Этнолагерь Тунхэнэй бууса
проект по теме

Создание языковой среды при обучении бурятскому языку.

Эртэ урда сагһаа хойшо дэлхэйн ямаршье арад ургажа ябаа үетэнөө хүмүүжүүлгын, һургалгын өөр өөрын онсо еһо журамтай байһан гээшэ. Тэрэ хадаа түүхын, социальна, соел болбосоролой, мүн бэшэшье ажабайдалай бодото баримтанууд, зүйлнүүд дээрэ үндэһэлэгдэнхэй. Арадай сэдьхэл, һайхан һанаа һэргээбэл, манай буряад арад зон алтан дэлхэй дээрэ бүри сэгнэшэгүй һургаалтай арад гэжэ тоологдохо.

Түнхэнэй аймагай Аршаанай дунда һургуулиин багшанар буряад хэлэ заалга мүнѳѳ үеын эрилтэнүүдтэ тааруулжа, арадайнгаа ёһо заншал дээрэ үндэһэлжэ зааха дүй дүршэлтэй болонхой. Буряад хэлэ заалгын нэгэ шэглэл «Түнхэнэй бууса» гэһэн түсэл дээрэ үндэһэлнэ.

Энэ түсэлэй  гол зорилгонь хадаа эртэ урда сагһаа арадайнгаа сахижа ябаһан нангин һургаал заабаринуудые һэргээжэ, һуралсалай оршон байдал  байгуулжа, саашанхи үедѳѳ дамжуулха гэһэн түсэбтэй. Тэрэнэй бэелүүлгэдэ нютагай наһатай үбгэд, хүгшэд, уран дархашуул, ёһо заншалаа, соёл болбосоролоо мэдэдэг зон ургажа ябаа улаан бургааһадта һургаал, заабаринуудые хэлэжэ, дамжуулжа, сэсэн, мэргэн хүнүүд боложо тодорхо хэрэгтэнь аргагүй ехэ нүлѳѳ үзүүлхэ.

    Түнхэнэй аймагай буряад хэлэнэй ба уран зохеолой багшанарай нэгэдэл, Далахай нютагһаа баруулжаа сэбэр тунгалаг уһатай Сагаан уһан голой эрьедэ, аймагайнгаа 10-һаа 14 наһатай  дүшөөд үхибүүдые суглуулжа, үнгэрһэн зун түрүүшынхиеэ «Түнхэнэй бууса» гэһэн долоон хоногой майханай этнолагерь эмхидхээбди.

Тγсэлэй бодолго:

• үхибүүдэй  бэе тамир хүгжөөлгэ, бэе махабад хатуужуулга;
• этнокультурна хүмүүжүүлгын талаар - түнхэн нютагай зоной найр наадануудтай, еһо заншалтай, дуу хатарнуудтай, эдеэ хоол бэлдэлгын гуримуудтай  гүнзэгыгөөр танилсалга.

«Урданай юумэн ула болоо, мүнөөнэй юумэн зула болохо» гэжэ хүгшэд хэлэдэг. Мүнөө үе сагай залуушуулда үндэһэн арадаймнай еһо заншалнууд, түүхэ, намтар - оеоргүй ехэ далай гэжэ ойлгуулха манай уялга. Энэ далайн ехэ сэсэн, мэргэн һургаал заншалнуудые  дуһал дуһалаар уудалжа, үзэжэ, ухаан бодолдоо шэнгээжэ, сэдьхэлээрээ мэдэржэ, арадтайгаа холбоотой түүхэеэ мэдэжэ ябаха хүнүүд болохо.

   Буряад зоной заншалаар орожо ерэһэн айлшадаа халуун сайгаар угтадаг ха юм. Тиимэһээ бидэнэр Түнхэн нютагайнгаа эгээл амтатай зутараан сай шанаабди. Түрүүн орооһоо арилгажа, хуураха хэрэгтэй, тиигээд тэрэнээ уур нюдүүрээр нюдэхэ, һүүлээрнь аагаһатай ногоон сайгаа дабһалаад уухада ямар амтатайб! Зутараан сай хүсэ тэнхээ асардаг, агнуурида гарахадаа, үбһэндөө ябахадаа, амархадаашье уудаг.

Арадаймнай еһо заншалта наадануудай нэгэн болохо шагай наадан гээшэ.

Мори урилдаан, дүрбэн бэрхэ, шагай таалсаха гэжэ шагай нааданай янзануудые мэдэхэгүй үхибүүд мэдэжэ абаа.

