О творческой деятельности С.Каляева на калм языке.
творческая работа учащихся (11 класс) по теме

РЕФЕРАТ

ТЕЕГИН ДҮР КАЛЯН САНҖИН ШҮЛГЛӘНД

(образец для обучающихся 11 классов)

Выполнил:_________

Проверил:

Учитель калмыцкого языка

и литературы Никеева В.В.

Аршань-Зельмень – 2015

ҺАРГ

Нүр үг……………………………………………………………………………....3

I. Бөлг: Калян Санҗин үүдәлтин онц…………………….………........................7

II. Бөлг: Теегин дүр Калян Санҗин шүлгләнд………….……….......................16

Ашлвр.…………………………………………………………............................23

Ном зү.……………………………………………….…………...………............25

НҮР ҮГ

        Калян Санҗ – Хальмг улсин шүлгч, Хальмг улсин О.И. Городовиковин нертә мөрән лауреат, хальмг советск утх зокъялын ууhн бичәчнрин негнь. Энүнә үүдәлт угаhар хальмг советск утх зокъялын тууҗ күцц болшго гиҗ тоолҗ болхмн. Кетркә цецн гүн билгтә зокъялч 1905 җилин туула сарин 2 шинд Баh Дөрвд нутгин Талтахна әәмгт (өдгә цагт Октябрьский район Цаhан нур селән) зәәсңгин тохмта өрк-бүлд төрсмн. Бичкндән эцк угаhар үлдәд экиннь hарт өссмн. Хальмг улсин амн үгин зөөриг эврәннь экәс Байн-Җирhләс тодлҗ авсмн.

1920 җилд Әәдрхн балhснд оч тендән асрулын герт бәәсмн. 1921-1926-гч җилмүдт Әәдрхнә багшнрин техникумд эклҗ сурhуль сурсмн. 1924-1926 җилмүдт «Улан хальмг» гидг газетд түрүн «Бамб цецг», «Хальмг баhчуд», «Камзол», «Соңстн», «Амргт» болн «Ленин» гидг шүлгүд барас hарhсмн. 1926-1927-гч җилмүдт Баh-Дөрвд нутгт багш болҗ көдлсмн. 1928-гч җилд Калян Санҗиг партин обкомин шиидврәр багшин көдлмшәс сулдхад Элст балhсн «Таңhчин зәңг» гидг газетд көдлмшт орулсмн. 1929-гч җилд Шарту балhсна Н.Г. Чернышевскийин ик сурhульд орҗ сурсмн. 1933-гч җилд терүгән төгсәhәд, аспирантурт орҗ сурhуль сурсмн. 1934-гҗ Элст балhснд ирәд, бичәч, багш, театрин hардачар чигн көдлҗ йовсмн. 1934 җиләс авн бичәчнрин ниицәнә гешүн болсмн.

Тегәд, хальмг советск утх зокъялын ууhн бичәчнрин негнь - Калян Санҗ бичәчин хаалhан хөрдгч җилмүдин эклцд алдр Ленинд нерәдсн шүлгәрн экләд, бичәчнрәс экн түрүн Хальмг АССР-ин улсин шүлгч гидг өндр цол зүүсмн (1965), Хальмг АССР-ин О.И. Городовиковин нертә мөрән лауреат гидг нериг бас түрүн болҗ авсн шүлгч (1967), 1934 җилд болсн цуг советск бичәчнрин негдгч хургин төләлгч (делегат) бәәсмн.

1920-1930-гч җилмүдт бичсн поэмс «Баатр улан hәрднр» (1929), «Бригадир» (1932), «Һурвн поэм» (1934), шүлгүдин хураңhу «Стихсән социализм делдллhнд» (1932) гидг нертә дегтрмүд болҗ барлгдла.

Хальмг совестк утх зокъял эклҗ делгрхд үүдәлтин хаалhд орсн берк билгтә, нертә хальмг шүлгч Калян Санҗ умшачнрт олн үүдәврмүдән белглсмн. Тегәд Калян Санҗ hуч hар хальмг, орс келәр барлгдсн дегтрмүдин түүрвәч, теднә зәрмснь: «Шүлгүд болн поэмс» (1959), «Цаhан нуурин көвәд» (очеркс, 1962), «Теегтән нерәдсн частр» (шүлгүд, поэмс, 1963), «Дурн бәәхлә» (1965), «Өрүни маңhар» (поэм 1966), «Суңhсн шүлгүд болн поэмс» (1968), «Мел Ильичин келсәр» (шүлгүд, поэмс, 1969), «Дутг болҗасн күн» (1972), «Күн мартхмн биш» (шүлгүд, поэмс, 1977), «Герлтә хаалhар» (шүлгүд, поэм, 1984). Калян Санҗин утх зокъялын зөөрнь hурвн ботьта үүдәврмүдин хураңhуд (1980-1981) оршсн болдг. Бичәчин 100 җилин өөнд нерәдгсн «Костер в степи» (письма, воспоминания, статьи, 2005) болн «Теегин булг» (шүлгүд, келврмүд, шүлгчин архивәс авгдсн материалмуд, 2005) гидг нертә хойр дегтриг утх зокъялын шалhач А.Г. Салдусова цуглулад, барас hарhсмн. Кесг цагт шалтглад, өндр насндан даргдад, хальмгин нертә ууhн шүлгч 1985 җилин моhа сарин 18-д сәәhән хәәсмн.

Калян Санҗин шүлгләниг авад, хәләҗ шинҗлхлә, хальмг келн, сойл заң-бәәрц, амн зокъялмудын үүдәврмүд делгрүллhнд ик туста болв – гиҗ темдглх кергтә.

Калян Санҗин шүлгләниг олн халхасинь номтнр, шалһачнр, бичәчнр, сойлын көдләчнр, хәләҗ гүүнәр шинҗлҗ йовсмн. Мацаков И.М., Кичиков А.Ш., Бадмаев А.В., Пюрвеев В.Д., Суржок А.И., Килганова З.И., Салдусова А.Г. болн нань чигн номтнр. Мана шалhлтын hол чинртә хальмг утх зокъялын тууҗиг герчлҗәх «Хальмг урн үгин литератур» гидг дегтрт Калян Санҗин үүдәлт онц орм эзлсмн. Эн дегтрт Калян Санҗин шүлгләнә тускар иигҗ келгдҗәнә: «Хальмг утх зокъялд шүлгч Калян Санҗ урн үгин эрдм угаhар орлцсн биш. Эн ур үгин эрдмән бичкнәс авн шиңгәгдҗ авгдсмн. Хальмгин амн урн үгин түүкс, туульс, дуд, үлгүрмүд соңсад бийнь чееҗлҗ йовсн деерән, медсән бичкдүдт, хөөннь икчүдт чигн келҗ өгч йовла. Урн келнә билгән байҗаhад, хальмгин хурц келнә билг бийдән шиңгәдг бәәсмн. Тиигәд чигн орс келнә утх зокъялын кев-янзинь, эвмүдинь олзлсн деерән, хальмг келнә болн урн үгин эсвсәс иштәhәр бичдг болсмн. Калян Санҗ хуучна амн урн үгин эсвсиг, келиг үзг-чиг уга олзлдго бәәсмн, эднь шин цага ухан күцллә нәәрүлгддг билә».^[1]

