения не полное,не законченное, состав сказуемого принимает различные средства связи,с подлежащим не согласуется.По интонации не законченное

5) Төзелгән проектны тормышка ашыру (реальләштерү).

6 слайд.

Җөмлә, схема бар,үзегез аңлатып карагыз,бу нинди җөмлә?

1 нче командадан укучы.

Кем эшләми,шул ашамый.

Бу җөмлә ни өчен аналитик иярченле кушма җөмлә?(Баш кисәкләре:кем эшләми,шул ашамый),ике грамматик нигез.Баш җөмлә –шул ашамый,кем эшләми-иярчен җөмлә

Ни өчен бу аналитик җөмлә?Бәйләүче  чара(средство связи) нинди?Бер-берсенә парлы мөнәсәбәтле сүзләр белән бәйләнгән-КЕМ-ШУЛ.(Укучылар укый,тәрҗемә итә)

2 нче командадан укый.

Эше барның бәхете бар.

Җөмләгә,схемага игътибар итегез.Бу җөмлә ни өчен синтетик иярченле кушма җөмлә?Икенче җөмлә-баш,беренче җөмлә иярчен җөмлә,ул килеш кушымчасы-ның ярдәмендә бәйләнгән.Бәйләүче чарасы нинди ?

7 слайд .

Тактага игътибар белән карагыз.Иярчен җөмлә баш җөмләгә нинди бәйләүче чаралар ярдәмендә бәйләнә?(Мөстәкыйль карап чыгалар) 1минут

Бәйләүче чаралар (способы подчинения)

Аналитик

Мөнәсәбәтле сүзләр (относительные слова): кем-шул,кемнең-шуның;нинди-шундый;шуңа күрә;шул вакытта, шуны

Ияртүче теркәгечләр,теркәгеч сүзләр (подчинительные союзы, союзные слова):чөнки,әгәр, диярсең, ягъни,аеруча

Аныклау (пояснение) :

Синтетик

Кушымчалар (окончания)

Килеш(падежные):...ның,...нең;...ны,...не;...га,...гә;...дан,...дән;...да,...дә);

Шарт фигыль:...са,...сә;

Хәл фигыль:…ып,...еп;...гач,...гәч;...ганчы,...гәнче

Бәйлек һәм бәйлек сүзләр(послелоги и послеложные слова): кебек,саен,белән күрә,карамастан.

Янәшә тору (примыкание):

Хезмәте бар кеше бәхетле 

6)  Эталон буенча мөстәкыйль эшләү.

Алдагы күнегүне башкарырга сезгә бу слайд”Бәйләүче чаралар” ярдәм итәр

-Һәрбер өстәлгә,җөмләләр белән карточкалар бирәм.Җөмләләрне игътибар белән укыгыз. Ничек уйлыйсыз,сезнең җөмләләрегез аналитикмы,синтетикмы?Аналитик дип уйласагыз,өстәлемнән аналитик иярченле кушма җөмләләр табличкасын алыгыз,синтетик дип уйласагыз,синтетик иярченле кушма җөмләләр табличкасын алыгыз Шул табличканы минем өстәлемнән  килеп алыгыз.

1 карточка.

Эш яратканны ил яраткан.

Агачны яфрак бизәсә, кешене хезмәт бизи.

2 карточка

Кем эшләми,шул ашамый.

Кемнең һөнәре бар , шуның бәхете бар.

Беренче командага сорау.

-Үзегезнең җөмләгене укыгыз. -Ни өчен иярченле кушма җөмләнең синтетик төре дип уйлыйсыз?(падежное окончание) (Бу синтетик иярчен җөмлә,чөнки ул ике гади җөмләдән тора,аның бәйләүче чарасы килеш кушымчасы –НЫ)

2 командага. Ни өчен иярченле кушма җөмләнең аналитик төре дип уйлыйсыз? (Бәйләүче чарасы нинди?) (Җөмләне кычкырып укыйлар,бу аналитик иярченле кушма җөмлә,чөнки ике гади җөмләдән тора, бәйләүче чаралар парлы мөнәсәбәтле сүзләр (Кемнең-шуның)

-Дөрес,укучылар,рәхмәт.

-Укучылар,сезнеңчә,бу җөмләләр нәрсә турында?(Эш,хезмәт,һөнәр турында)

-Әйе, бик дөрес. Ә сез нинди һөнәрләрне беләсез?(укытучы,табиб,төзүче)

7) Сөйләмгә чыгу өчен ныгыту.

8 слайд

Терәк лексика.

Һөнәр –профессия

Ошый-нравится

Тели-желает,хочет

Хөрмәт итә-уважает

Мөһим-важный,важно

Укытучы.-Миңа укытучы һөнәре ошый,чөнки мин балаларны яратам.

-Ә сиңа нинди һөнәр ошый?Ни өчен?

-Миңа менеджер һөнәре ошый,чөнки миңа компьтерда эшләү бик ошый.

Ситуатив күнегүләр.

Поработаем в команде,я называю ситуацию,а вы эту ситуацию говорите на татарском языке ,соседней команде

1.-Спроси,какая  профессия  нравится твоему однокласснику?

- Максим,сиңа нинди һөнәр ошый?Ни өчен?

(Миңа эшмәкәр һөнәре ошый,чөнки ул түләүле )

(2 командадан сорыйм)

2.-Спроси у одноклассника,кем он хочет стать и почему?(2 командадан)

-Син кем булырга телисең?Ни өчен?

(Мин табиб булырга телим,чөнки минем кешеләрне дәвалыйсым килә).

1.-Спроси у одноклассника,какие профессии  сейчас популярны,почему?

