Туган (татар) телдән презентацияләр
презентация к уроку на тему

Слайд 1

Слайд 2

Матур язу (диктант). 1. Өйнең эче Тукай яшәгән заманга туры китереп җиһазландырылган. ис. и.к.ис. с.ф.

Слайд 3

Матур язу (диктант). 2. Бу өйне төрле милләт кешеләре кызыксынып карый. ал .

Слайд 4

Матур язу (диктант). 3. Салмак хәрәкәтле, тыныч табигат ь ле бу малай укытучыга шунда ук ошады. р. с. ал. с. р.

Слайд 5

Матур язу (диктант). 1. Эче җиһазландырылган. 2. Кешеләре карый. 3. Малай ошады. Җыйнак . Ия белән хәбәрдән генә тора. - Нинди җөмлә барлыкка килде?

Слайд 6

Матур язу (диктант). 1. Эче җиһазландырылган. 2. Кешеләре карый. 3. Малай ошады. Җәенке .Баш кисәкләрдән тыш иярчен кисәкләре дә була. - Тагын нинди җөмләләр бар?

Слайд 7

Матур язу (диктант). 1. Эче җиһазландырылган. 2. Кешеләре карый. 3. Малай ошады. Җөмләдә баш килештә килеп, башка сүзләргә буйсынмыйча, кем?, нәрсә?, ни? сорауларының берсенә җавап бирә торган кисәк ия дип атала. - Ия дип җөмләнең кайсы кисәге атала?

Слайд 8

Матур язу (диктант). 1. Эче җиһазландырылган. 2. Кешеләре карый. 3. Малай ошады. Җөмләдә ия баш килештә килгән исем яки зат алмашлыгы белән белдерелә. Сыйфат, исем фигыл ь , сыйфат фигыл ь , сан һәм алмашлыклар исем мәг ъ нәсендә килгәндә шулай ук ия була. - Ия нинди сүз төркемнәре белән белдерелә?

Слайд 9

Матур язу (диктант). 1. Эче җиһазландырылган. 2. Кешеләре карый. 3. Малай ошады. Ия турында ни дә булса хәбәр итә торган җөмләнең баш кисәге хәбәр була. Хәбәр нишли?, ул кем?, ул ни?, ул нәрсә?, ул ничә?, ул ничек?, ул кайда?, ул нинди? кебек сорауларга җавап бирә. - Ә хәбәр турында нәрсә беләбез?

Слайд 10

Матур язу (диктант). 1. Эче җиһазландырылган. 2. Кешеләре карый. 3. Малай ошады. Гади хәбәр барлык мөстәкыйл ь сүзләр белән белдерелә, шулай ук бар, кирәк, мөмкин, ярый кебек хәбәрлек сүзләр белән дә белдерелә ала. - Гади хәбәр нинди сүз төркемнәре белән белдерелә?

Слайд 11

Матур язу (диктант). 1. Эче җиһазландырылган. 2. Кешеләре карый. 3. Малай ошады. Барлык мөстәкыйл ь сүзләргә, ымлыкларга һәм хәбәрлек сүзләргә ярдәмче фигыл ь өстәп ясала. - Кушма хәбәр турында нәрсә беләбез?

Слайд 12

Матур язу (диктант). 1. Эче җиһазландырылган. 2. Кешеләре карый. 3. Малай ошады. Исем яки исем урынында килгән башка сүз төркеме белән белдерелсә, ия белән хәбәр арасына сызык куела. - Кайсы очракта ия белән хәбәр арасында сызык куела?

Слайд 13

64 нче күнегү. Хуш исле печән өстендә. Хуш исле печән Кунакларның атлары Кибеп тә өлгергән печән Ике мендәр Аяз күк Тулган ай Бер калкулык Биек калкулык Кара – зәңгәр офык

Слайд 14

64 нче күнегү. Хуш исле печән өстендә. Шул караңгылык Зәңгәр караңгылык Чыгып килгән кояш Кояшның кырые Нечкә кавын Сары кырые

Слайд 15

1 нче кроссворд 1.Агачтан яки металлдан ясалган зур савыт. 1. 2. 3. 4.

Слайд 16

1 нче кроссворд 3. Эш коралы М И Ч К Ә 3. 4.

Слайд 17

1 нче кроссворд 4. Җиләк – җимеш яки яшелчә үстерә торган урын. М И Ч К Ә К Ө Р Ә К 4.

Слайд 18

1 нче кроссворд 2.Бөтеннең дүрттән бер өлеше м и ч к ә к ө р ә к б а к ч а

Слайд 19

1 нче кроссворд м и ч к ә и к ө р ә к е б а к ч а

Слайд 20

2 нче кроссворд 3. Йорт – җир җиһазы. 1. 2. 3. 4.

Слайд 21

2 нче кроссворд 1.Әйберләрнең янганнан калган тузаны. 1. 2. 3. ө с 4. т ә л

Слайд 22

2 нче кроссворд 2. Ел фасылы. 1. к 2. ө 3. ө с 4. т ә л

Слайд 23

2 нче кроссворд 4.Үсеп утырган агачның өстен кисеп алганнан соң калган өлеше. 1. к 2. к ө 3. ө с 4. т ә л з

Слайд 24

2 нче кроссворд 1. к 2. к ө 3. ө с 4. т ә л з ө п

Слайд 25

2008 нче ел – гаилә елы. Гаилә темасына сүзтезмәләр әйтәбез, аергычын күрсәтәбез. Мәсәлән: сөйкемле бала.

Слайд 26

Өй эше. «Минем әни нинди?» дигән темага кыска күләмле инша язарга. Бирем: Аергычны аерылмышы белән язып алырга. 2) Аергычның нинди сүз төркеме белән белдерелүен күрсәтергә.

Слайд 27

Тестның дөреслеген тикшерү. 1.-аерылмыш; 2.-барлык сүз төркеме белән; 3.-аергыч; 4.-аергыч.

Слайд 1

Слайд 2

Җөмлә кисәкләре Баш кисәкләр Иярчен кисәкләр ия тәмамлык хәл аергыч ? хәбәр

Слайд 3

Һавада тургай, яг ъни сабанның сайрар кошы тавышы яңгырый. Быел ул, бригадир кыз , тагын бүләкләнде. Без җиләкле урынга – каенлы тау итәгенә барып җиттек. Авылны яшелләндерүдә һәммәсе, аеруча яш ь ләр актив катнашты.

Слайд 4

Ө стәмә аныклык , төгәллек ( пояснение) бирә торган сүзләр җөмләнең иярчен кисәге аныклагыч дип атала.

Слайд 5

Һавада тургай , яг ъни сабанның сайрар кошы тавышы яңгырый. Быел ул , бригадир кыз , тагын бүләкләнде. Без җиләкле урынга – каенлы тау итәгенә барып җиттек. Авылны яшелләндерүдә һәммәсе , аеруча яш ь ләр актив катнашты.

Слайд 6

Аныклагычны ияртеп килгән сүз аныкланмыш дип атала. Аныклагыч астына дулкынлы ике сызык сызыла

Слайд 7

Аныклагыч аныкланмышка 2 төрле юл белән бәйләнә: Аныклаулы м өнәсәбәт (интонация) Аныклаулы теркәгечләр ярдәмендә (ягъни, бигрәк тә, дөресрәге, аеруча, башкача әйткәндә, мәсәлән һ.б.)

Слайд 8

Җөмләдә ияртүче кисәктән соң килеп аңа өстәмә аныклык , төгәллек ( пояснение) бирә торган сүзләр аныклагыч дип атала.

Слайд 9

Шулай да егет түз де : сыкранма ды , зарланма ды , сер бирмә де . Бире дә , яг ъ ни балалар янын да , аңа аеруча күңелле иде. Кеше ләр , аеруча яш ь ләр , бәйрәмгә сөенәләр иде. Аныклагыч аныкланмыш белән бер формада була.

Слайд 10

Физкультминутка Бергәләшеп без басыйк , Бик зур түгәрәк ясыйк . Кояшның җылы нурыннан Йөрәкләргә көч алыйк . Татулашыйк , дуслашыйк , Шөгылебезне башлыйк .

Слайд 11

Җөмлә калыбы буенча дөрес итеп җөмлә төзе. Без, аныклагыч , кайчан ? кая бардык? Сез , аныклагыч , кайчан ? кая барачаксыз? Безне, аныклагыч , кайчан ? кая чакырдылар? Алар, аныклагыч , кайчан? к ая киттеләр?

Слайд 12

1) Казан- киләчәк шәһәре . 2) Аның киләчәге зурдан.3) Шәһәрнең дан - шөһрәте еракларга , дөньяның бар почмагына таралды . 4) Әнә бит шәһәр 2013 нче елда Универсиада - спорт уеннары уздырды . 5) Бу хокукны , ягъни Универсиада уеннарын үткәрү хокукын , шәһәрем бик күп конкурентларын җиңеп яулап алды . 6) Шәһәребезгә дөньяның бик күп почмакларыннан , атап әйтсәк Америкадан , Бразилиядән , Италиядән , Кытайдан , Төркиядән кунаклар кил де . 7) Универсиада вакытында 15 мең спортчы , 50 мең журналист, 50 мең турист к абул ителде . 8) Шәһәр көннән-көн үзгәрә бара. 9) Күп сандагы спорт комплекслары төзелә . 10) Шәһәремдә сәламәт яшәү рәвеше алып барыр өчен мөмкинлекләр арта.

Слайд 13

В1-Тексттан аныклагычы булган җөмләләрне үсә бару тәртибендә яз. В2-Аныклау интонациясе ярдәмендә бәйләнгән җөмләләрнең санын күрсәт . В3 - 5 нче җөмләдәге аныкланмышны табып яз. В4- 6 җөмләдә аныклагыч үзе аныклаган сүзгә нәрсә ярдәмендә бәйләнгән . Җаваплар: В1 – 3,4,5,6 В2 – 3,4 В3 – хокукны В4 – бәйләүче сүз (атап әйтсәк)

Слайд 14

Өй эше - 73-74 нче биттәге кагыйдәләрне ныгытып килергә; - күнегү 221; - “Казаным-башкалам” дигән темага аныклагычлар кулланып бәйләнешле 4-5 җөмлә төзергә.

Слайд 1

Слайд 2

Җөмлә төрләре - Баш кисәкләрдән генә торган җөмлә ҖЫЙНАК ҖӨМЛӘ дип атала. Мәсәлән: Алсу укый. Кыз яза. Яз җитте. Яңгыр ява. - Баш кисәкләрдән башка иярчен кисәкләре дә булган җөмлә - ҖӘЕНКЕ ҖӨМЛӘ дип атала. Мәсәлән: Алсу китап укый. Җылы яңгыр ява. Ям ь ле яз җитте.

Слайд 3

Җөмләнең баш кисәкләре. Җөмләнең баш кисәге – ИЯ Мәсәлән: Кошлар кайтты. Җөмләнең баш кисәге – ХӘБӘР Мәсәлән: Тургай сайрый.

Слайд 4

Җөмләнең иярчен кисәкләре. Тәмамлык – Алсу китап укый. Аергыч – Алсу кызыклы китап укый. Хәл – Дәрестә Алсу кызыклы китап укый.

Слайд 5

Энем балыкларны банкада тота. Умартачы бал җыя. Әби үләннәрне верандада киптерә. Тышта ап-ак кар ява. Балалар кардан аю ясыйлар. Йомшак кар агачларга куна.

Слайд 6

Көз җитте. Чәчәкләр шиңделәр. Үләннәр саргайдылар. Кар ява. Яңгырлар ява башланды. Җәй җитте.

Слайд 7

Хәбәр төрләре . Фигыл ь хәбәрләр (глагол ь ное сказуемое) Исем хәбәрләр (именные сказуемое)

Слайд 8

Фигыл ь хәбәрләр гади фигыл ь хәбәр (простое глаг. сказ.) Көз җитте. кушма фигыл ь хәбәр (сло ж н.гл. сказ.) Без табигат ь не сакларга тиешбез . тезмә фигыл ь хәбәр (составн. гл. сказ) Табигат ь нең матурлыгы безне таң калдырды.

Слайд 9

Исем хәбәрләр гади исем хәбәр (прост.имен. сказ.) Авылыбыз матур. кушма исем хәбәр (сло ж н. имен.сказ.) Иртән көн томанлы иде. тезмә исем хәбәр (составн. имен.сказ) Тавис – матур кош.

Слайд 10

Ия белән хәбәр арасында сызык Табигат ь – сәламәтлекнең нигезе . Укучыларның бурычы – яхшы уку. Бу эшкә җаваплы кеше – син. Эш – тормышның нигезе ул . Идел – “зур елга” дигән сүз ул.

Слайд 11

НЫГЫТУ Күбәләк (чәчәкләр өсте) очып йөри. Куян (агач төбе) утыра. Керпе (имән арты) качкан. Тиен (яфраклар арасы) яшеренгән.