Хальмг утх зокъялын тууҗиг герчлҗәх хойр ботьта «История калмыцкой литературы» гисн дегтрт хойрдгч ботьт өдгә цагин хальмг утх зокъял (1957-1977) тодрхларн, номтнр Калян Санҗин шүлгләниг бас тодрхаhар шинҗлсмн. Тер цагин үүдәлтиг номтнр шинҗләд, иим ашлвр кесмн: «В начальный период своего творчества Каляев отталкивался главным образом от традиций устного народного творчества, фольклорной образности. Но в 30-е годы, в период властного вторжения нового материала в литературу, заметно изменяется поэтическое видение Каляева, обновляется арсенал его художественных средств и приемов».^[2] 

Номт, утх зокъялын шалhач Мацга Иван Калян Санҗин шүлгләниг шалhхларн иим ашлвр кесмн: «Калян Санҗ хальмг урн үгин дамшлтыг делгү икәр бийдән шиңгәсн бичәч тер учрар чигн цуг сән-cәәхн цецн билгтә зөөринь мартулшго ик сүзгтә. Шүлгт олзлгддг үлгүр, магтал, йөрәлмүд, ахр-цецн үгмүд үүдәврин hоллгч төрт орлцҗ чигн өгл уга бәәдг йовдл харhна. Тер учрар бичәч болhн энүг медх зөвтә. Калян Санҗ эн неквриг меднә. Эврәннь сарул өргмҗтә дууhан шүлгч мөр болhнднь эркн орминь олҗ бичнә».^[3]

Филолог номин доктор, утх зокъялын шалhач Кичгә Төлә «Келсн үг керчсн модн» гидг эврәннь дегтртән Калян Санҗин шүлгләнә келнь, седвинь, өргҗлтин болн төлҗлтин үүлдвринь хәләхләрн иигҗ темдглсмн: «Калян Санҗ, хальмг фольклор сәәнәр меддгтән, терүнә кев-янзин зокаста хамгинь эвтә кевәр олзлна гиҗ темдглх кергтә. Эн тустан Калян Санҗин үлгүриг олзлхла, шинәс эклҗ бичҗәх улст сән дөн болхнь лавта: ямаран чигн литературин экнд ширглт уга булг бәәдг. Эн булг – фольклор, олн-әмтнә амн зокъял, келнә билгәс үүдсн урн үг. Зуг экләчнрин зәрмснь олн-әмтнә келни билгиг эс дасч, бийдән эс шиңгәҗ, эс олзлдгнь hундлта».^[4] 

Ном, утх зокъялын шалhач, хальмг ик сурhулин багш Бадмин Андра Калян Санҗин үүдәлтиг гүүнәр шалhҗ хәләсмн. Бадмин Андра Калян Санҗин бас нег шевнь бәәҗ. Тегәд шүлгчиг бийнь сәәнәр меддг бәәсмн. Номт зокъялчин шүлгләнә тускар иигҗ келҗ бичсмн: «Калян Санҗ – хуучн үйин бәәдлиг, заңшалыг дегд ивтркәһәр меддг, хальмгин үндсни эрдм, сойл хадһлач билгтн, алдршсн шүлгч, тер цаг үзүлҗ нәәрүлсн хамгнь (хуучн тууҗ, этнографин халхар ном болҗ тоолгдхмн) тегәд чигн зокъял болһнаннь мөр болвас – урн билгин зөөр гиҗ үнлхмн».^[5]

Номт, утх зокъялын шалhач А.И. Суржок «Торлонг из Цаган нура» гидг эврәннь дегтртән Калян Санҗин үүдәлтиг гүүнәр шинҗлсмн. Энүнә шүлгләнә тускар шалhач иигҗ темдглсмн: «Перлы народной мудрости щедро рассыпаны как в описаниях событий, так и в лирических и философских раздумьях. Поэт использует и традиционный калмыцкий календарь, и хранящиеся в памяти народной легенды и поверья, и свадебный обрядовый фольклор, и стародавние обычаи приметы, отражающие народный опыт и знания. В емкости образных иносказаний тоже чувствуется влияние народного творчества».^[6] 

Мана көдлмшин күсл теегин дүр Калян Санҗин шүлгләнд яһҗ олзлҗ, делгрсинь шалһҗ хәләх седв мөн. Мана көдлмш нүр үгәс, хойр бөлгәс, ашлгч үгәс болн олзлгдсн ном зүүhәс тогтна. Нүр үгдән бидн Калян Санҗин ахр намтр, билгин хаалһинь, шүлгчин барлсн дегтрмүдинь, номтрин, шалһачнрин, шинҗлҗ йовсн тоотс темдглж шалhувидн. Негдгч бөлгт «Калян Санҗин үүдәлтин онц» бидн шүлгләнә седвинь, төрл зүүлинь, онцнь шинҗлүвидн. Хойрдгч бөлгт «Теегин дүр Калян Санҗин шүлгләнд» бидн зокъялчин бичсн шүлгүдт, поэмст теегин дүриг яhҗ зокъялч зурҗ үзүлсинь темдглүвидн. Ашлгч үгдән бидн зокъялчин шинҗлсн үүдәлтин туск ашлвр үгән батлҗ авувидн.

I БӨЛГ. КАЛЯН САНҖИН ҮҮДӘЛТИН ОНЦ

Калян Санҗ – нер туурсн шүлгч, хальмг советск утх зокъялын ууhн бичәчнрин негнь, нәәрүлсн шүлгүдәрн, онц hарhсн дегтрмүдәрн, умшачнрин седкл авсн билгт. Зокъялч хальмг улсин эрдм, сойл, амн үгин зөөрин цуг хамгиг бийдән шиңгәҗ авад, уурхан саң мет хадhлҗ йовсн бичәчнрин негнь бәәсмн. Калян Санҗ кесг соньн, аhулhарн өвәрц урн зокъялын шүлгләнә, драматическ үүдәврмүд тогтасмн. Зәрмдән чигн амн зокъялын авцар эврә үүдәврмүд бичсмн. Шүлгч Калян Санҗ цуцрлтан уга үүдәгч хәәврин хаалhдан йовҗ, ямаран чигн төрәр гүн медрлтәhәр, хурц мергн келәр, амн үгин зөөрәс иш авч, эврәннь зокъялмудан бичсмн. Эн туст шүлгч эврән бийнь иигҗ темдглсмн: «Фольклор занимает живое место в жизни людей» образно сравнивал его с «солью земли»: «Он бытует в повседневной жизни калмыка, как необходимое количество соли в пище».^[7] Тегәд, деер темдглсәр зокъялч «Җаңhр», тууль, тууҗ сәәнәр меддг шүлгч бәәҗ.

Калян Санҗ 1920-гч җилмүдин эклцд хальмг советск утх зокъялын тууҗд билгтәhәр орҗ, олн улсин әмдрлиг дегц дахҗ, шин йосна цагин керг төрт шунмһаһар орлцҗ, эврәннь урн үгин билгән дамшаҗ өөдлүлҗ йовсмн. Эн цагт хальмг утх зокъял советск олн келн улсин утх зокъялын зергләнд орад тоомсрта орман эзлсмн.

