Халык җырлары
план-конспект урока (5 класс)

Тема:             Татар халык җырлары-милләтебезнең моңлы хәзинәсе

Төре: интеграль дәрес (әдәбият һәм музыка)

Технология: компьютер технологиясе, Ә.З.Рәхимовның үстерелешле технологиясе.

Максат: татар халык җырларына салынган төп мәгънә һәм идеяне төшендерү, аның кыйммәтен билгеләү

Бурычлар: татар халык җырлары турында укучыларның белемнәрен киңәйтү, сәнгатьле уку һәм моңлы җырлау күнекмәләрен булдыру, халык иҗатына мәхәббәт тәрбияләү; һәр укучыга шәхси якын килү;  төркемдә эшләү күнекмәләрен үстерү; укучыларда югары  әхлаклылык сыйфатлары тәрбияләү һәм эстетик тәрбия бирү.              

Җиһазлау: дәреслек, карточкалар, магнитофон,  баян, компьютер слайдлары.

                                              Дәрес барышы

I.Оештыру моменты:

1. Сәламләү.

2. Без бүген , укучылар 3 төркемгә бүленеп эшләрбез. Безгә төркем башлыкларын сайларга кирәк. Һәр этап саен үз-үзегезне бәяләп барырсыз, дәрес азагында нәтиҗә ясарбыз.

П.Актуальләштерү:

          Татар халык җыры "Туган ил" яңгырый. (Видеокасетада 1 куплет яңгырый)                                                                                                Укытучы :Сез гаҗәеп матур, лирик көйне һич икеләнмичә таныгансыздыр.Нинди моң соң бу?

Укучылар:" Туган ил"

Укытучы: Әйе,бу-"Туган ил " җыры.Халык иҗаты әсәрләренең байтагы югары сәнгать әсәре үрнәге булып тора.

Укытучы:Ә нәрсә соң ул җыр? Г.Тукай халык җырларына нинди бәя биргән?               Укучы: Җыр гомер буе кешенең юлдашы булып кала.Эче пошканда да кеше җырлап юана,сагынганда да,кайгысы булганда да җырлый. Димәк, кешенең күңелендәге хисләр аның җырларында көзгедәге кебек күренә.Җыр-кешенең күңел көзгесе (слайдтагы Г.Тукай сүзләренә аңлатма бирелә).

Слайдта дәрескә эпиграф:

      "Халык җырлары- халкыбыз күңеленең һич тә тутыкмас вә күгәрмәс раушан көзгеседер"              Г.Тукай.                                                                          

Укытучы:   Җырның авторларын беләсезме? (халык музыкасы, Н.Исәнбәт музыкасы)

Укучы: Н.Исәнбәтнең быел тууына 110 ел тулды                 (слайд)

                                  “Уракчы кыз”

                                   “Бормалы су”

III.Яңа тема өстендә эшләү. 

1.Укытучының кереш сүзе:

-Бүгенге дәресебезнең төп юнәлеше -халык җырларыбыздагы мәгънә байлыгына төшенү.

      Халкыбыз көйләренең сихри тәэсир көче-аның моңында. Ә нәрсә соң ул моң?

2. "Моң" төшенчәсенә аңлатма бирү:

Укытучы: Әгәр дә "моң" сүзенең тәрҗемәсен эзлисез икән,сез аны бер телдә дә таба алмаячаксыз.Ул-бары татар халкына гына хас.Моң-көйнең иң асыл сыйфатын, сокландыргыч үзенчәлеген, төп матурлыгын күрсәтүче төшенчә.Дәверләр буена халык хәтерендә сакланган"Иске карурман", "Зиләйлүк", "Тәфтиләү", "Салкын чишмә" кебек кыйммәтле хәзинәләр композиторлар иҗатына да зур этәргеч биреп торучы көч булды Профессиональ музыка традицияләргә ,халыкның зәвыгына, гүзәллекне күзаллавына таянып туды.Композиторлар бик матур көйләр иҗат итте.

                 Карточкалар таратыла.

    Шигырь яңадан сәнгатьле итеп   укытыла.

Укытучы: Шигырь  нинди темага багышланган? Ул нәрсә турында?

                    Фокусы-үзәге  нидән гыйбарәт?

Укучы;  Шигыръне җыеп торучы  үзәк- ул Туган ил.

Укучы: Әлбәттә, Туган ил дигәндә, без туган республикабызны, төбәкне, туган ягыбызны күз алдында тотабыз.

Укытучы: Ә лирик герой өчен  Туган ил-нәрсә ул, сезнеңчә?

Укучы: Туган як, җир.

Укытучы: Шигырьнең төп эчтәлеге- хис. Лирик геройның туган илгә карата нинди хис-тойгылары чагыла?

Укучы: Сагыну.

Укытучы: Ни өчен шулай уйлыйсыз? Хиснең сәбәбе нәрсәдә?

Укучы: Чөнки лирик герой «Китми күңелемнән минем һич», ди. Мөгаен ул читтә һәм Туган илен бик сагынадыр.

Укытучы: Лирик герой Туган иленә ничек карый?

Укучы: Ярата, сагына.

