Ц.Ц.Дондогойн «Эхэ тухай поэмэ» соохи буряад эхэнэрэй дүрэ
творческая работа учащихся на тему

Министерство образования и науки Республики Бурятия

МКУ «Управление образования Администрации МО «Тункинский район»

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Толтойская средняя общеобразовательная школа»

Районный конкурс

исследовательских работ среди учащихся общеобразовательных организаций

 «Ундэр тэнгэритэ орон нютагаа магтан туурээел!..» (Д.Улзытуев).

(Отражение бурятского национального характера на примере героев произведений поэтов и писателей Бурятии)

Ц.Ц.Дондогойн «Эхэ тухай поэмэ»

соохи буряад эхэнэрэй дүрэ

                                                         Автор: Дамбаев Дугар, ученик 9 класса.

                                                                       Руководитель:  Ахаржанова Баярма Викторовна,

                                                                               учитель бурятского языка и литературы.  

Толтой, 2016 г.

Оролто үгэ

           Буряадай арадай поэт Цырендулма Цыреновна Дондогой (1932-2008 онууд) үндэр наһатай боложо үрдингуй, сагһаа урид наһа бараһан эжынгээ гэрэлтэ һайхан дурасхаалда “Эхэ тухай поэмэ” гэһэн зохеолоо зорюулһан байна.

          Энэ ажал соогоо бидэ буряад эхэнэрэй, эхэ хүнэй дүрые автор яажа зураглан гаргаһые, тэрэнэй хуби заяае шэнжэлхэ зорилго табинабди.  

          Шиидхэгдэхэ асуудалнууд:

1. Ц.Ц.Дондогойн зохёохы ажалтай, намтартайнь танилсаха;
2. «Эхэ тухай поэмэ» гэһэн зохеол соохи гол герой буряад эхэ хүнэй абари зан шүүмжэлэн үзэхэ.

   Шэнжэлэлгын объект: буряад литература

   Шэнжэлэлгын бодос: Ц.Ц.Дондогойн «Эхэ тухай поэмэ»

Ц.Ц.Дондогойн «Эхэ тухай поэмэ» соохи буряад эхэнэрэй дүрэ

Эхэ тухайгаа гуниглан ябаһанаа уянгата һайхан мүрнүүдээр автор зохёолоо эхилнэ.

          Энээхэн дууем шагнахагүйлши даа,

                                               Эхэмни,-

                                               Эхын омогорхолоор баясахагүйлши даа,

                                               Эхэмни,-

                                               Энхэржэ намаяа уярхагүйлши даа,

                                               Эхэмни,-

                                               Иимэ басагатайб!”-гээд хэлэхэгүйлши даа,

                                               Эхэмни!

Хэр угһаа хойшо буряад зон эхэ эсэгэеэ хүндэлжэ, альган дээрээ үргэжэ, гомодхоонгуй ябаха гэжэ оролдожо ябадаг юм. Энхэргэн һайхан үгэнүүдээ эжы абадаа зорюулжа, дэлхэйн гурбан зөөлэние хүртөөжэ ябадаг заншалтай.

          Поэмын лирическэ герой эжытэеэ эртэ хахасаһандаа халаглажа, эжы тухайгаа зүрхэ сэдьхэлээ хүдэлгэмөөр поэмэ соогоо хөөрэнэ. Бүхы наһан соогоо мал ажалда түрэл колхоздоо эсэхэ сусахахые мэдэнгуйгөөр ажаллаһан, эрэшүүлһээ нэгэшье дутахагуйгөөр моридые унадаг эжыгээрээ автор мэдээ орохоһоо хойшо омогорхожо ябадаг һэн.

                                                                  “Хамагһаа ехэ,

Хамагһаа хүсэтэй,

Хамагһаа айхагүй

        Эжытэйб!”- гэдэг һэм.

        Оршон тойронхи байгаалиин нюусануудтай, олон ан амитадай абари зантай бишыхан басагаяа эжынь лэ анхан түрүүн һайнаар танилсуулна.

Гараараа намайе

                                                  зангажа,

    Газаашам дуудажа

                                                  гаргаба.

   -Юун болооб, эжы?

  -Юуншье болоогүй.

                                                                             Шагныш.

       “Бү-бү-бүү,бү-бү-бүү”,-

           Бүдэхи абяан дуулдаба

      Бүтүү арын шугыһаа.

 -Энэшни шандаган

                                                    дуулана,-

        Эжы намда ойлгуулба.

  -Юун гэжэ дууланаб?

    -Саһан тухай дуулуна.

Саһанай хайлахада

                                                 голхорно.

         Улад зоной дунда гансал һайн хүнүүд байдаггүй, харин муу хүнүүд дайралдадаг гэжэ поэмын автор бүри багахан ябахадаа мэдэхэ болоно. Тиимэһээл бүхы наһаараа Цырендулма Дондогой муу муухай ябадалнуудтай, албан хойрог хүнүүдтэй эрид шиидээр тэмсэдэг байгаа ха юм.  

“Яндала, Ярууныш

                                  эхэ, эсэгэ

         Яндуул хадашни хүндэ

                                          үгөө шамай,-”

 Гэхэ мэтээр хороор

                                            хошхороошод

                                                                    Гээ, юрэдөө,

                                        юу олодог һааб?