Слайд 12

Диалог төзү Синең исемең ничек? Минем исемем ... Сиңа ничә яш ь ? Миңа ... яш ь Син ничәнче сыйныфта укыйсың? Мин алтынчы сыйныфта укыйм. Син кайда яшисең? Мин Муратовода яшим. Дустыңның исеме ничек? Дустымның исеме ....

Слайд 13

Өй эше 162 нче бит 7, 9 күнегү Повторит ь слова

Слайд 1

Слайд 2

Иярчен җөмләләрнең мәгънә ягыннан нинди төрләре бар? Иярчен ия җөмлә нинди функцияләр үти? Нинди сорауларга җавап бирә? Баш җөмләгә нинди чаралар ярдәмендә бәйләнә? Иярчен хәбәр җөмлә нинди функцияләр үти? Нинди сорауларга җавап бирә? Баш җөмләгә нинди чаралар ярдәмендә бәйләнә? Иярчен тәмамлык җөмлә нинди функцияләр үти? Нинди сорауларга җавап бирә? Баш җөмләгә нинди чаралар ярдәмендә бәйләнә? Иярчен аергыч җөмлә нинди функцияләр үти? Нинди сорауларга җавап бирә? Баш җөмләгә нинди чаралар ярдәмендә бәйләнә?

Слайд 3

1.(...-са),[ ] 1.(кайда...),[шунда...] 2.(...-ү белән),[ ] 2. ( ),[юкса] 3.(...-га карамастан), [ ] 3.[ ], (чөнки...) 4.( ) [ ] 4. [],( әйтерсең...) 5.[ ]: ( ).

Слайд 4

1.Кем намус белән хезмәт итә, шул зур хөрмәткә ия була. 2.Сабыр иткән морадына ирешкән. 3.Эш күрсәткәнне ил онытмас. 4.Җил кайдан иссә, болыт та шуннан килә. 5.Бер ялганласаң, икенче чын сүзеңә дә ышанмаслар. 6.Сыерчык диңгез артына китсә дә, үз туган оясына кайта. 7.Эш беткәч уйнарга ярый. 8.Былтыр кысканга, быел кычкырмыйлар .

Слайд 5

Тест сораулары: 1. Иярченле кушма җөмлә: а)үзара иярту юлы белән бәйләнгән б)үзара тезү юлы белән бәйләнгән 2. Синтетик иярчен җөмләнең бәйләүче чаралары: а) кушымчалар, бәйлек һәм бәйлек сүзләр, янәшә тору б) мөнәсәбәтле сүзләр, теркәгечләр, көттерү паузасы 3. Аналитик иярчен җөмләдә нинди тыныш билгеләре куела: а) сызык, өтер б) ике нокта, өтер 4. Иярчен җөмләләрнең ничә төре бар: а) 4 б) 5 5. Иярчен хәл җөмләләрнең ничә төре бар: а) 6 б) 8

Слайд 6

6. Иярчен җөмләнең төре әйтегез: Ул йомыш шул: без сине Кырымга җибәрмәкче булабыз. а) иярчен ия җөмлә б) иярчен хәбәр җөмлә 7. Нинди? Кайсы? Кемнең? Сораулары кайсы иярчен җөмләнең төренә карый: а) иярчен аергыч җөмлә б) иярчен тәмалык җөмлә 8. Иярчен җөмләнең төрен әйтегез: Монда эш кайный, шуңа күрә күңелле. а) иярчен максат җөмлә б) иярчен сәбәп җөмлә 9. Иярчен шарт җөмләнең нинди төрләре була: а) синтетик б) аналитик,синтетик 10. Иярчен җөмләнең төрен әйтегез: Көннәр матур торса да, печән җыелып бетмәде. а) иярчен шарт җөмлә б) иярчен кире җөмлә

Слайд 7

Җөмләләрне төрләндереп языгыз Җылы җил исте. Кар кими башлады.

Слайд 8

Көтелгән җавап Җылы җил исте, һәм кар кими башлады.(тезмә кушма җөмлә) Җылы җил искәч, кар кими башлады.(иярчен вакыт җөмлә) Җылы җил искәнлектән, кар кими башлады.(иярчен сәбәп җөмлә) Җылы җил иссә, кар кими башлар иде.(иярчен шарт җөмлә) Җылы җил иссә дә, кар кими башламады.(иярчен кире җөмлә)

Слайд 9

Өй эше. Иярченле кушма җөмләләрне кертеп, миниатюр сочинение язарга. Дәрес бетте, сау булыгыз. Сочиненинең темасы <<Яз килде>>.

Слайд 1

Слайд 2

Җөмләнең ия турында хәбәр итә һәм аның белән бәйләнеп килә торган икенче баш кисәк хәбәр дип атала

Слайд 3

1.Мин кая гына барсам да, гүзәл шәһәремАрчаны сагынып кайтам. 2.Шәһәребез көннән-көн матурлана, зурая, үсә.

Слайд 4

Хәбәр _____________________________ нишли? нишләде? нишләр? нишләгән? күпме? нинди?

Слайд 5

Белдерелүе

Слайд 6

Хәбәр Фигыл ь хәбәр Исем хәбәр фигыл ь белән генә белдерелә фигыл ь дән кала башка сүз төркемнәре белән белдерелә

Слайд 7

Төзелеше

Слайд 8

Гади хәбәр Кушма хәбәр Бер сүз белән генә белдерелә Ике як берничә сүз белән белдерелә Тезмә хәбәр Таркалмый торган сүзтезмәләр белән белдерелә

Слайд 1

Слайд 2

Вакыт хәле Урын хәле Хәл төркемчәләре Максат хәле Күләм хәле Кире хәл Шарт хәле Сәбәп хәле Рәвеш хәле

Слайд 3

Вакыт хәле Эш-хәлнең үтәлү вакытын белдереп, фигыл ьне ачыклап килгән иярчен кисәк вакыт хәле дип атала . Борын заманда бер ярлы гына карчык булган. Шул вакытларда патша үз янына вәзирен чакыра. Йөри-йөри, болар кичкә калалар. Кичә күргән төшеңне сөйлә. Бирегез үзенә биш камчы, аннан соң чыгарып ябыгыз.

Слайд 4

Урын хәле Эш-хәлнең үтәлү урынын белдереп, фигыл ьне ачыклап килгән иярчен кисәк урын хәле дип атала . Борын заманда бер авылда ярлы гына карчык булган. Шул вакытларда патша үз янына вәзирен чакыра. Йөри-йөри, болар урманда адашып калалар. Урман читендә бер алачык бар икән. Бирегез үзенә биш камчы, аннан соң базга чыгарып ябыгыз.

Слайд 5

Сәбәп хәле Эш-хәрәкәтнең сәбәбен белдереп, фигыл ьгә буйсынып килгән иярчен кисәк сәбәп хәле дип атала . Гел ялгыз булганга , тәмам кешеләрдән бизеп беткән икән. Эшсезлектән бөтенләй дә ялкауга әйләнгән . Болар бер дә йөреп өйрәнмәү аркасында адашып калалар. Урман читендә бер утны күреп , алар бик шатланалар. Бернәрсә дә сөйләмәгән өчен җәзасын ала.

Слайд 6

Максат хәле Эш-хәрәкәтнең нинди ният (максат) белән үтәләчәген белдереп килгән иярчен кисәк максат хәле дип атала . Белешеп кайту өчен , урманга чыгып китәләр. Ю л эзләргә, иң кыю аучыны җибәрәләр. Ут күренгән бердәнбер өйгә төн кунарга керәләр. Төшен сөйләтү ниятеннән , егетне җәзалап та карыйлар.

Слайд 7

Рәвеш хәле Эш-хәрәкәтнең ничек үтәлүен белдереп килгән иярчен кисәк рәвеш хәле дип атала . Йөри-йөри, болар урманда адашып калалар. Киңәшләшеп, алан уртасында бераз ял итеп алырга булалар. Алан читендә юл күргәч, балалардай шатланалар. Үзләре тавыш-тынсыз гына җыеналар да юл буйлап китеп баралар. Капчыкларын аскан хәлдә урман эченнән атлыйлар.

Слайд 8

Күләм хәле Билгенең дәрәҗәсен белдергән һәм сыйфат белән рәвешкә ияреп (кайвакыт фигыл ь гә дә ) килгән иярчен кисәк. Борын заманда бик ярлы гына карчык булган. Көне буе урманда адашып йөриләр. Киңәшләшеп , алан уртасында беразга гына тукталырга булалар. Аз гына ял итеп алалар да юлларын дәвам итәләр. Ярты төнгә чаклы баруларын дәвам итәләр.

Слайд 9

Шарт хәле Эш-хәрәкәтнең шартын белдереп, фигыл ьгә буйсынып килгән иярчен кисәк шарт хәле дип атала . Эзләсәләр , әлбәттә, үзләре үк табарлар иде. Ә йткән икән эшли дә эшли инде ул аны. И шеттеме , шунда ук таптыра башлый, ди. Тырышса, һәркем булдыра ала.

Слайд 10

Кире хәл Көтелгән эш-хәрәкәтнең киресен белдереп, фигыл ьгә буйсынып килгән иярчен кисәк кире хәл дип атала . Эзләсәләр дә , бернәрсә таба алмадылар. Алдан әйткән булуына карамастан, берни дә эшләнмәгән иде әле. Кая гына барма , барыбер тынычлык таба алмассың . Тырышса да йоклап китә алмады бүген әби.

Слайд 1

Слайд 2

Җөмлә кисәкләре. Җөмләнең структур үзәген төзүче иң әһәмиятле кисәкләре баш кисәкләр дип атала. Баш кисәкләр ия х әбәр Гади ия Тезм ә ия Гади х әбәр Кушма хәбәр Тезмә хәбәр

Слайд 3

Ия. Җөмләдә баш килештә килеп, хәбәрне үзенә ияртә, башка сүзләргә буйсынмый торган җөмлә кисәге ия дип атала. Ия кем? нәрсә? сорауларына җавап бирә . Җөмләдә ия турында ни дә булса әйтелә, ул җөмләнең башка кисәкләренә грамматик буйсынмый, шуңа күрә аны бәйсез кисәк дип атыйлар. Ия исемнәр һәм исем мәг ъ нәсендә килгән барлык сүз төркемнәре белән белдерелә ала: Төн (исем) караңгы.(Г.И.) Алар (алмашлык) урманчы белән уртактан эшләделәр.(Ш.К.) Сөйләшү (фигыл ь ) барып чыкмады.(Ф.Х.) Җылы (сыйфат) сөяк сындырмый, салкын (сыйфат) җанны тындырмый. (мәкал ь ) Тугыз (сан) өчкә тигез бүленә. Аһ-ваһлар (ымлык) калмады хәзер. Гади ия бер генә сүз белән бирелә : Агачлар яфрак яра. Тезмә ия таркалмый торган сүзтезмәләрдән тора: Үги ана яфрагы юешрәк урында үсә.

Слайд 4

Хәбәр Ия турында нәрсә булса да хәбәр итә торган икенче кисәк хәбәр дип атала. Ул нишли? нишләде? ул нинди? ул кем? ул нәрсә? ул күпме? һ.б. сорауларга җавап бирә. Хәбәр Фигыл ь хәбәр Исем хәбәр Гади фигыль хәбәр Кушма фигыль хәбәр Тезмә фигыль хәбәр Гади исем хәбәр Кушма исем хәбәр Тезмә исем хәбәр

Слайд 5

Күктә кояшның әсәре дә күренми . Нинди сүз төркеме белән белдерелүенә карап, хәбәр фигыл ь хәбәргә ( фигыл ь белән белдерелә) һәм исем хәбәргә ( фигыльдән башка сүз төркемнәре белән белдерелә ) бүленә: Яңгыр кинәт башланды .( Фигыль х әбәр) Акыллы дошман акылсыз дустан яхшырак . ( исем хәбәр ) Төзелеше ягыннын һәр ике төр хәбәрләрне дә гади, кушма һәм тезмә төрләргә бүлеп йөртәләр. Гади хәбәр бер сүздән тора: Яз килә . Көн матур . Кушма хәбәр мөстәкыйл ь сүзгә ярдәмлекләр (бәйлекләр, ярдәмче фигыл ьләр, кисәкчәләр ) ялганып ясала: Туганыбыз килгән иде. Яңгыр ява башлады . Китаплар сатылып беткән .

Слайд 6

Тырышуым синең өчен . Апа матур иде . Сез Солтанмы әле ? Тезмә хәбәрләр фразеологизм яки таркалмый торган сүзтезмәләр белән белдерәләр. Юлыбыз дәвам итә . Ул тирә – якка күз салды . Бу мәһабәт бина – Казан дәүләт университеты . Әтием алтын куллы .