Калян Санҗин түрүн барас hарhсн шүлгүд шинҗләд хәләхлә, энүнд баатрлг дуулврин дуудврин, андhарин чинртә мөр бадгуд харhна. Шүлгч шин советин йосыг магтхларн, дуувр кехләрн дүрсллhнә эв-арhс олзлна. Эннь дүңцүллh, айлт, өргҗәллh, йогт үг болн нань чигн дүрсллhнә эв-арhс. Үлгүрнь «Баhчудт» гидг шүлг хәләчкий:  

Улан цагин баhчуд

Уулын шар арслңгуд

Җилвән Советдән бәрәд

Җирhлән сәәнд күрия.^[8]

        Эн шүлг тер цагин аюhин седвәрәр бичсн болвчн, энүнд бидн дүңцүллhнә эв-арhиг яhҗ шүлгч олзлсинь бидн үзҗәнәвидн. Тер цага баhчудыг шүлгч «уулын шар арслңгудла» дүңцүлҗәнә. Юңгад тиим дүңцүллh шүлгч олзлҗахинь гихлә, тер цагин шин советин әмдрлиг тогтҗах баhчудт болн олн әмтнд чигн урмд өгчәхнь үгмүд болҗахнь маhд уга.

Эс гиҗ баатрлг дуулврин Жаңhрин аңhар дуураhад бичсн «Эрдмин цергин дәәчнрт» гидг шүлг хәләhәд мана герчлиг батлчкий:

Дәәсн күчтә болв, - гиҗ

Цухрҗ төрүц ишкхш.

Дән утьлдад одв, - гиҗ

Цуцрҗ шүрүнь хәрхш.

Баатрарн деңгцдг цергс

Тууҗд бичгдәд уга.

Батарн тесдг шивәс

Туульдчн келгдәд уга,

Соңс, соңс, соңс,

Эрдмин церг соңс!^[9] 

Эн шүлгт түүрвәч баатрмудын аңhрар дамҗулҗ улан эрдмин цергин дәәчнрт урмд өгәд, hол ухаhан, шин йосна әмдрлиг тосхх дуудвр кеhәд, сүрә немдг әәhин давтлhар, айлт чигн, үгин чинр олзлсмн. «Соңс, соңс, соңс» гисн давтлhн эн шүлгин утх чинрин өөдлүлнә. Эн үгмүд айстан олзлсн үгмүд биш, эврә дигтә ормд бәәhәд шүлгин даршлh үзүлҗәнә. Иигҗ тодрхаhар шүлгч шин йосыг цәәлhсн деерән, амн зокъялын чинртә үгмүд олзна. Иигәд авад хәләхлә, шүлг болhн, мөр болhн даршлhта, урн янзта болсн деерән нигт чинртәнь лавта болна.

«Халун» гиҗ цаңhдго,

«Хату» болсар сүрддго,

Очра Борисин нерн –

Орн-нутгтан туурна.

Теегтм баатрмуд олн.

Тедн дундан Боовш.

Теңгрәр дүүрң одн

Теднәс негнь буувш.^[10] 

Эн шүлгин hол дүр Очра Боовш (орсар Борис) йоста баатр. Тер 1970-1980-гч җилмүдт нерән туурлсн «Социалистическ күч-көлснә баатр» болсн күн. Мана бичәчнр Хальмг Таңhч, Әрәсән hазр эргәд, «Хальмг утх зокъялын өдрмүдән» давулсн цагтан нер туурсн көдлмшч улсла харhад, күүндхәр зүткдг бәәҗ. Тиим улсас үлгүр авч, теднә бәәдл-әмдрләр соньмсҗ зокъялмудтан тиим hол дүрмүдин тускар бичдг бәәсмн. Калян Санҗ эврәннь шүлгләндән тиим олн баатрмудыг соньн кевәр үзүлсмн эннь: «Делгә Эрдни, Сухэ-Баатр, Ока Городовиков, Юрий Гагарин, Андриян Николаев, Павел Попович, Валентина Терешкова» болн нань чигн улс. Эднә дүрмүдиг үзүлхләрн шүлгч баатрлг дүрмүдәр дамҗулҗ үзүлсмн. Иим хальмг улсин бас нег hол дүрин тускар шүлг хәләчкий:

Харцх нег шүүрдг,

Хальмг келсән күцәдг.

Үгдән күрсн залу

Үүртән иньг болдг.

Дүүрң җирhлин мөрт

Дүүвр олн малчнрт…

Дөрлдәнә hал маңнад,

Дорҗин Санҗин – баатр.^[11]     

«Дорҗин Санҗин Баатр» гидг шүлгтән түүрвәч бас hол дүриг көдлмш кеhәд, олнас нүүрт hарад йовсн төләд баатр гиҗ нерәднә. Юңгад гихлә ни-негн, эвин цагт ик кезәнәhәc нааран хальмг улс кесг марhанд, аңhучлhнд орлцад баатрлг зөрмгән үзүләд нерән hарhдг бәәҗ. Түрүн бадгин товчлгч рефрен йир сәәхнәр түүрвәч үзүлсмн. Энүнд шүлгч йирин хальмг үлгүриг хүврүлҗ дигтә-дарандинь олзлсмн.

Калян Санҗин шүлгләнд үлгүрмүд олар харhна. Эдн шүлгләнә бадг мөр болhниг сәәхрүлнә, ниилүлнә. Шүлгин hол ухаhинь, учр утхинь седвинь батрулад, дөң тус күргнә. Үлгүрнь «Дән манд керго» гидг шүлг шалhчкий:

Үнәр дәәнд дургоhан

Орчлңгд залрҗ медүләд

Үмкә инрлмүдин халhнд

Үгәр хәрүцәд бәәввидн.

Инрлмүд улм цорхалдад,

Эвәс эс болв,

Ик дәәч бәәдләр

Эдн hазрармдн орлдв.

«Үкхәр седсн хулhн

Миисин сүүллә нааддг».^[12]

        Эн шүлгт үлгүр бадгин дигтә ормд болн hол седвин учр утхла таартаhар шүлгч олзлсмн. Деерәсинь немх үг чигн керг уга. Хальмг келиг кеерүлдг үлгүр мөн гиҗ мана өвкнр ик кезәнәhас авн келдг бәәсмн. Үлгүр меддг күүг ик ухатад тоолгддг бәәҗ. Үлгүр болhнд ик ухан бәәдг, үлгүрләд келсн күн - мергнд тоолгддг. Үлгүрмүд хальмг келн улсин келнә мергн билгәс үүдсн, ухананнь энкр сәәхн товчлвр. Тегәд Калян Санҗ иим мергн билгтә күүнә негнь бәәҗ гиж келхлә худл уга. Эврәннь шүлгләндән үлгүрмүд олар олзлдг бәәсмн. Үлгүрнь дәкәд нег шүлг хәләчкий:

Үнн гисн үгәс

Үнтә үг уга…

Үүг hазалдг күүнәс

Үлгүр чамд керго.