        Дүрбэн жэл соо үргэлжэлһэн дайнай хатуу саг жэлнүүдтэ басаган арбатай боложо ябаа. Түрэлхиин һүбэлгэн хурса ухаан бодолынь эршэмтэйгээр тэрэ үеэр болбосоржо, эрдэм ном тээшэ эрид хүтэлһэн байна.

        Тиигээд басаган һургуулида ябадаг болоо һэн. Амаралтануудайнгаа үдэрнүүдтэ эжыдээ холын гүүртэ ерэхэдэнь малшад туха сүлөөгүй ажаллажа байдаг бэлэй.

       Үбһэеэ өөһэдөө шэрэхэ, өөһэдөө шэбхэеэ малтаха, өөһэдөө малаа адуулха. Иигээд унаһан малгайгаа бодхоохо сүлөөгүйгөөр бүхы үдэртөө хүдэлөөд, үдэшэнь лэ зэмьеэдээ ородог һэн.

       Эсэгын дайнай жэлнүүдтэ ара талада үлэһэн үбгэд хүгшэдэй, эхэнэрнүүдэй болон үхибүүдэй ямар ехэ ажал хэдэг байһан поэмын автор эжынгээ жэшээ дээрэ тон зүбөөр харуулна.үлэн хооһон аймшагтай арьяатад шононуудай эжынгээ ба бусад малшадай эрэлхэгээр тэмсэһые автор зураглана.

        Дүшэн гурбан оной хабар Үдэ мүрэн ехээр үерлээд, малшад үргэлжэ уһанда хаагдажа, зуһаландаа буужа шадахаяа болеод байгаа. Тиигээдшьн нэгэ үхэрынь үгы болобо. Иимэ байдалтай эбсэхэеэ болиһон малшан эхэнэр моринойнгоо һамбай, һүүлдэ аһалдаһаар, Үдэ мүрэниие гаталаад, колхозой конторо соо бии болоно. Эрэлхэг зоригтой, эрид абари зантай эжынь басагандаа һайн жэшээ боложо үгөө ха юм даа.

        Хамтын мал үүсэлжэ эдидэг байһан хүн элирнэ. Энэ хадаа дайн сэрэгһээ бодхуултаһан нэтагай нэгэ хүбүүн байба. Тэрэниие зэмэлһэн, үзэн ядаһан шанга мүрнүүд поэмэ соо бии.            

       Дайнай үедэ иимэ муу ушарнууд яһала нзэгдэдэг байһан ха юм. Совет уран зохеолшодой олон номууд соо энээн тухай бэшээтэй.

        Үхибүүгээ һургуулитай болгохо гэжэ эхэ бүхэн хүсэдэг, оролдодог гээшэ. Поэмын гол герой баһа тиигэжэ,

“Басагамни институт

                                   Дүүргэжэ,

        Багша болохонь мэнэ”,-

                                              гээд

      Буурал һайхан эжымни

Бултанда омогорхон

                               хөөрэдэг һэн.

        Студент зоной хододоо үлэн хооһоор ябадаг тухай буряад эхэнэр һайн мэдэдэг байна. Тиимэһээл басаганайнгаа амаралтадаа ерэхые хүлежэ ядан, амтатай эдеэ шанаад, ехэ тэсэмгэй хүлеэдэг һэн.  

Үнэһэн хүхэ болошоош-

                                                        Үдэр һүнигүй

                                                        Үзөөл хаш даа номоо.

                                                        Эдеэлэ һайса,- гээд,

Эжымни ойром һуугаад,

                                                        Энхэржэ намаяа

                      ханахагүй...

        Харин  басаганай нэгэтэ гэртээ ерэхэдэнь, эжынь мордошоһон байна.

  Юртэмсын байдал гэнтэ

Юрэ бусаар хооһоржо,

   Нажарай сэлмэг үдэршье

                                         һаань

                                                                        Наранай шангаар

                                                                                       шараашье һаань,

Шэб харанхы урдаһаам

           Шэртэбэ нюдэ руум гамгүй...

Түрэл арадтаа туһатай хүн, бэлигтэй уран зохёолшо болон ургаһандаа автор эжыдээ ехэ һайниие хүргэнэ.

Энээхэн дэлхэйдэ

                                          гансахан

                                                                             Эхэмни!

                                                                             Нюдэнэйнгөө сэсэгы мэтээр

                                                                             Үргэһэн үриеэ тэжээгээш.

                                                                                         Тобшолол

                          Энэ зохёолой найруулгын хэлэн, онол арганууд, удхань тон эрхим. Буряад литературын уран зохеолнууд соо Ц.Ц.Дондогойн «Эхэ тухай поэмые»  эжы тухай дуун гэхэдэ тааруу гэжэ һанагдана. Энэ зохёол соохи гол герой – ажалша бүхэриг, дайнай үедэ хүдөө нютагай хүндэ хүшэр байдалһаа сухаряагүй, сэбэр һанаатай, һайхан сэдьхэлтэй  юрын буряад эхэнэр мүн.