Слайд 7

Җөмләнең иярчен кисәкләре . Иярчен кисәкләр, баш кисәкләрне ачыклап, аларга ияреп киләләр. Иярчен кисәкләр Аергыч Тәмамлык Хәл Аныклагыч Урын х әле Вакыт хәле Рәвеш хәле Күләм хәле Сәбәп хәле Максат хәле Шарт хәле Кире хәл

Слайд 8

Аергыч. Исем белән белдерелгән теләсә нинди җөмлә кисәген ачыклаган иярчен кисәк аергыч була. Ул нинди? кайсы? ничә? ничәнче? кемнең? нәрсәнең? кайдагы? сорауларына җавап бирә. Аергыч ачыклап килгән сүз аерылмыш дип атала. Җанга урын тапмас чаклар була. Габдулла Тукай – бөек шагыйр ь. Ул унынчы сыйныфта укый. Аергычлар исем, сыйфат, сан, алмашлык, фигыл ь, рәвеш, хәбәрлек сүзләр белән белдереләләр: Шуннан соң мин аны икенче көнне кичк е ашка керер алдыннан шушы кечкенә мәйданчыкта күрдем. Нургали ага өстәлдән көмеш кыңгырау алды. Бүген күп эш эшләнде.

Слайд 9

Тиңдәш һәм тиңдәш түгел аергычлар. Предметны бер генә яктан (төсе, формасы, тәме һ.б.) ачыклап килгән аергычлар тиңдәш аергычлар дип атала. Умарта кызы иң матур , иң ачык , иң хуш исле чәчәкләргә кунды. Предметны төрле яктан ачыклап килгән аергычлар тиңдәш булмаган аергычлар дип атала. Кыз кулына зур кызыл туп тоткан .

Слайд 10

Тәмамлык. Тамамлык җөмләдә фигыл ь белән белдерелгән кисәкне ачыклап килә һәм кемгә? нәрсәгә? кемне? нәрсәне? кемнән? нәрсәдән? кемдә? нәрсәдә? кем белән? нәрсә белән? кем турында? нәрсә турында? һ. б. сорауларга җавап бирә. Атның муеннарын сыйпадым. Ул әтисе белән яши. Алтыдан икене алам. Туры һәм кыек тәмамлыклар. Тәмамлыклар туры һәм кыек тәмамлыкларга бүленәләр. Төшем килеше кушымчасы алган яки алу ихтималы булган тәмамлык туры тәмамлык дип атала: Җәй көнен яздым бераз: языйм әле кыш , көзләрен . Мин үз тирәмдә сәер хәлләр күрә башладым. Ияртүче сүзгә юнәлеш, чыгыш, урын-вакыт килеше кушымчалары һәм бәйлек яки бәйлек сүзләр ярдәмендә иярә торган тәмамлыклар кыек тәмамлыклар дип атала: Әйтерсең дөньяда хәзер алар өчен Габдулладан башка берни юк. Без бу кыз белән таныш идек. Абыйга көн саен кызлардан хат килә.

Слайд 11

Хәлләр. Җөмләнең фигыл ь, сыйфат, рәвеш, хәбәрлек сүз белән бирелгән кисәгенә ияреп, эшнең һәм билгенең билгесен, эшнең үтәлү рәвешен, вакытын, урынын, сәбәбен, максатын, шартын, күләм – дәрәҗәсен белдерә торган кисәкләр хәл дип атала. Хәлләр ничек? кайчан? кайда? нигә? ни өчен? ни сәбәпле? нишләсә? нәрсәгә карамастан? һ.б. сорауларга җавап бирәләр: Кич белән йокларга яттык. Без быел авылда рәхәтләнеп ял иттек. Көн гаят ь матур иде.

Слайд 12

Хәл төркемчәләре. Хәлләр мәг ънәләре ягыннан 8 төркемчәгә бүленәләр: вакыт хәле, урын хәле, сәбәп хәле, максат хәле, рәвеш хәле, күләм хәле, шарт хәле, кире хәл. Урын хәле эш яки хәлнең урынын белдерә, кая? кайда? каян? сорауларына җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар Килеш кушымчалары: -га\-гә, ка\кә, -дан\-дән, -тан\-тән, -да\дә, -та\-тә. 2. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: эчендә, өстендә, арасыннан, янында,буена, буйлап һ.б . Кердем карурман га Бер кычкырып җырлар га .(Г.З.) Өй артындагы бакча дан Өзеп алдым бер йөзем.(Җ.) Тирә – як та кошлар сайрый.(Р.Б.) Ком сахрасы буйлап автобус бара да бара.(С.С.) Авыл артында җимеш бакчалары урнашкан.(С.С.) Чыклы үлән өстендә салават күпере уйный.(Г.С.)

Слайд 13

Вакыт хәле эш - хәлнең вакытын, башлануын, бетүен белдерә, кайчан? кайчанга чаклы? кайчаннан бирле? сорауларына җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар Килеш кушымчалары Хәл фигыль формалары: -гач\-гәч; -ганчы\-гәнче. Сыйфат фигыль формасы: -ган\-гән + да\дә Исем фигыль формасы: -у\-ү + -га\-гә. 5. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: чакта, вакытта, арада, соң һ.б. Узган ел малай әтисе белән комбайнда эшләгән иде.(Ф.Ш.) Йомшак кына җемелдиләр Йолдызлар җәйге кич тә .(Л.А.) Борынгы урманның борылмасына җит кәч , артына әйләнеп карады.(С.С.) Күзләреңне ач канда , син инде боз өстендәге тирән карга чумган буласың. (Г.Б.) Мендәр өстендә утырган эре бөртекле чал чәчле карчыкны күр үгә үк таныды. (М.Г.) Мине күрү белән торып басты. (Х.С.)

Слайд 14

Рәвеш хәле эшнең ни рәвешле, ничек үтәлүен белдерә, ничек? ни рәвешле? сорауларга җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар Янәшә тору. Охшату-чагыштыру кушымчасы: -ча\чә; -дай\дәй. Хәл фигыль формасы: -ып\-еп,п; а\ә, ый\и 4. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: кебек, хәлдә, сыман һ.б. Карт имәннәр салмак кына шаулыйлар.(М.М.) Зарима сабыйлар ча чыркылдап көлә башлады.(М.Г.) Су өсте көмеш көзге дәй балкып тора.(Г.С.) Атлар, чаптыр ып , югары очка менеп китәләр. (М.Г.) Кычкырып көлеш ә -көлеш ә кар атышкан игезәкләргә кар ый- кар ый атлады.(М.Г.) Ике бите ут сыман кызышты.(Н.Г.) Осталар таштан, биек итеп , нигез салдылар. (М.Х.)

Слайд 15

Күләм хәле эш яки хәлнең, билгенең күләмен, дәрәҗәсен белдереп килә, күпме? никадәр? ни дәрәҗәдә? сорауларына җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар 1. Янәшә тору. 2. Чыгыш килеше кушымчасы: -дан\-дән. –тан\тән. 3. Охшату-чагыштыру кушымчасы: -дай\дәй. 4. Хәл фигыль формасы: -ганчы \-гәнче, -канчы\-кәнче 5. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: кадәр, чаклы, саен, кабат , тапкыр, чамасы һ.б. Кыскасы, без барыбыз да ялны искитмәле матур, күңелле итеп үткәрдек.(Х.С.) Су буендагы кыяк үлән Бил дән күмә торгандыр. (К.Б.) Сөлге, җәймә ише әйберләре дә сөт тәй ак. (С.С.) Бер әйләнеп, бер тулганып, Туй ганчы карыйм әле. (Җ.) Нурислам Мәскәүдән атна саен хат язып торды. (Р.В.) Әтәч өченче кабат кычкырды. (Р.С.) Мин тамгалы бүрене тагын бер тапкыр күрдем. (Ф.Ш.)

Слайд 16

Сәбәп хәле эш – хәлнең сәбәбен белдерә, ник? ни өчен? ни сәбәпле? нигә? нилектән? сорауларына җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар Килеш кушымчалары: -га\гә, -ка\кә; - дан\дән, тан\тән 2. Хәл фигыль формалары: -гач\гәч, кач\кәч, ып, еп, п. 3. Исем фигыль формасы: -у\-ү + дан\ дән. 4. Сыйфат фигыль формасы: -ган\-гән + -га\гә юнәлеш килеше яки –нан\нән чыгыш килеше кушымчасы. 5. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: күрә, өчен, аркасында, сәбәпле. Тавыш ка тирмәдән абыйсы йөреп чыкты.(М.Г.) Аптыра гач, иптәш кызларына яздым. (Х.С.) Моратбакый, җиңел сулап, гел киеренке утыр удан талган буыннарын язып җибәрде. (М.Г.) Әллә кече яш ь тән апасы тирәсендә кайнаш канга , кыз кыю булып үсте. (С.С.) Хәзергә әле, әнә, романын язып бетермәгәнгә күрә генә, болай гади бер кеше кыяфәтендә йөридер кебек иде. (Р.Т.)

Слайд 17

Максат хәле эш – хәл, хәрәкәтнең максатын белдереп килә, ни өчен? нигә? нинди максат белән? кебек сорауларга җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар Юнәлеш килеше кушымчасы: -га\-гә, -ка\-кә. Инфинитив формасы: ырга\-ергә, -арга\-әргә, -рга\-ргә. 3. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: өчен, дип, максатыннан, ниятеннән . Ак каеннар арасына Килгән идем җиләк кә . (М.Р.) Әби булыш ырга кызын чакырды.(Ә.) Кояшлы, чәчәкле бу якты дөн ь яга Кошлар күк җырла рга килдем мин. Мин монда сезне күреп чыгар өчен генә кердем. (Х.С.) Малай уйнавыннан туктаган һәм кайтырга дип кузгалган. (Р.Б.)

Слайд 18

Шарт хәле җөмләдә эш-хәлнең шартын белдереп, фигыл ь гә буйсынып килә, нишләсә? нинди шартларда? сорауларына җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар Шарт фигыль формасы: - са\-сә. Ияртүче теркәгеч: әгәр + -са\-сә. Сорау кушымчасы: -мы\-ме. Бәйлек, бәйлек сүз: икән, исә. Абыйсының шигырен ишет сә , Заһит, мөгаен, йомшарыр иде. (С.С.) Әгәр соңга кал са м җитешә алмаячакмын. (М.Г.) Адымнарыңны акрынайттың мы , тормыш тәмен белеп, җай гына чөкердәшеп баручы ак яулыклы, чәчәкле читек кигән әбиләр, матур картая белгән бабайлар төркеме белән тигезләшәсең. (М.Г.) Туа икән инсан, вакытның бер кисәге булып яши башлый. (Р.С.) Ал яраннар кебек алсулана Бәгырькәем, мине күрде исә . (Р.В.)

Слайд 19

Кире хәл җөмләдә көтелгән эш – хәлнең киресен белдерә, нишләсә дә? нәрсәгә карамастан? сорауларына җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар 1. Шарт фигыль формасы: - са\-сә + да, дә кисәкчәсе. 2. . Хәл фигыль формасы: ып, еп, п яки гач\гәч + та, тә кисәкчәсе. Боерык фигыль формасы: -сын\-сен. 4. Бәйлек сүз: карамастан . Ары са лар да , арыганлыкларын сиздермәскә тырышты малайлар. (Ф.Ш.) Төш икәнен бел еп тә , уянасы килмичә, дәвамын күрергә теләгән кеше халәтендә иде ул. (М.Г.) Ләкин никадәр генә яратма сын , кадерләмәсен, карт морза аларны, ул хисләрне угланга сиздерүне кирәк тапмады.(Ф.Л ) Яш ь булуына карамастан, ул эшләрнең үзәгендә әлеге дә баягы Миңсылу бөтерелер иде. (М.Х.)

Слайд 20

Җөмлә кисәкләренең аерымлануы . Аерымлану – иярүче сүзнең, ияртүче сүздән ераклашып, мөстәкыйл ьлеге арту дигән сүз. Төрле җөмлә кисәкләре төрле шартларда аерымланалар. Аергычлар үзләре ияргән сүзгә кире тәртиптә аерылмыштан соң килсәләр аерымланалар: Мин күп күрдем филдәй кешеләрне, киң күкрәкле, тимер бәдәнле . (М.Җ.) Бер җирдә юк камыш сабаклары, андагыдай шаулый торганнар . (Һ.Т.) Инверсияләнеп килгән аергычлар төп җөмлә интонациясе эчендә булырга тиешләр, яг ъ ни алар җөмлә тәмамлаганчы әйтеләләр. Инверсияләнгән аергыч тәмамланган җөмләдән соң , аерым җөмлә кебек, хәбәр итү интонациясе белән әйтелсә, ул өстәлмә дип таныла һәм язуда төп җөмләдән нокта, сорау яки өндәү билгесе аерыла: Күк йөзендә болыт ертыклары арасыннан кәкре ай сыныгы күренгәләп куя. Тонык, ям ь сез . (Э.К.)

Слайд 21

Тәмамлыклар (бары тик кыек тәмамлыклар гына) инверсияләнеп килсәләр һәм җөмлә интонациясе эчендә калсалар, тыныш билгесе белән аерымланалар: Ул бик яхшы поэма язган, мәхәббәт турында. Тәмамлыклар инверсияләнеп җөмлә ахырына куелсалар һәм, җөмлә интонацион яктан тәмамлангач, аерым җөмлә интонациясе белән әйтелсәләр, алар өстәлмәләр булалар һәм төп җөмләдән нокта, сорау һәм өндәү билгеләре белән аерылалар: Шәһәрдән кичә генә кайттым мин. Әти белән. (Ш.У.)

