Тыва дылда ажык кичээл
план-конспект урока (5 класс) на тему

Тема: Чүве ады

(кичээл-катаптаашкын)

Кичээлдиӊ хевири: кичээл-оюн

Сорулгазы: Чүве аттарын чугаага шын ажыглап, бѳлүктеп билиринге чаңчыктырар; чүвелерни сактып алырынга болгаш аас, бижимел чугаазын сайзырадыр; дириг амытаннарга болгаш чоок кижилеринге ынак болурунга кижизидер;

Дерилгези: таблица, чуруктар, карточкалар, кроссворд, интерактивтиг        самбыра, слайдылар.

                                                 Кичээлдиң чорудуу:

 I. Организастыг кезээ.

 а).   (Слайды № 1) - Чурттап турар черивис ады чүл? Чурукта кандыг черлер коступ турар-дыр?  Ону канчаар бижиирил? Чүге?

- Чылдын кайы уези-дир, уруглар? …

(Слайды № 2) - А бо чурукта чуу болуп турар-дыр? Мурнуку планда чуу бар-дыр? (аът).

- Шагаада кандыг чылды уткуп алган бис, уруглар?

б). Шүлүк-биле ажыл. Антон Үержаа «Ие дылым» деп шүлүктен үзүндү.

                                       Ие дылым

                             Арга-эзим аялгазын,

                             Агым сугнуң шолураажын,

                             Оът-сиген сымыраныын,

                             Оолдуг элик огурарын,

                             Чуулган көшке диңмирээрин,

                             Шуурган хаттың улуурун-даа,

                             Дыңнап, билип чоруурумга,

                             Тывалап-ла турар боор-дур…

…Ийи харлыг чажымдан-на

    Ием меңээ айтып берген

    Игил ыры сагындырар

    Ие дылым ындыг кончуг…

в). - Бо үзүндүде чүвелер аттары КАНДЫГ айтырыгга харыылаттынар-дыр, уруглар? (Кым? Чүү?)

г). - Чурукта чүлер бар-дыр?  (Слайд № 1)

        - Кым? Чүү? деп айтырыгларга кандыг чугаа кезээ хамааржырыл? (ч.а.)

        - чүү деп теманы катаптаар-дыр бис, уруглар?

        - Шын-дыр, эр-хейлер!

II. Тема-биле ажыл.

        а). Оюн-диктант «Сагынгыр бол!» Ажылдын кол сорулгазы: салдынган айтырыгны чангыс сос-биле харыылап бижиир.

        - Бажыӊны кым тударыл?  (тудугжу)

        - Чогаалды кым бижиирил? (чогаалчы)

        - Кижилерни кым эмнээрил? (эмчи)

        - Инек биске хунуӊне чуну берип турарыл? (сут)

        - Ыяштардан чазын чуу чечектелирил? (буру)

        б). Ном-биле ажыл.  ///

        в). Карточка-биле ажыл.

Физминутка.

1.Кыш дугайында чугаа.( бирги одуруг ѳттунуп тургаш, домактар чогаадыр).Чижээ: Кыжын кушкаш чемнеп чораан. Ол дилгиге таваржы берген.( улаштырар).

2. Т, д кирген узадыр адаар ажык  уннерге сѳстер адаар. (таан, тараа, таалымба; дагаа, даараар, даалык).

III. Быжыглаашкын.

1. Мини-чогаадыг  « Мээн ог-булем». (азырал дириг амытаннарнын шола аттарын база ажыглаар).
2. Кроссворд. (Слайды № 5) Таблицада тѳрел-бѳлүк аайы-биле аттарны тургузар.

          1.Эн эргим сѳс.

2.Эн чоргааранчыг сѳс.

3.Авазының эр дуңмазы.

4.Угбазының оглун даайынын адаары.

5.Кадайының азы ашааның дуңмазы.

6.Акызының кадайы.