Үнәрн бәәсн күүнд

«Үкл чигн уга…»

Болв, үнн түүнд

Бучмд бәргдәд бәәшго.

Үнәрнь келхд – альвн

Үгин эвт – зольвн…

Алдрсн хөөн – ора,

Архлад, баатр ора!

Үрндән үнән келдг,

Үнн олн зүсн…

Бульңhр уга урсдг

Булгин усн - цегән.^[13] 

        Эн «Көвүндән» гидг шүлгтән түүрвәч йирин үлгүрмүдиг оңдарулад. эврә бийнь hарhсн үлгүрмүд олзлҗ гиҗ келхлә буру болшго. Болв эдн учр утхарн амн зокъялын үлгүрмүдт өөрхн болдг. Зокъялчин шүлгләнә келн олн улсин күүндврин келн мет амр болсндан, умшачнрт таасгдна. Иим кел шүлгләндән олзллhн ик дамшлтын болн өдр-бүрин ажлын аш болдг мөн.

Хальмг улсин келн ямаран байн, кев-янзарн кедү мет сәәхн, хурц-мергн болдгинь Калян Санҗ эврәннь шүлгләнд үзүлҗәнә. Эннь чик юңгад гихлә, келн улс болhн эврәннь келнә сәәхнинь амн зокъялас авч утх зокъялдан олзлҗ үзүлҗәнә. Эн тускар зокъялч эврәннь «Ишкә гер» гидг шүлгтән бийнь медүлҗәнә:

Кезә болвчн келгдм –

Кетркә үлгүр амндм:

«Цаг негәр йовдго,

Цәкрм цаhанар бәәдго».^[14]

        Билгинь цецн, үзг санань хурц деерән бәәх шүлгч олн иим үлгүртә шүлгүд hарhҗ умшачнрин седкл авлсмн. Үлгүрмүдин дөңгәр шүлгч эврәннь ухан тоолвран медүлнә. Медрлин түлкүрнь – шүлгчин байн зөөртә келнь болдг. Ямаран болвчн төрәр бичхләрн Калян Санҗ төвтә үгмүд олзлҗ бичнә:

«Цә шиңгн болвчн –

Идәни дееҗ болдг,

Цаасн нимгн болвчн –

Номин көлгн болдг».

Хальмг теегин аhуд

Халун hаң догшн.

Ундасад ирсн күүнд

Уух цәәhинь өгтн.^[15] 

Эн «Цә» гидг шүлгтән түүрвәч цәәhин йослын заң-авъясыг, хальмг улст цә ямаран хот болҗахинь тодрхаhар медүлҗәнә. Болв шүлгтән цәәhин тускар үүдәсн үлгүриг түрүн бадгт олзлад умшачнрт сергәҗ медүлснь эннь лавта.

Хальмг олн әмтнә цецн гүн ухан, нәрн шинҗллһн, мергн тоолвр кезәңк билгтә, цецн ухата күүнәс һарсн мөн. Цуг эн зөөриг: үлгүрмүд, туульс, магталмуд, шавашмуд, домгуд болн нань чигн уурхан саңгин өвинь келмрчнрәс цуглулҗ хадһлад, эндр өдр күртл бидн үйәс үйдән терүгән күргҗ бәәнәвидн. Терүгәр чинрлҗ, байр-бахмҗ кеҗ, келлһнә янзан ясрулхин төлә мана хальмг бичәчнр олзлдг бәәҗ. Эн туст Калян Санҗ бас ард үлдсн уга. Зокъялчин шүлгләнд «Шаваш» гидг хальмг улсин онц төрл зүүлин янз элвгәр харһна. Шавашиг баһчуд домбрт босад биилсн цагт келәд, биилсн күүг магтад бәәдг бәәҗ. Калян Санҗин шүлгләнд иим соньн шаваш харһна:

Харhан хальсн домбриг

Халдн шавдад цокита,

Хәәртә иньгин седклиг

Хәәhәд, олад авита. ^[16]

Хальмг улсин амн зокъялд нег өвәрц төрл зүүл бәәнә эннь - йөрәлмүд. Хальмгуд кезәнәс нааран әмдрлин сән хамгиг, җирhлд туста тоотыг йөрәҗ келдг авъяста бәәсмн. Калян Санҗин шүлгләнд йөрәлмүдин төрл зүүл онц орм эзлнә. Кесг әмтнд нерәдҗ, медүлҗ чадмг үгмүд олҗ авч Калян Санҗ батлад йөрәлмүдт орулв. Калян Санҗ эврә бийнь hарhсн йөрәлмүд шүлгләнә хураңhуд онц әңг болсмн. Түрүләд шүлгүдт эн төрл зүүл яhҗ делгрсинь үзий:

Хальмг нерән hуталго

Хәәртә нутган харс,

Алтн җола эргүлҗ

Амулң менд ир.^[17] 

гиҗ шүлгч бәчәд эн «Баатр Окаhан дууратха» гисн шүлгин сүл бадгт  сәәхн йөрәлән тәвәд шүлгән төгсәҗәнә. Шүлгтән түүрвәч цергт мордҗах көвүнд хол hазрт бийән яhҗ бәрх, нерән, омгтаhар бәрх сүв-сельвгән өгхләрн аштнь сүл бадгт йөрәл тәвнә. Эн шүлгт йөрәлин төрл зүүлин янз умшач күүнд дарунь медгднә болн үзгднә. Эс гиҗ талдан «Күмни Ээҗ» гидг шүлгиг хәләhәд шалhлт кецхәй:

Үүлдврин үкләс хөөhдго,

«Үкдг чөлән» болдго,

Иньгин седклин тулг,

Ицгтә кишгин булг.

Делкән җирhл эклсн,

Дурни үндсн болгсн

Мана сәәхн күүкд улст

Мини дууни айс!...

Илмhә заңтн делгртхә,

Ирү хәләцтн мөңкртхә,

Мөн әрүн зүркнтн

Мөңкинд төвкнүн бәәтхә!^[18]

Калян Санжин шүлгләнд йөрәлмүд тогтлhарн болн янзарн хуучна йө- рәлмүдин авцта, зуг йөрәлмүдин ухань, тәвсн төрмүднь берк, үгмүднь хуучна йөрәлмүдт йирин давтгддг үгмүд биш. Иигж шүлгүд бичж haphлhна түүрвәчин бийиннь шүлгмҗин билгнь олн зүсн янзар олзлж чадлhнь, тегәд мана хальмг шүлгләнд хуучн янз шинрҗ орҗ йовх темдг мөн.

Калян Санҗ эврә бийннь hарhсн йөрәлмүд шүлгләнә нег боть хураңhуд онц әңг болсмн. Эдн чинр утхарн аhулhарн, тогтацарн, төрл зүүләрн йирин йөрәлмүдт өөрхн болдг. «Баhчудын йөрәл», «Шин бүүрин йөрәл», «Цаhанла тәвдг йөрәл», «Өмскүлин йөрәл», «Баhчудын нәр йөрәлhн», «Унулсн мөрнә йөрәл», «Шин бер йөрәлhн», «Хаалhин цацлын йөрәл», «Һурвн савла тәвдг йөрәл», «Юм ишклhнә йөрәл», «Көвүнә герин йөрәл», «Дорт махна йөрәл», «Цацлын тавн йөрәл». Эн йөрәлмүдин нерднь хәләхлә, улсин өдр-бүрин әмдрлд олзлдг йөрәлмүд.