Слайд 22

Аерымланган хәлләр. Үзләре бәйләнгән җөмлә кисәгеннән ераклашкан һәм ярымхәбәрлек төшенчәсенә ия булган вакыт, рәвеш, күләм, сәбәп, максат, шарт һәм кире хәлләр аерымлана. Урын хәле аерымланмый. Ял иткәч (вакыт хәле), без бакчага чыктык. Алар, сөйләшә - сөйләшә (рәвеш хәле), бакчага кереп киттеләр. Бер караңгыдан икенче караңгыга кадәр (күләм хәле), профессор институттан чыкмады. Югары белем алырга дип (максат хәле), ул башкалага күчеп килде. Әгәр бик теләсәк (шарт хәле), без кичкә кайтып җитәбез. Бик арсалар да (кире хәл), турислар ял итәргә туктамадылар.

Слайд 23

Аныклагыч. Җөмләдә ияртүче кисәктән соң килеп, аның мәг ъ нәсенә өстәмә аныклык, төгәллек бирә торган иярчен кисәк аныклагыч дип атала. Аныклагыч ачыклап килгән сүз (ияртүче сүз) аныкланмыш була. Аныклагыч астына ике дулкынлы сызык сызыла. ( ) Аныклагыч җөмләнең теләсә кайсы кисәген аныклап, төгәлләп килә ала. Аныклагыч аныкланмышы соравына яг ъни сүзен өстәп куелган сорауга җавап бирә: Сәвия әнисе яраткан көйне – “Рамай”ны уйный иде - яг ъни нинди көйне? Кәҗә рәхмәт әйтә : сакалын селкетә - яг ъни нишли? Кеше гомере сүнгәч, аны икенчеләр , яг ъни яшь буыннар дәвам итә - яг ъни кемнәр?

Слайд 24

Аерымланган аныклагычлар . Аныкланмышы б елән бер грамматик формада ярашкан аныклагычлар аерымлана : Миңа, малай кешегә , кыю булырга кирәк - юнәлеш килешендә ярашканнар. Уңда, урман буенда, ат көтүе йөри - икесе дә урын –вакыт килеше формасында килгән. Аныкланмышы б елән бер грамматик формада булган аныклагыч аерымланмый : Сез дусларны сагынам - аныкланмыш (сез) баш килештә, аныклагыч (дусларны) төшем килешендә . Билгеләү алмашлыклары (үз, барысы, һәммәсе, бөтенесе..) һәм җыю саннары белән белдерелгән алмашлыклар да аерымланмый: Без икәү кайтып киттек. Алар барысы да тынып калдылар.

Слайд 25

Аерымланган аныклагычлар янында тыныш билгеләре. Аерымланган аныклагычлар аныкланмышыннан өтер, сызык, ике нокта һәм җәяләр белән аерып күрсәтелә. Мисаллар Тыныш билгеләренә аңлатма 1. Иртән без, өч кеше , катерда утыра идек инде. (С.С.) Өтер. Алмашлык яки рәвеш белән белдерелгән аныкланмыш күләмен чикләгәндә. 2. Колхозның барлык кешеләре, хәтта картлары һәм карчыклары да, тырышып эшләделәр. Аныклагыч аныклаучы теркәгеч белән булганда. 3. Өч сугышчы еракка , разведкага , бүген генә киттеләр. (А.Шамов) Урын хәлен аныклаганда. 4. Ул унтугыз яшендә, матур вакытында , фронтта һәлак булды. Вакыт хәлен аныклаганда. 5. Нектар – баллы сыекча – күбәләкләр өчен генә түгел, башкаларга да азык. (К.Т.) Сызык. Аныклагыч та аныкланмыш та ярашып килгән исемнәр белән белдерелсә. 6. Кәҗә рәхмәт укый: сакалын селкетә .(Г.Т.) Ике нокта. Фигыл ь ләр белән белдерелгән кисәкләр яки хәбәр аныкланганда. 7. Черелдәвекләр (сызгырак чыпчыклар) кешедән курыкмыйлар. (К.Т.) Җәяләр . Тәрҗемә итү, искәрмә яки аңлатма бирү тәртибендә аныкланганда.

Слайд 26

Җөмләнең модал ь кисәкләре. Сөйләүченең чынбарлыкка (тыңлаучыга, җөмлә эчтәлегенә, төзелешенә һәм сөйләү обстановкасына) мөнәсәбәтен белдерә торган кисәкләр җөмләнең модал ь кисәкләре дип атала . Дускай , сиңа бүләк итәр идем Илкәемнең иркә гөлләрен. (М.Җ.) Кыскасы , алар урманны кадерләп, саклап тоталар иде.(М.М.) Җөмләнең модал ь кисәкләре . Эндәш сүзләр Кереш сүзлә р

Слайд 27

Эндәш сүзләр һәм алар янында тыныш билгеләре . Сөйләм төбәлгән затны, әйберне белдерүче сүзләр эндәш сүзләр дип аталалар. Эндәш сүзләр баш килештәге төрле исемнәр белән белдереләләр, җөмләнең теләсә кайсы урынында киләләр, җыйнак һәм җәенке булалар; җөмләнең гомуми интона ц иясеннән аерым әйтеләләр: Әнием , мин сине бик яратам. Сагындым, бик сагындым сине, изге туган ил ! Эндәш сүз җөмлә кисәкләреннән өтер белән аерыла, көчле тойгы белән әйтелгән эндәш сүздән соң өндәү билгесе куела, җөмләнең дәвамы баш хәрефтән языла. Кадерле кунаклар ! Өстәл янына утырыгыз. Бер гомуми интона ц ия астында әйтелгән и, ай, әй, о ымлыклары белән эндәш сүзләр арасында өтер куелмый: И сабыйлар, эшләгез сез.... (Г.Т.)

Слайд 28

Кереш сүзләр . Сөйләүченең чынбарлыкка, сөйләмнең эчтәлегенә төрле мөнәсәбәтен белдерә торган сүзләр кереш сүзләр дип аталалар. 1. Фикерне йомгаклаучы: димәк, шулай итеп, шул рәвешле, бәс, кыскасы... 2. Чикләүне белдерүчеләр: башлыча, ниһаят ь ... 3. Шикләүне, икеләнүне белдерүчеләр : ихтимал, күрәсең, бәлки, ахрысы, ахры, мөгаен, шәт... 4 . Билгесезлекне белдерүчеләр : нигәдер, никтер, ничектер, ни өчендер... 5. Фикернең тәртибен белдерүчеләр : беренчедән, бердән, икенчедән, барыннан да элек... 6. Фикернең шиксез булуын белдерүчеләр: әлбәттә, чынлап та, билгеле, дөрес, шиксез, һичшиксез, бәхәссез, табигый... 7. Фикер чыганагын белдерүчеләр : минемчә, безнең уйлавыбызча, аларча, алар фикеренчә, ди, диләр... 8. Үтенүне белдерүче : зинһар. 9. Иг ъ тибар җәлеп итүне белдерүчеләр : кара әле, тыңла, гафу ит, беләсең килсә, әйтсәм әйтим... 10. Фикернең үзара мөнәсәбәтләрен белдерүчеләр : мисал өчен, хәер, гомумән, киресенчә, мәсәлән... 11. Сөйләүченең төрле тойгыларын белдерүчеләр : имеш, янәсе, ичмасам, валлаһи...

Слайд 29

Кереш сүзләр янында тыныш билгеләре. Кереш сүзләр җөмләнең төп интона ц иясеннән бик аз гына аерылып торалар, һәм пауза кыска була. Кереш сүзләр җөмлә кисәкләреннән өтер белән аерыла: Без, мөгаен, бу мәс ьәләнең җитдилеген уйлап бетермәгәнбез. (М.Ә.) Бәлки , бу хат соңгы хатым булыр...(Ф.К.) Элекке заманда бер карт яшәгән, ди ... (Әкият)

Слайд 30

Җөмләнең тиңдәш кисәкләре. Җөмләдә бер үк сүзгә (җөмлә кисәгенә) караган һәм бер үк сорауга җавап булган кисәкләр тиңдәш кисәкләр дип атала. Җөмләнең барлык кисәкләре дә тиңдәш була ала. Тиңдәш кисәкләр җыйнак һәм җәенке булырга мөмкин. Чыршы белән нарат кышын да яшел . Бу җөмләдә чыршы белән нарат сүзләре – җыйнак тиңдәш ияләр. Бөдрә ак каеннар , купшы юкәләр тирә-якка ям ь биреп торалар - җәенке тиңдәш ияләр: аларның үзләренә ияреп килгән сүзләре бар. Тиңдәш кисәкләр үзара тезүче теркәгечләр, санау һәм каршы интонацияләре ярдәмендә бәйләнәләр: Җиргә матурлыкны , илгә батырлыкны сез бирәсез, газиз әниләр. Кар һәм боз эреде, сулар йөгерде.

Слайд 31

Тиңдәш кисәкләр янында тыныш билгеләре. 1. Теркәгечләрдән башка гына бәйләнгән тиңдәш кисәкләр арасында өтер куела : Мин торам кырларда, болында, урманда. (Г.Т.) 2. Тиңдәш кисәкләр янында һәм , да , та , яки , яисә , я теркәгечләре кабатланмаса, өтер куелмый: Иркәли һәм сөя кояшның яктысы.(Г.Т.) 3. Каршы куючы теркәгечләр белән бәйләнгән тиңңәш кисәкләр арасына өтер куела : Син авылга кайттың, ләкин безгә кермәдең. 4. Кабатланып килгән теркәгечләр белән бәйләнгән тиңдәш кисәкләр арасына өтер куела: Ул инде яза да, укый да, рәсем ясый да белә . 5. Кискен каршы куюны белдергән теркәгечсез тиңдәш кисәкләр арасында сызык куела: Йөгерәм, йөгерәм – куып җитә алмыйм. 6. Үз өчендә өтерләр булган җәенке тиңдәш кисәкләр арасында нокталы өтер куела : Ул анда җир астыннан бәреп чыккан ям ь – яшел хәтфә үләннәргә сокланып йөрде; кыш көне туңып, яз көне терелә башлаган урманның сулыш алуын тыңлады. (Г.К.)

Слайд 32

Тиңдәш кисәкләр янында гомумиләштерүче сүзләр. Җөмләнең тиңдәш кисәкләре янында аларны алмаштыра торган сүзләр дә килергә мөмкин. Андый сүзләрне гомумиләштерүче сүзләр дип атыйлар. Алар һәммәсе , бөтенесе , барысы кебек алмашлыклар; түбәндәгеләр , мондыйлар , андыйлар кебек сүзләр; тагы барлык , түбәндәге , мондый, бөтен кебек сүзләр белән килгән исемнәр ярдәмендә дә белдерелә. Тиңдәш кисәкләр алдыннан килгән гомумиләштерүче сүздән соң ике нокта куела : Һәммәсе : ирләр, хатын – кызлар үзләрен аямыйча эшлиләр иде. (Ш.К.) Тиңдәш кисәкләрдән соң килән гомумиләштерүче сүз алдыннан сызык куела : Кояш, офык, гөлләр, язлар таңы – караңгыга чумган барысы да. (Г.Аф.)

Слайд 33

Җөмләләрне аерым билгеләренә карап төркемләү . Төркемләү прин ц ибы Җөмлә төре Мисаллар 1. Грамматик яктан таркалу –таркалмавына карап грамматик таркала торган таркалмый торган Ялт! Шул арада машинага утырып та сызды. 2. Әйтү максатына карап хикәя сорау боерык Яңгыр ява. Туктадымы әле? Зонтикларны алыгыз! 3. Тойгының дәрәҗәсенә карап гадәти тойгылы Яңгыр кирәк.Ура! Яңгыр ява! 4. Күренешне раслау яки инкяр итүгә бәйле рәвештә раслау инкяр Тиздән печәнгә төшәрләр. Бала һаман йокламый. 5. Иярчен кисәкләре булу-булмауга карап җыйнак җәенке Кар эри. Күктә ак болытлар йөзә. 6. Оештыручы үзәкнең ничә булу мөмкинлегенә карап бер составлы ике составлы Бүген бик арылды. Озын караңгы төннәр башланды. 7. Хәбәрлекнең санына карап гади кушма Тиздән игеннәр өлгерер.Мәдинә җыелыштан өйгә кайтып кергәндә, Фәрит әле йокламаган иде. (Ш.Камал) 8. Мәгънә тулылыгы өчен кирәк булган кисәкләрнең булу – булмавына карап. тулы ким Бүген кизү кем? Мин. (Ә.Еники)

Слайд 34

Гади җөмләгә синтаксик анализ ясау тәртибе: Әйтү максаты ягыннан төре билгеләнә. Җыйнак яки җәенке икәнлеге әйтелә. Бер составлы яки ике составлы булуы күрсәтелә. Тулы яки ким булуы әйтелә. Раслау яки инкарь булуы билгеләнә. Тиңдәш кисәкләре яки аерымланган кисәкләре булу-булмавы күрсәтелә. Гади җөмлә икәнлеге әйтелә. Шартлы билгеләр ярдәмендә җөмлә кисәкләре һәм сүз төркемнәре буенча тикшерелә. Быел җәй көне Гөлшаһидә Казанга - врачларның белемнәрен күтәрү курсларына укырга килде. (Г.Ә.) Бу – хикәя, җәенке, ике составлы, тулы, раслау, аерымланган аныклагычлы гади җөмлә.