- Уруглар, силер боттарынарның чоок тѳрел-дѳргүлүңерни хундулеп, адаарыңар ол болур. Азы ѳскээр адаар улус бар бе? Кижи каяа-даа чорааш, улуг улусту хундулээр, оларнын аттарын адавас ойзу адаар

3. Оюн «Чулер-дир, тывынарам.» Харыызы чассыдып адаан чувелер ады болур эвеспе, уруглар.

А). Өрү шураар, чыда дужер

      Огенгилеп дырбактаныр.

      Бомбук черле соора корбес,

      Бобеӊнедир часкагылаар.

     Үрген шарга кончуг аяар

     Үӊгеп четкеш, часкай кааптар.

     Ужугар шар «дарс тог» дээрге,

     Угаан-кут чок дезивиттер, чүл ол?

                                                (дииспеек)

        Б).  Бопук анаа чыттырбас,

     Бо-ла алгаш ынай боор.

     Ооӊ-биле ойнап-ойнап,

     Ол-ла черге октаптар.

     Чуду кара уруглар дег,

     Чурум билбес, чүл ол?

                                       (хаважыгаш)

                                      Е.Танова.

4.Оюн «Илчирбе»,  ийи болукке чарлып алыр, хуу азы ниити чуве аттарын доктаавайн, узук чокка адаар. Кым боданы бээр азы доктааш кыннырыл, оюн устур. Кайы болук тура душпейн хой адаарыл, тиилекчилер болур. (5 хуу ч.а., 5 ниити ч.а.)

IV. Рефлексия.

- Кичээлге эки белеткенген-дир силер, чуве адын шингээдип алганынар база эки-дир, эр хейлер! (Слады № соолгузу)

        V. Бажынга онаалга: (уруглар кузээн онаалгазын шилип алыр)

- Падежтер чуге херегил? (чечен чугаа)

- Мергежилге …

   Тема: М.Ы.Идам-Сурун «Союспаң».

     Сорулгазы: 1.Союспаң деп балладаның маадырлары болгаш идейлиг     утказы-биле таныштырар.

                          2.Уругларның сѳс курлавырын байыдары, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

                           3.Эрес-дидим маадырлыг чорукка кижизидер.

      Дерилгези: Чогаалчының портреди, ном «Алдан-Дургун».

                                          Кичээлдиң планы:

1.Организастыг кезээ.

         Кичээлдиң темазы болгаш сорулгалары-биле таныштырар.

2.Онаалга хыналдазы.

а) Тыва литературада шии чогаалынын трагедия хевиринге бижиттинген кандыг чогаалдар билир силер, уруглар?

б) Трагедия деп чул?

3.Теманы дыңнадыры.

       а) Чогалчының допчу-намдары-биле таныштырар.

       б) Киирилде беседа.

        в) Чогаалдың сѳзуглели- биле номчуп таныштырар.

4. Словарь-биле ажыл.

  а) билдинмес сѳстер-биле ажылдаар.

  б) шын бижилгезин тайылбырлаар.

5.Быжыглаашкын. 

а ) Хыналда айтырыгларны башкы салыр.

б) Самбырада бижээн үзүнүнүң утказын тайылбырлаар

6.Кичээлдиң туңнели.

 7. Бажыңга онаалга.

Кичээлдин чорудуу:

Организастыг кезээ.

Кичээлдиң темазын, сорулгазын таныштырар.

1.Онаалга хыналдазы: Уругларга берип каан айтырыгларга харыылаанын хынап, аас-биле харыыладыр, туңнелди чорудар.

2.Теманы ооредири: Киирилде беседа.

-- Тыва литературада чогаалдың кол маадырының ады-биле адаан чогаалдардан сактып кѳрүңерем, уруглар.

-- В.Кѳк-оол «Самбажык», С.К.Тока «Дѳңгур-оол», тоолдар «Балыкчы Багай-оол», «Ѳскүс-оол»…

-- Кол маадырның ады-биле чогаалдарның адын адаары аас чогаалдан үлегерлеттинген арга деп чүүлдү бѳгүн кѳрүп болур-дур бис, уруглар. Бѳгүн бистиң ѳѳренир чогаалывыс база кол маадырның адын эдилеп чоруур. (Самбырада ай-хүннү теманы бижидер).