Калян Санҗ - хальмг амн зокъялыг маш сәәнәр меддг күн бәәҗ. «Җаңһриг» йирдән цугинь чееҗәр келдг бәәҗ. Кесг олн тууль, түүк, кезәңк дуд меддг бәәсмн. Нармин Морхаҗин келсәр зурһан шаху дуд айстаһинь меддг бәәҗ. Хальмг амн зокъял, утх зокъял сәәнәр меддг төләдән, Калян Санҗ эврәннь шүлгүдән сәәхн гидгәр дууна айсар бичдг бәәҗ. Энүнә бичсн шүлгүдин нердәс медҗ болхмн: «Колхозин һалзн мөрн», «Маркст нерәдсн дун», «Колхозин дун», «Алтн хаалhар», «Амулң заягч», «Элстин сувсрсн сө», «Теегин баатр», «Тосхач баhчудын дун», «Дуутин дун», «Хәәмнь чамаhан», «Харадас», «Харада», «Күргн», «Хәрү уга» болн нань чигн дуд. Ода Калян Санҗин шүлгләнд дууна улмҗлл яһҗ хүврсинь темдглҗ хәләй:

Йо, көөрк мана колхоз                        

Яһсн сәәхн колхозв.                        

Йо, көөрк, мана нутг                        

Яһсн сәәхн нутгв.^[19]         

        Эн «Колхозин һалзн мөрн» гидг шүлгт Калян Санҗ олн әмтнә җирһлд ямаран хүврлт болсинь үнн чик үндстәһәр йилһҗ үзүлсмн. Шүлгч хальмгин теегт бәәх колхозин болн орн-нутгин бәәдлиг сәәхнәр эклҗ үзүләд, күүнә оньг эзләд, давтн давтҗ келгднә. Энүнд бадг болһна утхинь товчлгч рефрен, харһна. Давтлһн умшачнрин оньг авч, утх-ухаһинь тодлхд дөң болна. Эн үгмүд эв-эвтән орна, углар угларарн углгдна. Кемр түүнд айс орулхла дуулдг дун чигн болад одхмн. Тогтацарн эн шүлг хальмг кезәңк «Яһсн хатушг зүркмб?» гидг дуунд өөрхн. Эн дуунд кезәнә түрү-зүдү үздг угатя улсин тускар келгднә. Деер дурдсн шүлгин утхиг бас нег тасрхаһар батлҗ болна:        

Кецәр дүүрҗ хөөнәснь                        

Кенз хурһнь харм болсмб?                

Йо, дәрк! Очка зәәсң -                        

Яһсн хатушг зүркмб?^[20]                        

        Калян Санҗин «Колхозин һалзн мөрн» гидг шүлгт бас тиим рефрен харһна «йо, көөрк мана», «яһсн сәәхн». Шүлгч эн һурвн дуунд междометин янзта үгмүд олзлҗана. Иим үгмүд улсин дуудын заңшалд олар харһна. Еңгсг үгмүдтә дун шүлг келҗ ивлүллһн - күүнә ик зүткән, эн дун-шүлгәрн чигн биш, терүг келн бәәҗ күцәсн зүткмҗәрн эн ончта. Калян Санҗин эн дуд һарснас авн далн шаху җил болҗ йовна. Тер бийнь эн дуудыг мана хальмг таңһчин һазр, һазрар әмтн дуулна. Соңсх болһн гилтә сонр, сенр-сәәхн, күүнә дотрк седкл булана. Җирһләс үүдсн шүлг бөк күчтә, ут наста, мөңк җирһлтә болдг.

I. БӨЛГ. ТЕЕГИН ДҮР КАЛЯН САНҖИН ШҮЛГЛӘНД

Мана ууһн шүлгч Калян Санҗ келнә билгин түрүн ишкдлән 1920-гч җилмүдин эклцд эклҗ, хальмгин утх зокъялд найн җилин цагин хуһцанд үүлдҗ, күңкл ухата шүлгчин хальмг болн орс келәр барлгдсн кедү арвад дегтрнь уудлсар баргдшго уурхан саң мет урн билгин зөөр болҗ йовна гихлә буру болшго мөн. Хальмг утх-зокъялд XX-гч зун җилмүдин эргцд Калян Санҗин шүлгләнә дунь залурад, айснь ясрад, чинринь өөдләд йовсмн. Энүнә шүлглән hанцхн хальмгт биш цуг нарт делкән утх зокъялд эврә бат бәәрән эзлсмн. Җил ирвәс бичәчин әмдрл шинҗлгч хәләцнь хурцгдад, билгләнь төлҗәт, цагин урсхлулд нигтрсн медрлнь хоршагдад, соньн-соньн дегтрмүдт тохрад, умшачнриг соньмслулсмн. Болв олн-әмтнә хурц эрдмчнрин билгиг герәслҗ, ухан-зүркндән шиңгәҗ авсн шүлгч, өөдән чинртә цол зүүhәд, билг-эрдмин ик өөдмд күрәд, таңhчин болн алдр төрскнәннь аhуhар нерәрн туурад, мана өдгә цагин соньн шүлгләнә хәләцтә, гүн ухана неквртә, сән гисн бичәчнрин зергләнд орсмн.

Мана хальмг шүлг нурһлҗ үгин эклцдән даршлһта, бадг болһн дөрвн мөрәс тогтсн, мөр болһн һурвн үгтә, ут турштан нег бадг арвн хойр үгәс бүрдсн болҗ һарна. Эн хуучн зокал Калян Санҗин шүлгт элвгәр орсндан, умшхд амр, олнд тааста, тодлхд дөт болҗ һарна. Эврәннь билгән, байн урн келтә зокъялмудан күңкл чееҗтә аһу ик шүлгч хальмг улсин урдк цагин болн советин, шин цагин бәәдллә залһлдулҗ, цагин эргцин тәвсн эркн седвсиг цагин неквриг дахҗ урн үгин селмүрн медүлнә. Калян Санҗ шүлгч болж экн-эклцәсн авн эврәннь һол төрәрн йилһҗ авсн күн. Эннь олна хөв-җирһлин цегәхн уснас цевр бәрцтә, цаһан мөңгнәс герлтә седклтә, һалта заляр арчгдсн зүрктә, һалвин аюлар батлгдсн күмн әмтнә болн энүг эргндән төгәлң болҗах йиртмҗин туск бичх әрүн төр:

Көдәдән урһсн бадм цецг

Күңкнсн сәәхн үнртәч

Күрәд, күрәд ирхнь –

Көвүн зүрким авлнач.

Түүкә алтн намчтач,

Түмнәс доталм ончтач.

Саналдад, өөрчн зогснав.

Салад һархларн тачанав.