Слайд 35

Гади җөмлә синтаксисы буенча тестлар, контроль һәм мөстәкыйль эшләр өчен биремнәр. 1 вариант. Җөмлә ничек оеша? бер яисә ике сүзнең хәбәрлекле мөнәсәбәткә керүе нигезендә ике мөстәкыйль төшенчәне оештыру, аларны үзара бәйләп кую нигезендә. бер сүзнең икенче сүз турында өстәмә аныклык , мәг ълүмат бирүе нигезендә. Җөмләнең структур үзәген төзүче иң әһәмиятле кисәкләр булып кайсы кисәкләр санала? баш кисәкләр иярчен кисәкләр модаль кисәкләр Иярчен кисәкләргә кайсы җөмлә кисәге керми? аергыч тәмамлык хәлләр аныклагыч эндәш сүзләр

Слайд 36

4. Иягә нинди билге хас түгел? баш килештә генә килә ия составында күплек, тартым кушымчалары була таркалмый торган сүзтезмәләрдән тора ия янында бәйлекләр, бәйлек сүзләр килергә мөмкин Аергычка нинди үзенчәлек хас? исем белән бирелгән кисәкне ачыклый фигыль белән бирелгән кисәкне ачыклый бары тик сыйфат белән генә белдерелеп, барлык сүзтөркемнәрен ачыклый 6. Тәмамлыкка нинди үзенчәлек хас? исем белән бирелгән кисәкне ачыклап килә ия турында нәрсә дә булса хәбәр итә эш – хәрәкәт үтәлүгә бәйле затны, предметны белдерә эш – хәрәкәтнең үтәлү характерын белдерә

Слайд 37

7. Аныклагычка нинди үзенчәлек хас? ияртүче сүздән алда килеп, аңа өстәмә аныклык бирә ияртүче сүз урынында килеп, аңа өстәмә аныклык бирә ияртүче сүздән соң килеп, аңа өстәмә аныклык бирә Хәлләрнең кайсы төре аерымланмый? вакыт хәле күләм хәле урын хәле барлык хәлләр дә аерымлана Сөйләүченең чынбарлыкка мөнәсәбәтен белдерүче җөмлә кисәгенә нәрсә керә? эндәш сүз кереш сүз аныклагыч тәмамлык

Слайд 38

Тиңдәш кисәкләрнең барысын бергә җыеп, гомумиләштереп әйтә торган кисәк ничек атала? кереш сүзләр өстәлмәләр күзаллаучы баш килеш гомумиләштерүче сүзләр Тиңдәш кисәкләрне үзара теркәүче чаралар нинди? ияртүче теркәгечләр тезүче теркәгечләр һәм санау, каршы кую интонацияләре аныклау интонациясе 12 . Оештыручы үзәкнең санына карап, җөмләләр нинди төрләргә бүленәләр? бер составлы – ике составлы гади – кушма тулы – ким

Слайд 39

Мәгънә тулылыгы өчен кирәкле җөмлә кисәкләренең булу-булмавына карап, җөмләләр нинди булалар? тулы –ким гади –кушма раслау – инкяр бер составлы – ике составлы Бер составлы җөмләләр нинди үзенчәлеккә ия булалар? бер баш кисәк кенә бар, икенчесен куеп карарга мөмкин бер баш кисәк кенә бар, икенчесен куеп булмый мәгънә тулылыгы өчен кирәкле кисәкләрнең берсе кулланылмый Кайсы төр җөмләләр бер составлы җөмләләр төркеменә керми? атау җөмләләр фигыль җөмләләр сүз җөмләләр ким җөмләләр

Слайд 40

16. Кайсы төр җөмләләр бер составлы фигыль җөмләләр төркеменә керми? билгеле үтәүчеле билгесез үтәүчеле гомуми үтәүчеле үтәүчесез кузаллаучы баш килеш 17. Атау җөмләләрдә баш кисәк нинди сүз төркемнәре белән белдерелә? бары тик исемнәр фигыльләрдән кала башка сүзтөркемнәре барлык сүз төркемнәре 18. Әйтү максаты буенча җөмләләр нинди төрләргә бүленәләр? хикәя –сорау-боеру-тойгылы җыйнак-җәенке раслау-инкяр

Слайд 41

19. Иярчен кисәкләрнең булу-булмавына карап, җөмләләр нинди төркемнәргә бүленәләр? тулы-ким җыйнак – җәенке раслау –инкяр 20. Хәбәрлек санына карап, җөмләләр нинди төрләрә бүленәләр? гади –кушма бер составлы-ике составлы тулы-ким 21. Баш килештәге сүз җөмлә алдына куелып, аның турында нинди дә булса бер фикер әйтелә. Бу синтаксик төзелмә ничек атала? эндәш сүз өстәлмә күзаллаулы баш килеш 22.Чынбарлыктагы күренешләргә мөнәсәбәттә җөмләләр нинди төркемгә бүленәләр? раслау – инкяр җыйнак –җәенке хикәя –сорау – боеру - тойгылы

Слайд 42

2 нче вариант. Әйтү максаты ягыннан җөмләнең төрен билгеләгез: Нинди саф тавыш! (Ә.Б.) хикәя җөмлә сорау җөмлә боеру җөмлә тойгылы җөмлә 2. Әйтү максаты ягыннан җөмләнең төрен билгеләгез: Кем бар анда? хикәя җөмлә сорау җөмлә боеру җөмлә тойгылы җөмлә 3. Хикәя җөмләне табыгыз: Күпме хатирәләр! (Ә.Е.) Эш нәрсә соң? (Ф.У.) Бөтен укучылар да күнегүне эшләп килгәннәр иде. (Г.М.) Ләкин моңа кем җавап бирә алачак? (Г.И.)

Слайд 43

4. Боерү җөмләне табыгыз: Сезнең юлыгыз хата түгелме? (Г.М.) Хәлимов, син кая барасың? (М.М.) Шаулама, йокласын. (М.Ә.) Ут аламыни безне! (М.Ә.) 5. Сорау җөмләне табыгыз: Без юлыбызны дәвам иттек. (Г.С.) Мине дә утырттып барасызмы? (А.Г.) Хуш, кичке авылдагы тынычлык. (Г.Ис.) Мин йоклый алмыйм. (Г.Т.) 6. Тойгылы җөмләне табыгыз: Безгә кереп чык әле. Күк йөзе зәп-зәңгәр.(М.М.) Соң син үзең, канатым, кем кызы буласың? (Ә.Е.) Күңелле бу дөн ь я! (Ш.М.) 7. Җөмләнең төрен билгеләгез: Кайчан кайттың? җыйнак җәенке

Слайд 44

8. Җөмләнең төрен билгеләгез: Класс шауларга тотынды. (М.М.) җыйнак җәенке 9. Җыйнак җөмләне табыгыз: Монда да без бөек Тукайга бурычлы.(Г.Б.) Бүгенге эшне иртәгә калдырмыйлар. (М.) Болар - кызыллыр иде, матурлар иде.(Г.И.) Ислам кинәт торды да дәшми – тынмый китеп барды. (М.Х.) 10. Җәенке җөмләне табыгыз: Кошлар кайтты. Нигә капка ачык тора? Сагат ь туктаган. Яңгыр ява. 11. Җөмләнең төрен билгеләгез: Телләр белгән - илләр белгән. (М.) раслау инкяр

Слайд 45

12. Җөмләнең төрен билгеләгез: Боз әле калын түгел. (М.Ә.) раслау инкяр 13. Раслау җөмләне табыгыз: Безнең өчен бу сорау – сорау түгел.(М.М.) Су тирәнәя төште. (М.Ә.) Ат карышмады. (М.Ә.) Әбине һич онытасым юк. (Ф.Х.) Инкяр җөмләне табыгыз: Безгә китәргә кирәк. Көн салкын. Хәерле иртә, күтәрелеп килүче кояш. Бу турыда әнигә әйтте юк. (М.Ә.) 15. Оештыручы үзәгенә карап, җөмләнең төрен билгеләгез: Миңа Осланда Гариф исемле бер әфәндене күрергә һәм аның белән танышырга кирәк иде. (Ф.Ә.) бер составлы ике составлы

Слайд 46

16. Оештыручы үзәгенә карап, җөмләнең төрен билгеләгез: Ап – аяз бер яз көнендә кырда йөрдем көн буе.(Ш.Б.) бер составлы ике составлы 17. Бер составлы җөмләне сайлап алыгыз: Туры сүз таш яра.(М.) Яхшы сүз балдан татлырак. (М.) Ике уйла, бер сөйлә.(М.) Тел кылычтан үткен.(М.) 18. Җөмләнең төрен билгеләгез: Олыларны хөрмәт итәргә кирәк. атау җөмлә фигыль җөмлә сүз җөмлә 19. Җөмләнең төрен билгеләгез: Урамда салкын. атау җөмлә фигыль җөмлә сүз җөмлә

Слайд 47

20. Аерып бирелгән җөмләнең төрен билгеләгез: Син бүген безгә киләсеңме? Әлбәттә! атау җөмлә фигыль җөмлә сүз җөмлә 21. Атау җөмләне сайлап алыгыз: С агындым, бик сагындым сине, Туган ил! (Г.К.) Эзләр...Алар, чыннан да, ниләр генә сөйләми. (Г.Х.) Туган җир! Аның нәрсә икәнлеге аерылгач беленә. (Ә.Б.) Кич. Кече тирән күл. (М.Ә.) 22. Сүз җөмләләрне сайлап алыгыз: Кызым, сиңа әйтәм. Ярар. Җәйге җылы төн. (Г.Ә.) Көз.

Слайд 48

23. Бер составлы фигыль җөмләнең төрен билгеләгез: Хәбир абыйны эзләп килүем. (А.Г.) билгеле үтәүчеле җөмлә билгесез үтәүчеле җөмлә гомуми үтәүчеле җөмлә үтәүчесез җөмлә 24. Бер составлы гомуми үтәүчеле фигыль җөмләне табыгыз: Киеменә карап каршы алалар, акылына карап озаталар. (М.) Идел буендагы талларга хәтле яфракларын коеп, сусызлыктан көйрәп утыралар. (К.Н.) Тауга карап тау булып булмый.(М.) Ләкин ул чакта инде миңа бик тә кыен булыр. (Г.Р.) 25. Ике составлы җөмләне табыгыз: Умырзая җыйдык, кошлар сайравын тыңладык, рәхәтләнеп ял иттек.(Г.М.) Аның күзләренә ак төшкән. (М.Г.) Менә өй эче. (Ә.Е.) Аның бертуктаусыз каядыр йөгерәсе, чабасы килә, нидер эшлисе, кырасы – ватасы килә. (Н.Ф.)

Слайд 49

26. Бу өзектә аерып бирелгән төзелмәнең төрен билгеләгез: Моңа кадәр күренмәгән кошлар, таң калдырып, җыр башлап җибәрәләр. Волга ягыннан җиләс җил исеп китә. Апрель җиле, язгы җил... (И.А.) ким җөмлә өстәлмә күзаллаулы баш килеш 27. Аерып бирелгән җөмләнең төрен билгеләгез: Әдәп! Әдәпнең төбе – яхшы гадәт. (М.) атау җөмлә күзаллаулы баш килеш өстәлмә ким җөмлә 28. Җөмләнең төрен билгеләгез: Ерак түгел моңаеп Утыра ромашка кызы. (М.Җ.) гади кушма 29. Җөмләнең төрен билгеләгез: Шул вакыт кызларның берсе мине күреп алды. (М.Х.) гади кушма

Слайд 50

Текстларны җөмлә кисәкләре буенча тикшерергә. № 1. Бу хәл кыш көне булды. Шулай беркөнне, күл буйлап чаңгыда йөргәндә, чаңгыларым җырлап җибәрмәсенме? Сайрар кошларың бер читтә торсын. Ә тирә – юньдә ап –ак кар, үзәккә үтәрлек салкын. № 2. Төннең иң кыска вакыты. Без печәнгә төштек. Менә берзаман, күңелле елмаеп, кояш күтәрелә. Сәгать биш тә тула. Шунда яшел чәчәк төймәләре, сүз куешкандай , бердәм ачылып китә. Болар – ак төнбоеклар.

Слайд 51

№ 3. Иртәдән бирле көн матур, кояшлы тора иде. Көтмәгәндә, көнбатыштан яңгыр болытлары күтәрелде. Йомшак кына яңгыр җиле исеп куйды, агач яфракларын җилфердәтте. Яшенле яңгыр буласын сизенгән кебек, кошлар чырылдап оча башлады. № 4. Тимгелле түндербаш (елан көпшәсе) – кишергә охшаган икееллык үсемлек. Аның яфраклары каурый сыман, чәчәкләре кечкенә зонт астына җыелган кебек. Ул - агулы үсемлек. Аны кабып караган кеше агулана.