-Хәзер нинди һөнәрләр популяр?Ни өчен?

(Хәзер менеджер,брокер,эшмәкәр,укытучы һөнәрләре популяр,чөнки алар кирәкле һәм түләүле.)

2.-Спроси нравится ли тебе профессия учителя?Почему?

-Сиңа укытучы һөнәре ошыймы?Ни өчен?

(Миңа укытучы һөнәре ошый(ошамый),чөнки мин балаларны яратам).

1.Сообщи,что твой папа работает врачом ,поэтому его все уважают.

(-Минем әтием табиб булып эшли,шуңа күрә аны хөрмәт итәләр.)

2.-Сообщи,что все профессии очень нужны,потому что они важны.

(Барлык һөнәрләр дә кирәк,чөнки алар мөһим.)

-Әйе,укучылар,дөрес әйтәсез.Барлык һөнәрләр дә кирәкле.

-Укучылар,без хәзер  нинди җөмләләр төзедек?Ребята,при составлении предложений из ситуации вы обратили внимание,какие предложения  вы  произносили?Иярченле кушма җөмләләр(Сложноподчинённые предложения)

-Иярченле кушма җөмләләр  безгә ни өчен кирәк?(А для чего нужны нам сложноподчинённые предложения?) (Для того, чтобы наша речь была богаче, мы могли выразить свои мысли ярче)

8. Белем системасына кертү һәм кабатлау.

9 слайд.

-Балалар,җөмләләрне дәвам итегез.

• Нокталар урынына тиешле җөмләне куеп,кушма җөмләләр төзегез. 

1. Алсу рәсем ясарга ярата,(шуңа күрә ул рәссам булырга тели.)

2.Олег тырышып укыса,(укытучы аңа бишле куяр.)

3. Белеме барның (һөнәре бар)

4.Кем намус белән хезмәт итә,(шул зур хөрмәткә ия була)

- Синеңчә,бу нинди җөмлә? Аналитикмы,синтетикмы?

-4 нче җөмләне ничек аңлыйсыз?Кто с совестью трудится,

того и уважают.

-Чыннан да, намуслы, тырыш, эш сөючән кешене хөрмәт итәләр.

9.Уку эшчәнлегенең рефлексиясе.

10 слайд

-Димәк,укучылар, иярчен җөмлә баш җөмләгә нәрсә ярдәмендә бәйләнә?(бәйләүче чаралар ярдәмендә)

Мин сезгә карточкада схема күрсәтәм,ә сез бәйләүче чарага игътибар итеп,җөмләнең кайсы төренә кергәнең әйтегез

1.(---   ...НЫҢ),[- =  ],2.(Кем =),[ шул =],3.(---  =),[шуңа күрә --- = ] ;

4.(---...са),[--- =];5.(кемнең =),[шуның = ];

6.(---...гач),[--- =];7.[--- =],(чөнки--- =)

-Әфәрин,молодцы!

-Ребята, сейчас мы должны исправить ситуацию, которую вы видели в видеоролике. Составьте диалог на предложенные темы, только не забудьте, них должны прозвучать сложноподчинённые предложения (Иярченле кушма җөмлә).

 «Күз табибында» (у офтальмолога) Предложите больному делать гимнастику для глаз и не сидеть более 20 минут у компьютера

Опорные слова:

Күз табибы-глазной врач,офтальмолог

Авыру-больной

Борчый-беспокоит

Авырта-болит

Компьютер алдында –перед компьютером

Күзлек-очки

Якынча диалог(примерный диалог):

-Исәнмесез,табиб!

-Хәерле көн,бабай!Сезне нәрсә борчый?

Минем күзләрем авырта,чөнки мин компьютер алдында  озак кызыклы мәгълүматны укыйм.Миңа ,бәлки,күзлек кирәктер.

-Бабай,әйдәгез күзгә гимнастика ясыйк,тактага игътибар белән карап,күнегүләрне кабатлагыз.

Укытучы.Әйдәгез,укучылар,барыбыз бергә күзгә күнегүләр  ясыйк.

-Бу күнегүләрне өйдә дә һәрвакыт ясагыз һәм компьютер алдында 20 минуттан артык утырмагыз.

-Рәхмәт,тырышып ясыйм.Сау булыгыз.

 «Теш табибында» (У зубного врача). Сообщите зубному врачу,что у вас болят зубы. Какой диалог произойдёт между вами?

Опорные слова:

Теш табибы-зубной врач, стоматолог

Авыру-больной

Борчый-беспокоит

Авырта-болит

Сызлый-ноет

Дәвалагыз-вылечите

Бәлки,сездә кариес-возможно,у вас кариес.

Тешләрне вакытында чистартырга кирәк-зубы нужно чистить вовремя

Якынча диалог (Приблизительный диалог) :

-Исәнмесез,керегез

-Исәнмесез,табиб.Минем тешем сызлый.Тешләремне дәвалагыз ,зинһар.

-Рәхим итегез,карыйм.Сезгә тешләрне вакытында чистартырга кирәк,чөнки

Сездә кариес бар,ә ул бик тиз тарала.

-Рәхмәт,сезгә,табиб.Сау булыгыз.

-Исән булыгыз.

-Рәхмәт,укучылар.Миңа сезнең белән эшләү бик ошады, чөнки сез бик яхшы эшләдегез.Беренче команда,сезгә икенче команданың эшләве ошадымы?Аларга кул чабыйк.

Икенче команда ,сезгә беренче команданың эшләве ошадымы?Кул чабыйк.

-Киләчәктә нинди генә һөнәр сайласагыз да,кешеләргә игелекле булыгыз.Уңышлар сезгә!