Тоһстни җиврлә мөрәтәч,

Тоһрун шовуни шилвтәч,

Тояат нарни герлд -

Туһлң бүчрән неенәч.^[21]        

Түүрвәч теегин тускар шүлг үүдәхлә, хальмг урн үгин янз, амн үгин зөөрин чивх сәәхн үгмүдәр, (чимг үгмүдәр, дүңһцүллһәр, өгҗәллһәр йот үгмүдүр) урн үгин таалын чигн хурц эсвсәр чимгдҗ бичгдсмн. Цуг эн тоот бичәчин шүлгләнә көрңд эврәннь орман эзлв. Йиртмҗин цецкәрсн байсчах болн йиртмҗин аюлта цагин бәәдлиг Калян Санҗ сәәнәр шүлгүдтән үзүлсмн. Эн келсн мана үгмүдиг шүлгчин деер хәләсн «Бадм цецг» гидг шүлг иткүлҗәнә.

Калян Санҗин үүдәлтд теегин дүр онц орм эзлнә. Теегин дүриг зокъялч кесг шүлгүдтән поэмстән тодрхаhар үзүлсмн. 1929-гч җилд Калян Санҗ «Баатр улан һәрднр» гидг поэм барас hарhсмн. Кев-кецәрн, аhулhарн эн поэм баатрлг улмҗлла бичсн мөн. Эн поэмин үүл йовдл йосндан нег бичкн хотнд болсмн. Поэмин һол дүрмүд: Улан цергин отряд Даниловин болн цаһачудын үлдл банд Татищевин. Нег дәкҗ цаһачудын үлдл банд Баһ-Дөрвд нутгар һалзу чонмуд кевтә довтлҗ әмтиг дәәлҗ, зәрмсинь алсмн. Тегәд зөргәрн туурсн Улан Церг зер-зевән агсад, әмән әрвлл уга ноолда кеҗ тедниг дарсмн. Эн поэмиг Калян Санҗ хальмг урн үгин янз, магталын чивх сәәхн үгмүдәр, урн үгин таалын чигн хурц эсвсәр чимгдҗ бичгдсмн.

Калян Санҗ поэмдан теегин дүрин сиилүр берк сәәхн ончтаһар олзлгдна. Сәәхн теегин зург зурҗ күүнә седкл авлм үзүлнә. Иим эсв олзхларн җирһл гисн сәәхн үндстә болна. Нуурин бәәдл, күншң хулсн, зеегсн иим сәәхн булңгуд җирһлин сувсн мет сәәхн, тер учрар күүнә нүднә хуҗһр хаңһана, седкл сергәнә, җирһлд дур өскнә:

Шорвин һолын усн

Мелмәһәд манурв.

Шовуд-хамг җивртн

Дууллдад җирһв.

Хурин духуг мекләсчн

Сөңгән өрглдв,

Хулсн, зегсн бүгдәрн

Серглдәд кеерлдв:

Хуучн шар девлән хаяд,

Хурц-көкән өмслдәд,

Хурин салькна идәг эдлдәд,

Согтн-һанхлдад бәәцхәнә.

Оһтурһула хулсд ниицәд,

Өңгнь көкрәд одцхаҗ,

Ончта сәәхн күүкд мет

Шавдалдад өсцхәҗ.^[22]

Теегин бәәдлиг, күүнә дотркиг энүнә керг-үүлдвриг үгмүдәр дамҗулҗ, зург үзүлҗәх мет зурҗ чадна гисн, умшачин седклд күргҗ чадна гисн әрүн керг. Бичәчин чееҗәс үүдсн тоотыг умшач күн өмнән зург үзҗәх метәр тодлх зөвтә.

Шинрсн хальмг тег, эн теегин эзн – хальмг улс – билгтин магтҗ дуулдг эркн нег седв.

Тег, мини теегм,

Теңкән уга эңкр,

Үкл ирх цагтм-

Үүндән оршхм – байр!^[23]

«Теегтән нерәдсн частр» (1963 җ.) гидг ахрхн поэмин эн бадгнь шүлгчин герәсн болҗ соңсгдна. Теегиннь дүриг шүлгч олндан делгҗ өгнә. Тегәд чигн эн деер дурдсн бадгин үг болһнь хальмгин хәәртә үрнә әрүн седкләс һарснь мел үнн. Хәләһит: «хәләҗ – нүдн ханшго, хәәҗ – сәәхнь олдшго», «оньдин седклин киләсн», «хәләҗ ханшго – җирһл» – энтн шүлгчд «теегм, мини теегм, теңгр һазр хойрм, хамр таанрулгсн цецгм, хальмг халун дурм», тегәд чигн «теегинни өргн хормад төрсн төләдән кишгтәв» гиҗ бичдгнь зөвтә, иткмҗтә.

Күн көрстә һазр деер бәәдг, һазр деер әмдрдг йоста. Кен күн болһнд эн һазр деер  нег эңкр шуһу, булң бәәдг – тернь  төрсн, эврә һазр-усн (хотн, худг). Эврә һазр-усна шим-шүүснә күчәр, уур-аһар киилҗ бооҗад, өсәд, «һарнь – һанзһд, көлнь дөрәд күрәд», күн болдг мөн.

Эн «кишгтә байн сәәхн»

Шорвин һолыг,

Эзләд, хойр көвәһәрнь

Нүүһәд, дахн бүүрлгсн,

Усн, хулсн, заһсарнь

Угатьнрнь теткл кедг,

Улм уга гүн цаһадарнь

Аһрусан услдг,

Баһ Дөрвдин дорд бийднь

Цаһан нур әәмг.^[24]

Калян Санҗ өссн-боссн hазртан магтал өргҗ кесг шүлгүдтән, поэмстән бичҗ үзүлсмн. Калян Санҗин шүлгмҗин шинҗнь, ахрар медүлхлә, күн әмдрл хойр, күн төрсн һазр хойр хоорндан яһҗ залhлдсиг ухалҗ, бодсан умшачла хувалцлһн, тиим болсн учрар ээҗ-аавин заясн хөв-кишг, эңкр һулмт болсн һазр-уснаннь тускар бичсн шүлг зокъялдан ухан седклиннь туңһавран, шин цага тууҗин хаалһд учрсн эврә бийиннь болн әмтнә герлтә хөв-кишг, әмдрл болн бәәдл яһҗ тогтагдсинь, юуна, кенә нилчәр кишгтә бәәдлд күрсиг өргҗ авад, сарул дууһар, әрүн седкләрн келх сана зүүҗ нәәрүлдг зокалта гихд буру уга. Эн тоотдас хамгин түрүнд төрсн һазр, деедсин һулмт, хальмг тег шүлгләнднь амлгддг учрнь цәәлһвр угаһар кенд болвчн медгдхмн. Хальмг күн тер хойр татв гиҗ кезәд чигн тасршго нег киистә, нег әмтә.

Тег мини, теегм,

Теңкән уга эңкр.

Асрад-өсксн чамаhан

Альд би мартхв!