Слайд 52

Җөмләләрдә синтаксик анализ ясарга. Миңа әле күптән түгел бер яңа роман укырга туры килде. (Г.К.) Кинәт җылытып җибәрде. (Х.Х.) Көзен безне Мәскәүгә кайтардылар.(Г.А.) Хәзер бик күңелле чак. (А.Ш.) Иске мәдрәсәнең бер бүлмәсе. (К.Т.) Юлларымның башы синдә, урман! (Һ.Т.) Әйтче, кошчыгым, кая очасың? (Ф.К.) Заһит, дулкынланып, сак кына хәрәкәтләр белән конвертны ачты. (М.Ә.) Хуҗаларның кайтып төшүе өйдә биниһая ыгы-зыгы кузгатты. (Ә.Ф.) Җиңгәчәсенең сүзендә ник бер сыкрану ишетелсен! (Ә.Е.)

Слайд 1

Слайд 2

Әйтү максаты ягыннан

Слайд 3

хикәя, сорау, боерык

Слайд 4

Иярчен кисәкләрнең булу-булмавы буенча

Слайд 5

җыйнак, җәенке

Слайд 6

Чынбарлыктагы күренешләрне раслау яки инкяр итүгә бәйле җөмләләр

Слайд 7

раслау, инкяр

Слайд 8

Җөмләнең барлык кисәкләре булу- булмавына бәйле рәвештә

Слайд 9

тулы, ким

Слайд 10

Яратыгыз! Р. Әхиярова музыкасы, Р. Миңнуллин сүзләре 1 нче куплет: Яратырга килдек без бу җиргә, Яратмаган йөрәк яналмый; Яратмаган йөрәк - йөрәк түгел, Яналмаган йөрәк кирәк түгел,- Яратмыйча безгә ярамый. Кушымта: Яратыгыз туган илебезне, Яратыгыз туган телебезне, Бернигә дә карамый,- Мәхәббәтсез яшәү ярамый! 2 нче куплет: Яратмаган кеше яратмасын, Андыйларга яну ярамый, Яратырга кирәк Таһир кебек, Яратырга кирәк Зөһрә кебек,- Яратмыйча безгә ярамый! Кушымта: Яратыгыз туган ягыгызны, Яратыгыз сөйгән ярыгызны, Бернигә дә карамый,- Мәхәббәтсез яшәү ярамый!

Слайд 11

Боерык җөмләләр

Слайд 12

Яратыгыз туган ягыгызны, Яратыгыз сөйгән ярыгызны, Яратыгыз туган илебезне. Яратыгыз туган телебезне. Яратмаган кеше яратмасын.

Слайд 13

Хикәя җөмләләр

Слайд 14

Яратырга килдек без бу җиргә, Яратмаган йөрәк яналмый.

Слайд 15

Инкяр җөмләләр

Слайд 16

Яратмаган йөрәк - йөрәк түгел, Яналмаган йөрәк кирәк түгел,

Слайд 17

Раслау җөмләләр

Слайд 18

Яратырга килдек без бу җиргә Мәхәббәтсез яшәү ярамый! Яратмыйча безгә ярамый!

Слайд 19

Яратмыйча безгә ярамый! Мәхәббәтсез яшәү ярамый!

Слайд 20

Яхшы сүз җанга рәхәт! Минем китапханәгә барасым бар. Аз сүз – татлы,күп сүз – буш. Телеңне тыйсаң, тыныч булырсың Тел Төмәнгә илтә. Телгә сак бул! Тел-күңелнең көзгесе Ни чәчсәң, шуны урырсың Үз телем яктыртты юлны, Үз телем бирде белем Төн.Тирән тынлык.

Слайд 21

Бер составлы җөмлә Исем җөмлә билгеле үтәүчеле Фигыл ь җөмлә Сүз җөмлә билгесез үтәүчеле гомуми үтәүчеле үтәүчесез

Слайд 22

Нигәдер ямансу. Төн.Тирән тынлык.

Слайд 23

Бер составлы исем җөмлә. Баш кисәк исемнәр, сыйфатлар, рәвешләр белән белдерелә.

Слайд 24

Минем китапханәгә барасым бар. Бу көннәрдә бик арыла.

Слайд 25

Билгеле үтәүчеле фигыль җөмлә. Үтәүче иялек, юнәлеш килешендәге берәр сүз, фигыль формасындагы зат күрсәткече аша белдерелә.

Слайд 26

Киемеңә карап каршы алалар, акылыңа карап озаталар. Фәхрине яраталар иде.

Слайд 27

Билгесез үтәүчеле фигыль җөмлә. Үтәүчесе билгесез, баш кисәк III зат күплектәге хикәя, шарт фигыль белән белдерелә.

Слайд 28

Сагынсаң да, саргайсаң да сөйлап булмый кешегә. Кая гына барма, кайда да бер кояш.(Ш.К.) Коега төкермә, суын эчәрсең. (М.)

Слайд 29

Гомуми үтәүчеле җөмләләр Мондый җөмләләрдә үтәүче гомумиләштерелә. Эш миңа да, сиңа да, аңа да – һәр затка карый.

Слайд 30

Җылытып җибәрде. Калтырата. Караңгылана башлады. Йоклатмады.

Слайд 31

Үтәүчесез җөмлә. Бу җөмләләрдә үтәүче бөтенләй булмый,ул турыда искә дә алынмый. Эш үзеннән-үзе үтәлә кебек.

Слайд 32

Син анда булырсың бит? - Әйе, әйе... -Син кинога барасыңмы? - Юк.

Слайд 33

Сүз җөмләләр Баш кисәге бер генә сүз белән белдерелә. Ул сүз хәбәрлек сүз, ымлык, аваз ияртеме, кисәкчә булырга мөмкин. Бу җөмләгә башка сүз өстәп булмый.

Слайд 1

Слайд 2

Иярт үле бәйләнеш Ачыклаулы мөнәсәбәт яшел алма Хәбәрлекле мөнәсәбәт көз җитте Аныклаулы мөнәсәбәт без, яг ъни 7 нче сыйныф укучылары

Слайд 3

Ачыклаулы мөнәсәбәт Китапны уку Еф ә к яулык Әти белән бару Быел очрашу Күргәч әйтү Урманга кадәр бару Бишенче сыйныф

Слайд 4

Хәбәрлекле мөнәсәбәт Көн матур Син киләсеңме? Мин – укучы Алар килделәр Китап минеке Көз җитте

Слайд 5

Аныклаулы мөнәсәбәт Кызлар, бигрәк тә Галия белән Алсу, бу хәлгә бик шатландылар Сәвия әнисе яраткан көйне – “Рамай”ны уйный иде. Ул атасына охшаган: күп сөйләми, эшли дә эшли.

Слайд 6

Тексттан ачыклаулы м өнәсәбәттә булган сүзләрне язарга Күренекле галим , укытучы педагог һәм әдип К. Насыйри татар мәгърифәтчелек хәрәкәте һәм әдәбияты үсешендә зур роль уйнады . Аның ярты гасырга сузыл - ган күптармаклы һәм нәтиҗәле эшчәнлеге халыкка хезмәт итүгә, милләтнең аң- белем дәрәҗәсен күтәрүгә юнәлдерел-гән. Күпчелек халыкка аңлаешлы татар әдәби телен гамәлгә ашыру теләге бе-лән янып - көеп йөрүче бөек шәхес .

Слайд 7

Тексттан хәбәрлекле м өнәсәбәттә булган сүзләрне язарга Ата, улы Хафизны мәдрәсәдә калдырып, кайтып китте. Чит җирдә ,танымаган кешеләр арасында,Хафиз башта бик ямансулады .Бүре баласы төсле,читтә ятсыныпторган му ж ик малаен шәкертләр,урап алып ,” сайратырга “керештеләр. Атна буе салкын җил исте. Инешләр туңды, уҗым басулары, түгәрәк урман артында диңгездәй җәелеп яткан сазлык туңды.

Слайд 8

Тексттан аныклаулы м өнәсәбәттә булган сүзләрне язарга Без, шул тирә малайлары, Галләм абзыйның кайтканын дүрт күз белән көтеп торабыз. Түбәндә, үзәндә, соры зәңгәр пар эчендә авыл җәйрәп ята. Еракта зәңгәр яшен яктысы – аҗаган кабына. Юан имәннең очында ук кызыллы-сарылы чәчәкләр – кызылтүшләр күренгәләп китә.

Слайд 1

Слайд 2

Иярчен җөмләләрнең мәгънә ягыннан нинди төрләре бар? Иярчен ия җөмлә нинди функцияләр үти? Нинди сорауларга җавап бирә? Баш җөмләгә нинди чаралар ярдәмендә бәйләнә? Иярчен хәбәр җөмлә нинди функцияләр үти? Нинди сорауларга җавап бирә? Баш җөмләгә нинди чаралар ярдәмендә бәйләнә? Иярчен тәмамлык җөмлә нинди функцияләр үти? Нинди сорауларга җавап бирә? Баш җөмләгә нинди чаралар ярдәмендә бәйләнә? Иярчен аергыч җөмлә нинди функцияләр үти? Нинди сорауларга җавап бирә? Баш җөмләгә нинди чаралар ярдәмендә бәйләнә?

Слайд 3

1.(...-са),[ ] 1.(кайда...),[шунда...] 2.(...-ү белән),[ ] 2. ( ),[юкса] 3.(...-га карамастан), [ ] 3.[ ], (чөнки...) 4.( ) [ ] 4. [],( әйтерсең...) 5.[ ]: ( ).

Слайд 4

1.Кем намус белән хезмәт итә, шул зур хөрмәткә ия була. 2.Сабыр иткән морадына ирешкән. 3.Эш күрсәткәнне ил онытмас. 4.Җил кайдан иссә, болыт та шуннан килә. 5.Бер ялганласаң, икенче чын сүзеңә дә ышанмаслар. 6.Сыерчык диңгез артына китсә дә, үз туган оясына кайта. 7.Эш беткәч уйнарга ярый. 8.Былтыр кысканга, быел кычкырмыйлар .

Слайд 5

Тест сораулары: 1. Иярченле кушма җөмлә: а)үзара иярту юлы белән бәйләнгән б)үзара тезү юлы белән бәйләнгән 2. Синтетик иярчен җөмләнең бәйләүче чаралары: а) кушымчалар, бәйлек һәм бәйлек сүзләр, янәшә тору б) мөнәсәбәтле сүзләр, теркәгечләр, көттерү паузасы 3. Аналитик иярчен җөмләдә нинди тыныш билгеләре куела: а) сызык, өтер б) ике нокта, өтер 4. Иярчен җөмләләрнең ничә төре бар: а) 4 б) 5 5. Иярчен хәл җөмләләрнең ничә төре бар: а) 6 б) 8

Слайд 6

6. Иярчен җөмләнең төре әйтегез: Ул йомыш шул: без сине Кырымга җибәрмәкче булабыз. а) иярчен ия җөмлә б) иярчен хәбәр җөмлә 7. Нинди? Кайсы? Кемнең? Сораулары кайсы иярчен җөмләнең төренә карый: а) иярчен аергыч җөмлә б) иярчен тәмалык җөмлә 8. Иярчен җөмләнең төрен әйтегез: Монда эш кайный, шуңа күрә күңелле. а) иярчен максат җөмлә б) иярчен сәбәп җөмлә 9. Иярчен шарт җөмләнең нинди төрләре була: а) синтетик б) аналитик,синтетик 10. Иярчен җөмләнең төрен әйтегез: Көннәр матур торса да, печән җыелып бетмәде. а) иярчен шарт җөмлә б) иярчен кире җөмлә

Слайд 7

Җөмләләрне төрләндереп языгыз Җылы җил исте. Кар кими башлады.

Слайд 8

Көтелгән җавап Җылы җил исте, һәм кар кими башлады.(тезмә кушма җөмлә) Җылы җил искәч, кар кими башлады.(иярчен вакыт җөмлә) Җылы җил искәнлектән, кар кими башлады.(иярчен сәбәп җөмлә) Җылы җил иссә, кар кими башлар иде.(иярчен шарт җөмлә) Җылы җил иссә дә, кар кими башламады.(иярчен кире җөмлә)

Слайд 9

Өй эше. Иярченле кушма җөмләләрне кертеп, миниатюр сочинение язарга. Дәрес бетте, сау булыгыз. Сочиненинең темасы <<Яз килде>>.

Слайд 1

Слайд 2

Кем арбасына утырсаң, шуның җырын җырларсың . Атасын кем хур иткәнне олан онытмас. Атаңа ни кылсаң, алдыңа шул килер.