-- Бо кичээлде бистиң кол сайгарып кѳѳр айтырыывыс «Союспаң» деп кымыл? Ооң аажы-чаңында кандыг талалары эң-не үнелиг бооп турарыл?

-- Чогаалдың сѳзүглели-биле номчуп таныжаалыңар, уруглар. (үзүндүлер аайы-биле уругларның аянныг номчулгазын чорудар, утказын дорт чугаалаар).

4. Словар-биле ажыл: Билдинмес сѳстерни уругларга билиндирип тайылбырлаар.

Чаңгы- кандыг-бир тодаргай девискээрниң чагырыкчызы, кол байы.

Бээзи кожуун-Каа-Хем, Бии-Хем, Таңды, Эрзин, Тес-хем кожууннарның ниити ады.

Даа кожуун- Ѳвур, Могун-Тайга, Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Чѳѳн-Хемчик, Сүт-Хѳл кожууннарның ниити ады ол.

Тыва овуча- тыным хайырлап кѳр дээн.

5.Быжыглаашкын: 

1.Союспаң деп кымыл ол?Ооң дугайында чүнү билип алдыңар?

2.Тывага болуп турган кандыг тѳѳгүлүг болуушкун дугайында бо чогаалда бижээн-дир?

3.Самбырада бижээн үзүндүнүң утказын тайылбырлаңар?

              «Алдан- Дургун киржикчизи мээң акым

 Астырарда, Сеңгин чаңгы канчап туржук…»

(уругларга сюжеттиг чурукту кѳргүскеш, боданыр арганы бээр).

Сеңгин чаңгы 19 вектиң тѳнчүзүнде Тывага чурттап чораан бай. Ол бодунуң каржы-хажагайы-биле, харам,бак, мегечи кажары-биле тѳѳгүде уттундурбас бооп артып калган. Ооң дугайында тѳѳгү эртемдени Юрий Аранчынның «Алдан-Маадырларның тура халыышкыны» деп номунда бижип турары-биле алырга, Сеңгин чаңгы бодунуң аныяк чылгычыларын хүнезиннеп белеткээш, Моолдан чылгы хавыртып алыр дээш чорудупкан. Олар муң ажыг чылгыны хавырып эккээрге, Сеңгин чаңгы үлеп таарыпкан. Моолдар малын сураглап чедип кээрге, корткаш, чылгычыларын айтып берген. Чылгычылар ооң чашпаа,мегечизин билип кааш, аңаа удурланып, кыжанып эгелээн. Олар Кара-Дагга турлаглап алган. Оларга байларның каржы багынга удурланган ядыы араттар чүк-чүктен катчып эгелээн. Сеңгин чаңгы корткаш, Амбын-Ноянны дамчыштыр моол-кыдат шериглерни келдирткен. Алдан-Дургуннарны тудуп хоругдааш, оларнын бажын одура кезип шаажылаан.

                                                   Түңнели:

-- Союспаңның аажы-чаңында кандыг талаларын үнелеп болур-дур силер, уруглар?

-- Улустуң сестип коргар Сеңгин чаңгызының оруун дозуп, акызының ѳжээнин негеп алыр деп турары ооң эрес-дидимин кѳргузуп турар.

-- Сеңгин чаңгы ооң тынын хайырлаарын дилээрге, кээргээш салыпканы ооң биче сеткилдиин кѳргүзүп турар. Чеже-даа дайзыны болза, ону ѳлүрбейн дириг арттырып кааны езулуг эр кижиниң мѳзү-бүдүжү-дүр.

-- Бо чогаалдан силер бодуңарга ажыктыг чүнү билип алдыңар, уруглар?

-- Езулуг кижи дээрге бодунуң дайзыннарын-даа кээргеп билир, багай, шын эвес чорукка удур туржуп билир кижи-дир.

6. Кичээлдин түңнели: Ѳѳреникчилерниң харыызынга үнелелди берип, эки харыылаан уругларга демдектерни салыр.

7. Онаалга бээри: Союспаңның портредин доктаадыр.

                                  Чогаалга хамаарышкан чурук чуруур.