Хама hазрт йовб чигн

Хальмг теегм сангдна,

Халуч зүркм телүлҗ

«Хәрнәв!» гиҗ аздлна.^[25]

Теегин тускар эс бичдг зокъялч хальмгин утх зокъялд уга боллта. Төрсн һазр-уснас күүнд эңкр юмн уга болдг. Тегәдчн хальмг күүнд төрсн һазрнь – тег, тег гисн орн нутг, төрүлсн эк. «Теегтән нерәдсн частр» гидг поэмас авсн хойр бадгт болн бүкл шүлгт теегин һанцхн сәәхн мөнт үзмҗ, дүр дүрслгдҗәхш. Үндсни гүн эсв, гүн ухан эн шүлгт бәәнә. Чееҗиг уудулад сарулхдг, бахмҗ омг үүдәдг төрсн һазр, нүднә болн зүркнә хуҗр хаңһадг тег – үрндән әм заясн эк, ээҗ, аав. Теегин дүрәр дамҗулад, түүрвәч седкл талвалһдг төрсн һазрин каңкнсн үнр, цеңкртсн цевр теңгрин өңг нүднә цецгәрн шиңгәҗ авдгиг медүлнә. Учр утхарн өөрхн гүн утхта талдан шүлгүднь заахла, иим: «Ээҗ болгсн теегтән», «Төрскн таңhчдан», «Теегт вышк үзләв», «Теегин өргн аhуд», «Хөрн хойрин частр», «Тоhрун», «Дуртав», «Тег – мини теегм!», «Теегин асхн», «Халhрсн халун дурм» болн нань чигн шүлгүд.

        Өвкнрин зүркни таалыг герәслҗ авсн үрнә хәләцәр теегән харвад, шинҗләд, байр шүлг хойрар делвәд оддган шүлгч итклтәһәр медүлнә: теегин таңсг дүр уханднь, серлднь оньдинд торлзҗ, бахмҗ өргмҗ хойрин булг болҗ, сенр зокъялмуд үүдәхднь күч өгнә. Альд, аль хол һазрт оддг болвчн, эң зах уга элвг мануртсн теегән санад, төгәлң йиртмҗин аһуд эврә һазриннь дүрстә тоотыг хәәҗ, әдлцүлҗ дүңцүлнә.

Теегт асхн ямаран,

Терүг юунла дүңцүлнәч?

Үүнәс дуран хамаран,

Үгән альд бултулнач.^[26]

Ашлхла, «нарта теегин үрн» Калян Санҗ билг, чидл, күчән теегәсн, экәсн авч, дууһан дуулдг шүлгч.

Теегм, мини теегм,

Теңгр hазр хойрм,

Хамр таангрулсн цецгм,

Хальмг халун дурм!

Энүнд эцкнрин ясн оршла.

Эңкр нердм – эн теегм.

Харм күцл,

Халта хәләц,

Хару кедкл –

Хальмг Теегтм!^[27]

Энүг эс иткх уршг уга, әмн насни бәәдлдән зөв-чикәр бәәх угаһан теегәсн эрлһн – хара сурвр биш, сурхларн – хамгин кецү кевәр («җидәр хучлҗ, хурцар шалһ») гиснь мел чик.

О, теегм, сәәхн теегм –

Оньдин седклин киләсм.

Цаhан өвсн-шуурhта,

Царң дүүрсң арҗанта,

Хальмг төрскн Теегм, –

Хәләҗ ханшго җирhлм!^[28]

гихләрн, шүлгч нег бәәдләр бәәҗ болшго, нег ормдан зогсҗ болшго, олна өмн нүүрт, юмна түрүнд оньдин йовҗ, хәәврин күслән алдхмн биш гисн хәләцән келҗәнә.

Теегтән шүлгч иткнә, теегтән зүркинь эдлҗәх байрин болн зовлңгин тускар келнә, теегтән одҗ, өдрин үүмәһәс амрна. Тег шүлгчиг байрлҗ тосна, «теегин көрсн тавгинь таална». Тер угаһар бәәҗ чадхш, талдан кецү сәәхн һазр керг уга, тег – шүлгчин җирһл.

Тег – шүлгчин урмдлһна булг, шүлг төрүлһнднь тусан хальдана, дөң болна, күслинь уралан көтлнә. Теегин эңкр зөөрнь – күн, әмтн. Эднә нилчәр теегт сәәхн балһсд, селәд тосхгдна, хагсҗах һазр усар дүүрәд, көк нигт ноһаһар болн зүсн-зүсн өңгтә цецгәһәр бүркгднә, тавн зүсн малнь тег бүтәҗ идшлнә - эдн күртл шүлгүдт келгднә. Олндан олзта, туста болхар чирмәдг авъяста шүлгч теегәр бийиннь билгән шалһна.

У теегин көвүнлив,

Унтрад уга зальталив.

Урhад шавшсн ноhанд,

Урлдад гүүсн унhдт

Улм хөөнән дурталив.^[29]

Калян Санҗин шүлг нәрн шинҗтә, урн келнь мергн даршлһта, эв-эвтән орсн, углар угларарн углгдсн уул хальмг келнә шүлгин эн дурдсн үчүкн тасрхад түүрвәчин зүркн бардм кеҗәх седкл илдкдҗәнә. ϴвкин өвкнр үлдәсн кишг – тег.

Калян Санҗ шүлгләнә янзар күцәҗәх күр-күүндврән умшачд иткмҗтәһәр нул уга, седклиннь уудьвран медүлҗ, байрарн хувалцҗ, бийиннь амр биш некврән медүлхәр шунмһаһар зүткҗ нәәрүлдг зокъялч болҗ батрсн.

АШЛВР

Кетркә цецн гүн билгтә хальмг улсин шүлгч, Хальмг улсин О.И. Городовиковин нертә мөрән лауреат, хальмг советск утх зокъялын ууhн бичәчнрин негнь – Калян Санҗ эврәннь бичәчин хаалhан хөрдгч җилмүдин эклцд экләд hуч hар хальмг, орс келәр барлгдсн дегтрмүдин түүрвәч болсмн: «Шүлгүд болн поэмс» (1959), «Цаhан нуурин көвәд» (очеркс, 1962), «Теегтән нерәдсн частр» (шүлгүд, поэмс, 1963), «Дурн бәәхлә» (1965), «Өрүни маңhар» (поэм 1966), «Суңhсн шүлгүд болн поэмс» (1968), «Мел Ильичин келсәр» (шүлгүд, поэмс, 1969), «Дутг болҗасн күн» (1972), «Күн мартхмн биш» (шүлгүд, поэмс, 1977), «Герлтә хаалhар» (шүлгүд, поэм, 1984). Калян Санҗин утх зокъялын зөөрнь hурвн ботьта үүдәврмүдин хураңhуд (1980-1981) оршсн болдг.

Билг-эрдмәрн, күңкл ухаhарн, делгү медрләрн хальмг утх зокъялын тууҗд эврәннь өвәрц орман эзлсн ачта шүлгч Калян Санҗ шүлгләнә урн ухани билгәр үүдәсн тоотинь шинҗлхлә – кемҗән уга өргн аhуhарн, гүн ухани учр-утхарн, үгин элвг күчтә эв-арhарн йилhрнә. Калян Санҗин олн үүдәврмүдинь Хальмг Таңhчин умшачнрин зүркнд герлтҗ, олна седклд оошагдҗ төөнрцхәв. Зокъялчин үүдәврмүдт ик чинртә, темдгтә орман – шүлглән эзлнә. Шүлгләнә седвинь – цуhар гилтә цагин ик төрмүдлә залhлдата мөн.