Укытучы: Моны ничек исбатлап була? Лирик герой Туган илне  нинди эпитетлар белән атый? Мәхәббәтен нинди метафоралар аша белдерә?

    Төркемнәргә эш бирәм:

I төркем - эпитетларны таба,

II төркем- метафораларны таба.

III төркем- чагыштыруларны таба

 ( Эпитет- сөекле илкәем, туган халкым, сөйгән әнкәем, җәйге диңгез, ил-зар моңнары, иркен тын һавада, сайрар кош)

  Метафора- кош шикелле көй суза гармуннары,  

Сызыла ил-зар моңнары

Җырлый һәр таш,

Җырлый һәр агач

  Чагыштыру- нурлырак, моңлырак, үзен сандугач белән чагыштыра).

Укытучы: Юану нидә күренә?Ул кайсы юлларда чагылган?

Укучы: Анда кайтсам, мин дә башка,

             Анда мин дә садугач, ди лирик герой.

Укытучы: Әйе, һәркемнең туган  иле үзенә газиз.Безнең туган илебез-ул Татарстан. Быелгы елда Татарстаныбызда нинди бөек даталар билгеләнеп үтәчәк?

                 Йомгаклап, шуны әйтә алабыз: лирик герой туган илен шул дәрәҗәдә ярата, сандугач үзе яраткан талга басып кына сайрый. Димәк, туган илдә һәркем шул хәтле бәхетле- ул сандугачтай сайрый, иркен сулый, бәхеттә яши. Чит-ят җирләр безгә кирәк түгел.

IV. Ял итү.

 Укытучы:  Арыдыгызмы? Әйдәгез  хәзер без сезнең белән ярыш уздырырбыз. Тетрисларны төзеп 10 халык җырының исемнәрен чыгарырга тиеш буласыз.

   Шул вакытта мин сезгә бер татар халык җырын тыңлатырмын, аны да сез танырга һәм җырчының да исемен атарга тиеш буласыз.

 ((И.Шакиров башкаруында «Ай былбылым» ны тыңлап, җырны һәм   башкаручыны таныйлар).

                    Кем башкарды бу җырны? Аңа быел ничә яшь тулды?

Татар халык җырларын иң оста башкаручы артистлар дип кемнәрне саныйсыз?

Укучы:  И.Шакиров, З.Сәхәбиева, Х.Тимергалиева, Р.Ильясов,Ә.Афзалова, Ш.Әхмәтҗанов, С.Фәтхетдинов, Р.Закиров һ.б.

Укытучы: Нәрсә турында бу җыр. Төп темасы нидә? Төп образы нәрсә?

Укытучы: 2 җыр да сандугач, былбыл турында.

                     Ә бу җырда нинди хис- кичерешләр чагыла?

Укучы:  ярату, сагыну

 Укытучы: Нинди алым кулланылган шигырьдә?

Укучы: Кабатлау.

IV.Ныгыту.

1.Г.Тукаебыз әйткәнчә, халкыбызның «раушан көзгесе»дәй моңнары һәм җырлары күңелләрегездә уелып калса иде.

2. Әйдәгез, бергәләп «Ай былбылым» җырын башкарыйк.

V. Дәрестә МРК ны куллану.

Укытучы: Хәзер яшьләребез әлеге көйләрне яратып тыңлыймы, И.Шакировның дәвамчылары күренәме?  Татар халык җырларын иң оста башкаручы артистлар дип кемнәрне саныйсыз?

Укучы: Әйе, соңгы вакытта татар җырларына ихтыяҗ артты, аларны яратып җырлыйлар.

Укытучы: Шундыйлардан Р.Ваһапов исемендәге җыр фестиваленең сандугачы-

                    Филүс Каһировны да   атап булыр иде.

Укытучы: Сезнең яктан да матур  җырчылар бардыр. Кемнәрне атый аласыз.

                   Бездә- Кәбир Нигъмәтҗанов.

Йомгаклау.

Укытучы:        Кешенең хис-халәтен, моң- сагышларын гаять үтемле итеп

әйтеп бирүдә, халыкның рухын чагылдыруда җырларның, музыканың башка бер сәнгатьтә дә булмаган  мөмкинлекләре,тылсымнары бар.Сезнең күңелегезгә бу җырлар  ничек тәэсир итте? Нинди  нәтиҗә ясый алдыгыз?

Укучылар: Халык җырлары -зур хәзинә ул. Җырларыбызда  милләтебезнең тел байлыгын, җүген дә кыйммәтен җуймаган проблемаларны,рухи матурлыкны тәрбияләүче сыйфатларны табып була.

Укытучы: Күңелләрне айкый,уйландыра,хисләндерә торган мәгънәле көй бу. Яшьләребез  шушындый көйләрне тыңлап үссәләр, ата- анага, дуска-туганга, туган җиргә,туган телгә   мәхәббәтләре беркайчан да саекмас иде.

VII. Дәрескә  билгеләр кую.

Төркемнәрнең эшчәнлеген бәяләргә вакыт җитте.

Төркем җитәкчеләренә сүз бирик.

VП.Өй эшен бирү: "Туган ил", “Ай былбылым” шигырьләрен  ятларга, теләгән кешеләргә җырларга өйрәнеп килергә дә була.

3