Слайд 3

[ (-гач) ] . ( -са да), [ ] . ( шул ), [ кем ] . 1) Синтетик аергыч 2) Аналитик аныклагыч 3) Синтетик хәбәр

Слайд 4

Иярчен җөмләләрнең төрен (төзелеш һәм мәг ъ нә ягыннан) билгеләргә Нәкъ ике атна үтте дигәндә, нәни кошчыклар тавышын ишетеп хәйран калдым. Күрәм: ир-атлар, каяндыр су алып менеп, атларын эчертәләр. Була бит шулай: кешеләр кайвакыт, артык дулкынланганда, сүз әйтергә телләрен әйләндерә алмыйлар. Алгы тәгәрмәч каян тәгәрәсә, арты да шуннан тәгәри. Кем арбасына утырсаң, шуның җырын җырларсың. Безнең мәктәп килгән кеше сокланмый кала алмас дәрәҗәдә яңарды. Билгеле ки, барысы да кешенең үзеннән тора .

Слайд 5

Тестлар 1. (- у сәбәпле), [ ] . А) синтетик сәбәп җөмлә; Б) аналитик хәбәр җөмлә; В) аналитик сәбәп җөмлә; Г) синтетик хәбәр җөмлә. 2. Теркәгечле тезмә кушма җөмлә. А) [ (-гач) ] . Б) [ ] , әмма [ ] . В) [ ] , (чөнки). 3. Аналитик максат иярченле кушма җөмлә. А) ( ), [ шуның өчен ] . Б) (-ганга), [ ] . В) [ ] , (чөнки ). 4. Кайсы очрак дөрес? А) [ ] , ( ). Б) ( ): [ ] . В) (-гач), [ ] .

Слайд 6

Җөмләләрнең төрләрен билгелә, м исаллар яз 1 [ ( ) ] . 2 [ шул ] : ( ). 3 (-гач), [ ] . 4 [ ,( -са да), ] . 5 [ ] , [ ] . 6 [ ] , (чөнки). 7 (нәрсә), [ шул ] . 8 [ ] , һәм [ ] .

Слайд 1

Слайд 2

Искәрмә: катнаш кушма җөмләне тиңдәш иярүле күп иярченле кушма җөмлә белән бутарга ярамый. 1 )Карлар эре гәч 2) һәм сулар кит кәч , 3) бу иңкүлекне яшел үлән каплап ала . ( - гәч) һәм ( - кәч), [ ] . 1)Карлар эре гәч, 2) сулар китә , 3) һәм бу иңкүлекне яшел үлән каплап ала . ( - гәч ), [ ] , һәм [ ] .

Слайд 3

Катнаш кушма җөмлә компонентларын үзара бәйләүче чаралар Бу төр җөмләләрдә тезүле бәйләнеш тә, ияртүле бәйләнеш тә була. Тезүле бәйләнештә (ягъни баш җөмләләр арасында) булган бәйләүче чаралар: санау яисә каршы кую интонациясе, тезүче теркәгечләр. Ияртүле бәйләнештә (баш җөмлә белән иярчен җөмләләр арасында) булган бәйләүче синтетик чаралар : төрле кушымчалар, бәйлекләр һәм бәйлек сүзләр, янәшә килү; аналитик чаралар : мөнәсәбәтле сүзләр , ияртүче теркәгечләр , көттерү паузасы керә.

Слайд 4

Катнаш кушма җөмлә компонентларын үзара бәйләүче чаралар Юлга чык саң , ниятең изге булсын , яхшы юлдашлар да очрасын. Көн үткән саен, мин авыруның көчсезлеген күрәм, һәм терелүенә өмет тә сүнеп бара. Кемнең белеме бар , шуның кадере бар, аны хөрмәт тә итәләр. Җәй аена кер сәк тә , көннәр һаман салкын әле, тик күңел барыбер сөенә.

Слайд 5

Катлаулы т өзелмәләрнең төрләрен билгелә 1. Норадын дала кичкәндә, Айлар, көннәр үкәндә, Ялгыз улын сагынып, Идегәй аны җырлады. 2. Мин кергәндә, инде клуб эче шау-гө ж килә, шатлык бөркелә иде. 3. Бу “Ана җыры” шундый йомшак булып ишетелде ки, күңелсезләнеп башларын игән кешеләрнең йөзләре яктырды, күзләре очкынланып китте.

Слайд 6

Катнаш кушма җөмләләр Ташу безнең буага төртелү белән, агым әкренәйде, мәгәр суы күренеп арта башлады. Аның тәне – монда, ә җаны яңгыр тамчылары биегән аланда иде. Үткәндәге барлык авыр, кара көннәр онытылды, әйтерсең алар бөтенләй булмаган, бары тик хәзерге шатлыклы тормыш кына калды. Галия дә яхшы белә, Хәлим дә төгәл хәтерли: ул елны көз җылы килгән иде.

Слайд 1

Слайд 2

Кушма җөмлә Тезмә кушма җөмлә (сло жносочиненное ) Иярченле кушма җөмлә (сложноподчиненное) Состоит из двух или нескольких простых предложений, которые не подчиняются друг-другу и соединяются союзами. Состоит из двух предложений, один из которых главный, другой – придаточный, подчиняется главному.

Слайд 3

Способы сочинения Теркәгечләр (союзы): 1. Җыючы (собирател ь ные): һәм, да-дә, та-тә, янә, ни (значение и); 2. Каршы куючы (противител ь ные): ләкин, ә, тик, әмма (значение но); 3. Бүлүче (разделител ь ный): я, яки, яисә, әле, әллә (значение или)

Слайд 4

Тезмә кушма җөмлә(сло жносочиненное ) Теркәгечле тезмә кушма җөмлә (союзное) Теркәгечсез тезмә кушма җөмлә (бессоюзное) 1) Профессор бик күп сораулар бирде, ләкин 2) Асия теләп җавап бирмәде. 1)Сәгат ь сигез тулды, 2)палатага дәвалаучы табиб керде.

Слайд 5

Иярченле кушма җөмлә (сложноподчиненное)

Слайд 6

Иярчен хәл җөмлә (придаточное обстоятел ь ства) Вакыт Времени Урын Места Күләм Объема Сәбәп Причины Кире Уступки Шарт Условия Максат Цели Рәвеш Образа действия Аныклагыч Пояснение

Слайд 7

Бәйләү чаралар (способы подчинения) Аналитик Синтетик Мөнәсәбәтле сүзләр (относител ь ные слова): шул, шундый. Ияртүче теркәгечләр (подчинител ь ные союзы): чөнки, әгәр. Аныклау (пояснение) Кушымчалар (окончания) Бәйлек, бәйлек сүзләр ( послелоги, послело ж ные слова) Янәшә килү (примыкание)

Слайд 8

Аналитик бәйләү чаралары 1) Кем эшләми, 2) шул ашамый. Относительные слова (кем-шул). 1) Әгәр син тырышсаң, 2) без чирне җиңәрбез. Подчинител ь ный союз әгәр. 1) Мин беләм : 2) ул тереләчәк. Пояснение. Ставится двоеточие.

Слайд 9

Синтетик бәйләү чаралары 1) Мин мәктәптән кайт кач , 2) әни эшкә китте. (Килеш, шарт фигыл ь , исем фигыль , х ә л фигыль , инфинитив һәм –ча/ -чә , - лы /- ле , -дай/-дәй/-тай/-тәй кушымчалары -окончания) 1)Чирне җиңү өчен , 2)сиңа нык тырышырга кирәк. (послелоги, послело жные слова) 1) Ул әйткән 2) сүз дөрес. (Примыкание)

Слайд 10

Җөмләләрне тикшер: Сугыш бетте, ләкин кызның әтисе һаман кайтмады. Көчле яңгыр явып узды, чалт итеп кояш чыкты. Мин өйне җыештырып бетергәч, әнием белән базарга барабыз. Бүген авырдым, шуңа күрә укырга бара алмадым. Кем эшләми, шул ашамый.

Слайд 1

Слайд 2

Тиңдәш иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмлә Бу төр кушма җөмләләрдә берничә иярчен җөмлә бер баш җөмләгә буйсынып килә, һәм алар барысы да бер үк вазифаны (бер үк сорау, бер үк бәйләүче чара) башкара. 1) Тимергалиев синоптиклардан сорашып белде : 2) ел яңгырлы киләчәк , 3) кояшлы көннәр аз булыр. [ ] : ( ), ( ). 1 ) Балалар аякка бас кач , 2) Фәрит үзе дә гаилә корып җибәр гәч , 3) әнисе акчадан бөтенләй баш тартты. (-кач), (-гәч), [ ] .

Слайд 3

Тиңдәш түгел иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмлә Бу төр кушма җөмләләрдә берничә иярчен җөмлә бер баш җөмләгә буйсынып килә, ләкин алар төрле вазифа (төрле сорау, төрле бәйләүче чара) башкара. 1) Күңелендә ни үкенечләр бул са да , 2) яше арта барган с аен , 3) кеше тыныч тормышка омтылып яши башлый. ( -са да ), ( саен ), [ ] . 1) Давыл уз ганда , 2) бала базда булып калгандыр, күрәсең, 3 ) чөнки аның өсте ачык иде . (-ганда), [ ] , (чөнки),

Слайд 4

Бер-бер артлы иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмлә Бу төр кушма җөмләләрдә бер җөмлә – икенчесенә, икенчесе өченчесенә һ.б. ияреп килә, һәм компонентлар арасында бер-бер артлы иярү урнаша. 1) Сугыш бет еп , 2) бер ел үт кәч кенә , 3) әтиебез өйгә кайтып җитә. ( -еп ), ( -кәч ), [ ] . 1) Тагын бер яңалык ишетте ул: 2) завод-фабрикалар тукта у сәбәпле, 3) эшсез калучыларга хөкүмәт хезмәт бир жалары оештырган . [ ] : (-у сәбәпле), ( ).

Слайд 5

Берничә төр иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмлә Бу төр кушма җөмләләрдә бер баш җөмләгә ким дигәндә өч иярчен җөмлә иярә, алар арасында төрле иярү (тиңдәш, тиңдәш түгел, бер-бер артлы) бергә килә. 1) Сугыш бет еп , 2) бер ел үт кәч , 3) авылга солдатлар инде кайтып бет кәч , 4) безнең әтиебезгә дә чират җитә . ( -еп ), ( -кәч ), ( -кәч ), [ ] . 1) Тагын бер яңалык ишетте ул : 2) завод-фабрикалар тукта у сәбәпле, 3) эшсез калучылар бик күбәйгән , 4) хөкүмәт хезмәт бир жалары оештырырга мәҗбүр булган . [ ] : (-у сәбәпле), ( ), ( ).

Слайд 6

Кайсы артык? 1. а)( -еп ), ( -кәч ), ( -кәч ), [ ] . б)( -еп ), ( -кәч ), [ ] . в) [ ] : (-у сәбәпле), ( ), ( ). 2. а) [ ] : ( ), ( ). б )( -кәч ), ( -кәч ), [ ] . в ) ( -еп ), ( -кәч ), [ ] . 3 . а) ( -са да ), ( саен ), [ ] . б ) ( -са да ), ( -са ), [ ] . в) ( -са да ), [ ] , ( -са да).

Слайд 1

Слайд 2

Урман инде гүләми , җил тынып калган , күктә кысыр болытлар җай гына агып баралар . Уенчылар аларга иг ъ тибар итмәде , һәм көй дә т укталмады , тик Шаһгали генә кулын чәбәкләми иде. Гомер үткән ә, күңел сүрелмәгән, Киләчәккә өмет бетмәгән . К үп тезмәле катлаулы кушма җөмлә

Слайд 3

1. Илләр күп ул, җирләр күп ул, телләр күп ул. Ә гомерләр һәркемнең дә берәү генә. 2. Кемнеңдер сыеры мөгрәп куя; өреп, этләр үзара хәбәр алмашалар; әтәчләрнең ара-тирә кычкыруын мактанчык тавыкларның көчле хоры күмеп китә. 3. Эзебезне еллар күмгән, Буран узган – ялкын сүнмәгән. 4. Җәй үткән дә, көз җиткән, Кырда үләннәр кипкән. К үп тезмәле катлаулы кушма җөмлә

Слайд 1

Слайд 2

Җөмләләрне укыгыз. Нәтиҗәләр ясагыз. Иярчен җөмләләр баш җөмләләргә нинди чаралар ярдәмендә бәйләнгән, нинди очракларда тыныш билгеләре куелган? (1)Син әйткәнне (2) мин эшләдем. (То, что ты сказал, я сделал) (1) Дусты бар (2) кеше бәхетле. (Счастлив человек, кто имеет друга) Без кабызган (2) утлар сүнмәс алар. (Не погаснут огни, кторые мы за ж гли) (1)Син әйткәч, (2) ул елмайды. (Когда ты сказал, она улыбнулас ь ) (1) Ул килгәндә , (2) мин сөйләп бетергән идем. (Когда он пришел, я уже закончил говорить) (1) Яз җиткәч , (2) кошлар кайтты ) (Когда наступила весна, возвратились птицы)

Слайд 3

Нәтиҗ ә: иярчен җөмлә баш җөмләгә үзенең хәбәре составындагы чаралар ярдәмендә бәйләнгән. (придаточное предложение связано при помощи средств связи, находящихся в составе сказуемого придаточной части); баш җөмләдәге үзе бәйләнгән сүздән ерак торган синтетик җөмлә өтер белән аерыла (если придаточное предло ж ение не стоит рядом с подчиняемым словом, то придаточная часть выделятся запятой)

Слайд 4

Дәреслектән күнеүләр эшләп, белемнәрегезне ныгытыгыз.