Зокъялч хальмг улсин эрдм, сойл, амн үгин зөөрин цуг хамгиг бийдән шиңгәҗ авад, уурхан саң мет хадhлҗ йовсн бичәчнрин негнь бәәсмн. Калян Санҗ эврәннь үүдәлтдән амн зокъялын зөөр олзлҗ, кесг соньн, аhулhарн өвәрц урн зокъялын шүлгләнә үүдәврмүд тогтасмн. Шүлгч Калян Санҗ цуцрлтан уга үүдәгч хәәврин хаалhдан йовҗ, ямаран чигн төрәр гүн медрлтәhәр, хурц мергн келәр, төрскн теегин дүриг эврәннь зокъялмудан бичсмн.

Орн нутг, төрсн һазр-усн үрндән эңкр, асрмҗта экнь мөн. Эк орндан күн болһн эврәһәрн дурлна, онц-онцар туслна, магтҗ буульна. Деер сергәсәр үзүлхлә, Калян Санҗд теегнь – эк орн, әрүн цевр дурн, бүкл ик Төрскн. Тегәд чигн тег (Төрскн) шүлгчин медлһнд – әмдрл, җирһл – өргн, аһу ик, олн зүсн бәәдлтә, элвг багтамҗта медл.

Бичәч эврә күңкл ухаhарн, делгү медрләрн хальмг утх зокъялын тууҗд эврәннь өвәрц орман эзлсмн. Терүнә шүлгләнә урн ухани билгәр үүдәсн тоотинь шинҗлхлә – кемҗән уга өргн аhуhарн, гүн ухани учр-утхарн, үгин элвг күчтә эв-арhарн йилhрнә.

НОМ ЗҮ

1. Бадмин Андра. Билгтин урн өв-оюни ширглт уга булг//Хальмг үнн, 2000, 18 февраля. – 6-7 х.  
2. Джамбинова Р.А. Литература Калмыкии: Проблемы развития. – Элиста: АПП «Джангар», 2003. – 240 с.
3. Джимгиров М.Э. Писатели Советской Калмыкии. – Элиста: Калм. кн. изд-во, 1966. – 223 с.
4. Инҗил Лиҗ. Санҗин дүр санврт әмдрнә // Теегин герл. - 1995. - № 1. - 12 х.  
5.  История калмыцкой литературы: Советский период. – Элиста: Калм. кн. изд-во,  1980. –  Т. 2. 445 с.
6.  Каляев С.К. Библиографический указатель. – Элиста: АПП «Джангар», 2004. – 311 с.
7.  Калян Санҗ. Дурн бәәхлә. – Элст: Хальмг дегтр hарhач,  1965. – 139 с.
8.  Калян Санҗ. Кү мартхмн биш. – Элст: Хальмг дегтр hарhач,  1977. – 122 с.
9.  Калян Санҗ. Һурвн ботьта үүдәврмүдин хураңhу. – Элст: Хальмг дегтр һарһач,  1980. 1-гч боть. – 360 х.
10.  Калян Санҗ. Һурвн ботьта үүдәврмүдин хураңhу. – Элст: Хальмг дегтр һарһач, 1981. 2-гч боть. – 379 х.
11.  Калян Санҗ. Һурвн ботьта үүдәврмүдин хураңhу. – Элст: Хальмг дегтр hарhач, 1981. 3- гч боть. –  355 х.
12.  Калян Санҗ. Суңhсн шүлгүд болн поэмс. – Элст: Хальмг дегтр hарhач,  1968. – 345 с.
13.  Калян Санҗ. Тамара. – Элст: Хальмг дегтр hарhач, 1979. – 155 с.
14.  Калян Санҗ. Теегин булг: шүлгүд, келврмүд, шүлгчин архивәс авгдсн материалмуд/ Цуглулад, барт белдснь Салдса Алла. – Элст: Хальмг дегтр hарhач, 2005. – 239 х.
15.  Килганова З.И. Поиски и находки. – Элиста: Калм. кн. изд-во, 1977. – 77 с.  
16.  Килганова З.И. Поэзия и жизнь. – Элиста: Калм. кн. изд-во, 1973. – 101 с.  
17.  Килганова З.И. Поэты и время. - Элиста: Калм. кн. изд-во, 1971. – 123 с.
18.  Кичгә Төлә. Келсн үг – керчсн модн. – Элст: Хальмг дегтр һарһач,  1983. – 171 с.
19.  Костер в степи. О жизни творчестве С.К. Каляева/ Сост. и предисл. А.Г. Салдусовой. – Элиста: Калм. кн. изд-во, 2005. – 355 с.  
20.  Лиджиев М.А. Фольклорные истоки калмыцкой поэзии и ее жанровые особенности. Учебное пособие для студентов филологических специальностей. - Элиста: Изд-во Калм. ун-та, 2009. – 44 с.
21.  Мацаков И. М. Калмыцкая советская художественная литература 20-30 годы. – Элиста: Калм. кн. изд-во,  1967. –  68 с.
22.  Мацаков И.М. Ветераны Калмыцкой литературы. – Элиста: Калм. кн. изд-во, 1976. – 157 с.
23.  Мацаков И.М. Писатель и время. – Элиста: Калм. кн. изд-во, 1987. – 160 с.
24.  Мацаков И.М. У истоков. – Элиста: Калм. кн. изд-во, 1981. – 153 с.
25.  Мацга Иван. Калян Санҗ. - Элст: Хальмг дегтр hарhач, 1967. - 52 х.
26.  Пюрвеев В.Д. Движение жизни – движение литературы. – Элиста: Калм. кн. изд-во, 1981. – 118 с.  
27.  Пюрвеев В.Д. Жанровое движение. Эволюция жанровых форм и внутренние закономерности развития калмыцкой поэзии ХХ века. – Элиста: Калм. кн. изд-во, 1996, –  322 с.
28.  Пюрвеев В.Д. Обретение зрелости. – Элиста: Калм. кн. изд-во, 1976. – 172 с.
29.  Пюрвеев В.Д. Октябрь и калмыцкая литература. – Элиста: Калм. кн. изд-во, 1988. – 191 с.
30.  Пюрвеев В.Д. Старейшина калмыцкой поэзии// Теегин герл. 1980. № 1. – С. 6-27.
31.  Розенблюм Ю.Б. Песнь степи обновленной. – Элиста: Калм. кн. изд-во, 1980. – 114 с.
32.  Розенблюм Ю.Б. Сквозь пламя костров. – Элиста: Калм. кн. изд-во, 1970. – 339 с.
33. Суржок А.И. Торлонг из Цаган нура. – Элиста: Калм. кн. изд-во, 1984. - 73 с.
34.  Хальмг урн үгин литератур. – Элст: Хальмг дегтр һарһач, 1967. – 443 с.