Буряад зон үхибүүдээ балшар багаһаань эрдэниин эрдэмдэ һургадаг байгаа. Далахай нютагай үндэр наһатай Мария Жамсаевна Мальжунова манай лагерь айлшалжа ерэхэдээ, хониной нооһо асаржа, хайшан гэжэ тэрэнээ хүнжэл болгохоб гэжэ үхибүүдтэ хөөрэжэ, мастер-класс харуулһан байна. «Урдандаа хүнжэл оеходоо, хэдэн гэр бүлын эхэнэрнүүд суглардаг бэлэй. Зариманиинь нооһоео угааха, нүгөөдүүлынь һубаха, сохихо байгаа» гэжэ  Мария Жамсаевна хөөрэбэ.

Ангрускаева Татьяна Борисовна хүбүүдтэ 4-6 утаһаар ташуур гүрэжэ һургаа.

Энэ үдэрые  үхибүүд яһала олон жэлдэ һанажа, сэдьхэжэ абаа гэжэ һанагдана.

         Унтари заhалганай болоходо, басаганай хүнжэл бүреэдэhэтэй байха еһотой. Энэ юун бэ гэхэдэ, торгон пулаад хүнжэл дээрэ оёходоо, урагууд пулаад доронь мүнгэ хэжэ үрелээ хэлэдэг. Түрын hүүлээр гурба хоноод энэ мүнгөөрөө зониие хүндэлхэ гэhэн удхатай. Пулаад оёhон утаһаниинь улаан үнгэтэй, нэгэшье зангилаагүй байха, бүреэдэһэеэ задалхадаа утаһаяа таһалжа болохогүй. Түрүүшын үриин хүйhэ уяха гэжэ энэ утаһаа хадагалдаг заншал байгаа. Иимэ еһо заншал гансал түнхэнэйхид хадамда ошоһон басагандаа бэлдэдэг.

Далахай нютагай ажалша малша айлай аха Ободоев Антон Лопсонович маанадтаа хони асаржа, дүүнь Батор Лопсонович буряад заншалаар хонео гаргажа, багшанарнай шуһа шудхажа, ореомог ореожо харуулһан байна.

Зун - Морин нютагһаа Мантурова Зоригма Валерьевна бэлэмэр соогоо ээдэһэн сүүгээ бэлэжэ, хүрэнгэ тоһоо гаргаа. Үхибүүдтэ аба эжын заншал һэргээжэ, мэдэжэ абахада үшөө нэгэ баяр болобо.

Буряад орондомнай заншалта болоһон «Еохорой һүниин» ялас гэмэ соелой хэмжээнүүдэй нэгэн болохо «Түүдэбшын наадаар» золтой жаргалтай үдэрнүүднай үнгэрөө.

   Үхибүүдэй һанамжаар, гэртээ ехэншэдээ ород хэлэн дээрэ зугаалданабди, эндэ ганса буряадаараа зугаалдахадамнай ехэ һайн, буряад хэлэнэйнгээ ямар баян гээшыень ойлгожо абаабди, гэртээ бусажа нүхэдтөө, гэртэхиндээ хөөрэжэ үгэхэбди гэлдэжэ өөд хоорондоо зугаалдаа бэлэй.    

             Үри хүүгэднай аза талаантайгаар амарһандаа, үглөөнэй наранай туяагаар, үдэшын одо мүшэдөөр, нютагайнгаа баруун зүг руу шэртэжэ, Буха ноендоо мүргэжэ, айл аймагтаа, арад зондоо элүүр энхэ, амар мэндэ ябахыень үреэнэ.

Үндэһэн буряад хэлэеэ мартангүй, үдэр бүри хөөрэлдэжэ, ажаллахадаашье, амархадаашье зугаалдажа байгаа һаамнай, түрэл хэлэмнай үгы болохонь гэһэн асуудал хэзээдэшье гарахагүй, саашадаа үшѳѳ хүгжэхэ, ерээдүйдэ дамжуулагдаха гэжэ найданабди.

Энэ этно-лагерь нээхэдээ холын харасатайгаар хүдэлһэн байнабди, юуб гэхэдэ мунгэ алтан һомологдоо һаань, ондоо аймагуудтай гү, али  монгол уласай түлөөлэгшэдтэй нягта холбоотойгоор ажаллаха шадалтайбди. Үшөө тиихэдэ лингва лагерь нээхэдэ болохо.

Теэд манай һургуулида буряад хэлэн үндэһэн хэлэн гээд 2-дохи классһаа заагдажа эхилээ һаа һайн байгаа гэжэ, аймагайнгаа ба Буряад уласайнгаа  ноедто мэдүүлнэбди.