Слайд 5

Синтетик иярченле кушма җөмләләр турында нәрсәләр белдегез?

Слайд 1

Слайд 2

Ияртүле бәйләнеш Хәбәрлекле мөнәсәбәт Ачыклаулы мөнәсәбәт Аныклаулы мөнәсәбәт Ия белән хәбәр арасында була Сүзтезмәләр оештыра Аныклагыч белән аныкланмыш арасында була Алсу укый. Таң алсуланып килә . Без – җиңүчеләр . матур күлмәк, бакчага чыга, су буеннан кайта Ул үзе бик яхшы кеше. Әлемгол белән Хафиз – ике баһадир мәйдан да көрәшә.

Слайд 2

Дәреснең темасы: Тезмә кушма җөмләләрне кабатлау. (зачёт дәрес)

Слайд 3

Максат. Тезмә кушма җөмлә турындагы белемнәрне гомумиләштереп кабатлау; кушма җөмләләрне танып белү; синтаксик анализ ясау һәм сөйләмдә куллану күнекмә- ләрен камилләштерү;үз эшеңә, иптәшләрең- нең хезмәтенә бәя биреп, нәтиҗә ясап, фикереңне дәлилли белү күнекмәләрен үстерү; әхлакый сыйфатлар тәрбияләү.

Слайд 4

Тырышлык - зурлык, ә ялкаулык – хурлык . (мәкал ь.)

Слайд 5

- Нинди җөмлә тезмә кушма җөмлә дип атала? - Тезмә кушма җөмлә нинди төрләргә бүленә? Нинди җөмлә теркәгечле тезмә кушма җөмлә дип атала? Нинди җөмлә теркәгечсез тезмә кушма җөмлә дип атала? Теркәгечле тезмә кушма җөмләдә гади җөмләләр нинди теркәгечләр ярдәмендә бәйләнә?

Слайд 6

-Теркәгечле тезмә кушма җөмләнең гади җөмләләре арасына нинди тыныш билгеләре куела? - Кайсы очракта өтер куелмый? Теркәгечсез тезмә кушма җөмләдә гади җөмләләр үзара нинди чаралар ярдәмендә бәйләнәләр? Теркәгечсез тезмә кушма җөмләдәге гади җөмләләр арасына нинди тыныш билгеләре куела?

Слайд 7

-Кайсы очракта өтер, нокталы өтер, кайсы очракта сызык куела? Рус телендә тезмә кушма җөмләләр бармы? Алар ничек атала?

Слайд 8

- Һөнәрле үлмәс, һөнәрсез көн күрмәс. - Эшләгән тук булган, ә эшләмәгән юк булган. - Вакытның кыйммәте алтыннан артык. - Яман гадәт әрәм итәр, яхшы гадәт адәм итәр. Теркәгечсез тезмә кушма җөмлә. Теркәгечле тезмә кушма җөмлә. Гади җөмлә. Теркәгечсез тезмә кушма җәмлә.

Слайд 9

1.Кайсы билгеләмә тезмә кушма җөмләләргә туры килә? а) үзара ияртү юлы белән бәйләнгән җөмләләрдән тора; ә) гади җөмләләрне үзара кушымчалар ярдәмендә бәйләнә; б) гади җөмләләрне үзара янәшә тору юлы белән бәйләнә; в) үзара тезү юлы белән бәйләнгән җөмләләрдән тора . 2.Теркәгечле тезмә кушма җөмләнең гади җөмләләре... а) үзара интона ция ярдәмендә бәйләнә; ә) тезүче теркәгечләр ярдәмендә бәйләнә; б) теркәгеч сүзләр ярдәмендә бәйләнә; в) ияртүче теркәгечләр ярдәмендә бәйләнә;

Слайд 10

3.Теркәгечле тезмә кушма җөмләнең гади җөмләләре арасында нинди тыныш билгеләре куела? а) нокталы өтер; ә) өтер; б) сызык; в) ике нокта. 4.Бай дигән даны бар, тик чыкмаган җаны бар дигән җөмләнең төрен билгеләргә. а) гади җөмлә; ә) теркәгечле тезмә кушма җөмлә; б) иярченле кушма җөмлә; в) теркәгечсез тезмә кушма җөмлә.

Слайд 11

5.Теркәгечсез тезмә кушма җөмләнең гади җөмләләре үзара нинди чаралар ярдәмендә бәйләнә? а) кушымчалар; ә) мөнәсәбәтле сүзләр; б) санау һәм каршы кую интонациясе; в) янәшә тору юлы белән. 6.Ашарга чакырдылар кермәдем җөмләсендә нинди тыныш билгесе куела? а) өтер; ә) сызык; б) нокталы өтер; в) ике нокта.

Слайд 12

1.Кайсы билгеләмә тезмә кушма җөмләләргә туры килә? а) үзара ияртү юлы белән бәйләнгән җөмләләрдән тора; ә) гади җөмләләрне үзара кушымчалар ярдәмендә бәйләнә; б) гади җөмләләрне үзара янәшә тору юлы белән бәйләнә; в) үзара тезү юлы белән бәйләнгән җөмләләрдән тора . 2.Теркәгечле тезмә кушма җөмләнең гади җөмләләре... а) үзара интона ция ярдәмендә бәйләнә; ә) тезүче теркәгечләр ярдәмендә бәйләнә; б) теркәгеч сүзләр ярдәмендә бәйләнә; в) ияртүче теркәгечләр ярдәмендә бәйләнә;

Слайд 13

3.Теркәгечле тезмә кушма җөмләнең гади җөмләләре арасында нинди тыныш билгеләре куела? а) нокталы өтер; ә) өтер; б) сызык; в) ике нокта. 4.Бай дигән даны бар, тик чыкмаган җаны бар дигән җөмләнең төрен билгеләргә. а) гади җөмлә; ә) теркәгечле тезмә кушма җөмлә; б) иярченле кушма җөмлә; в) теркәгечсез тезмә кушма җөмлә.

Слайд 14

5.Теркәгечсез тезмә кушма җөмләнең гади җөмләләре үзара нинди чаралар ярдәмендә бәйләнә? а) кушымчалар; ә) мөнәсәбәтле сүзләр; б) санау һәм каршы кую интонациясе; в) янәшә тору юлы белән. 6.Ашарга чакырдылар кермәдем җөмләсендә нинди тыныш билгесе куела? а) өтер; ә) сызык; б) нокталы өтер; в) ике нокта.

Слайд 15

ә)Кичләре салкын, тәрәзә пыяласын көмеш абагалар бизәкли. б)Юлчылар ташларга тотыналар, ләкин көчле шарлавык басымы астында зур-зур ташлар да урыннарыннан кузгала . а)Чәчәкләр бии болында, Җил курай уйнап тора. Җөмләләргә синтаксик анализ ясарга.

Слайд 16

Хезмәтнең тире ачы - җимеше татлы. Тышта ябалак-ябалак кар ява һәм буран котыра иде.

Слайд 17

Мөстәкыйль эш. I вариант. Нуриәсма аның чагуын көтте, ләкин корт чакмады. II вариант. Аның күзләре елтырый, үзе бик сәер итеп елмая иде.

Слайд 18

Тезмә кушма җөмлә Теркәгечле тезмә кушма җөмлә Теркәгечсез тезмә кушма җөмлә Бәйләүче чаралар тезүче теркәгечләр: -җыючы теркәгечләр -каршы куючы теркәгечләр -бүлүче теркәгечләр Бәйләүче чаралар тезү интона ци ясе: -санау интона циясе -каршы кую интонациясе

Слайд 19

Мисаллар Кушма җөмләдәге гади җөмләләрне үзара бәйли торган тезүче теркәгечләр Җәй җитте һәм кызу эш башланды. Җыючы теркәгечләр: һәм, да,дә, да-да, ни-ни, янә-янә Ул үзе урманга караган төсле, әмма күңел күзе бик еракта кебек күренә. Каршы куючы теркәгечләр: ләкин, ә, әмма, тик, бары, бәлки. Я салкын җил исә, я яңгыр ява башлый. Бүлүче теркәгечләр:я-я, яки, яисә, әллә-әллә, әле-әле.

Слайд 20

Мисаллар Бәйләүче чаралар Көне-төне кар ява, җил ыжгыра, туктаусыз буран уйный. Санау интона циясе. Бер барды, ике барды – тегесе өйдә булмады. Каршы кую интонациясе.

Слайд 21

Тырышлык - зурлык, ә ялкаулык – хурлык . (мәкал ь.)

Слайд 1

Слайд 2

Максат: : 1.Теркәгечле тезмә кушма җөмлә синтаксисы буенча теоретик материалны искә төшерү, кабатлау, ныгыту. 2. Теркәгечсез тезмә кушма җөмләләр һәм алар янында тыныш билгеләре турында аңлатма бирү, теркәгечле тезмә кушма җөмләдән теркәгечсез тезмә кушма җөмләләрне аера белергә өйрәтү.

Слайд 3

Ташны тишеп чыгып кайчагында Таш өстендә гөлләр үсәләр. Таш хурланыр каты бәгырьлегә Таш бәгырьле кеше , дисәләр Эпиграф:

Слайд 4

Кушма җөмлә Тезмә кушма җөмлә Иярченле кушма җөмлә Теркәгечле тезмә кушма җөмлә Теркәгечсез тезмә кушма җөмлә

Слайд 5

Теркәгечләр Тезүче Ияртүче Җыючы Һәм (да,дә, та, тә), ни...ни, янә, тагы (тагын), вә Каршы куючы ләкин, ә, әмма, бәлки, бары, тик, фәкат ь Бүлүче я, яки, яисә Чөнки, әгәр, гәрчә, гүя, ки, гүяки

Слайд 6

1 2 3 4 5 6 Җыючы терк. тез.кушма җ. Каршы куючы тер. тез. кушма.җ Бүлүче тер. тез.кушма.җ

Слайд 7

1 2 3 4 5 6 Җыючы теркәгечле тезмә кушма җөмлә + Каршы куючы теркәгечле тезмә кушма җөмлә + + + Бүлүче теркәгечле тезмә кушма җөмлә + +

Слайд 8

Схемалар. 1. [],[] 2. [дә],[дә] 3. [],[] 4. [], []

Слайд 9

1.Сүзне уйламыйча сөйләмәскә 2. Олыларны хөрмәт итәргә кирәк 3. Изгелек иткән кешеләр онытылмыйлар 4. Ана бала турында гына уйлап яши, ә бала аны еш кына оныта.

Слайд 10

А өлешенең җаваплары 1(Б), 2(А), 3(А), 4(Б), 5(А), 6(А),7(А)

Слайд 11

В өлешенең җаваплары 1.[];[] 2.№5

Слайд 12

Өй эше: 1. С өлешен өйдә язмача башкарырга, язмада теркәгечле һәм теркәгечсез тезмә кушма җөмләләрне кулланырга. 2.Кагыйдәләрне кабатларга

Слайд 13

Д әрес өчен бик зур рәхмәт!

Слайд 2

Җир өстендә канлы сугыш кабатланмасын өчен, Ятимнәрнең күз яшьләре таммасын өчен Ныгытабыз илебезне без тыныч хезмәт белән. (Ә. Исхак) (...өчен), (...өчен) [ ]. 3 1 2 өчен бәйлеге өчен бәйлеге

Слайд 3

Тема: Т и ңдәш иярүле күп иярченле кушма җөмлә. Максат: Тиңдәш иярүле күп иярченле кушма җөмлә турында төшенчә формалаштыру

Слайд 4

Балалар аякка баскач, Фәрит үзе гаилә корып җибәргәч, әнисе акчадан бөтенләй баш тартты. (Ф. Садриев) (...-кач), (...-гач), [ ] 3 1 2 - кач - гач

Слайд 5

Шул кызың булмаса, аның әйбәт кияве булмаса, ялгызың ни эшләр идең?(В.Нуриев) (…-са), (…-са),[ ] 3 1 2 - са - са

Слайд 6

Күңелләрең синең боекканда, Сусаганда җаның җырларга, Юлларга чык. (Ф.Яруллин) (…-канда), (…-ганда),[ ] 3 1 2 - канда - ганда

Слайд 7

Бер үк төрле иярчен җөмләләр, ягъни тиңдәш иярчен җөмләләр бер баш җөмләгә ияреп килсәләр, мондый җөмләләр тиңдәш иярүле иярченле кушма җөмләләр дип аталалар.

Слайд 8

Өй эше. Күп иярченле кушма җөмләләргә синтаксик анализ ясау тәртибен белергә. (мәҗбүри) Тиңдәш иярүле иярченле кушма җөмләләргә 3 мисалны Ф.Садриевның “ Рәхмәт әти ” әсәреннән эзләп язарга. Тиңдәш иярүле иярченле кушма җөмләләр кулланып “ Әтием ” темасына хикәя язарга.