"Кызыл-Эник К.К.- мой дедушка"
статья на тему

МБОУ Ак-Тальская СОШ Чеди-Хольского кожууна.

Сообщение.

Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы - мой дедушка.

Киирилде кезээ.

ССРЭ-нин депутады

Кудажынын хуулгаан чурту

Сталиннин лауреады

Хойтпак-оолдун хоочун чурту-

Изиг оъттуг ады алгаан

Ийи-Талым – ынак суурум.

Ада-чурттун дайынынын

Алдар-аттыг киржикчизи

Норбу-оолдун өскен чери,

Ногаан шыгы хөлбелчиннээн,

Улуг-Хемнин унун  дургаар

Улай баткан Ийи-Талым.

Айлан-куш дег, өткүт үннүг

Артизивис Парынмаанын,

Арат чоннун эмчилери

Амир биле Валерийнин

Ие чурту, ада чурту

Ийи-Талым – төрээн суурум.

Башкы Екатерина Сааянын шүлүүнден алгаш көөрге, Ийи-Тал  ёзулуг-ла салым-чаяанныгларнын чурту, чонунга төлептиг бараан болуп чоруур кижилер ында хөй. Мен манаа чижек кылдыр Ийи-Талдын алдарлыг кыргыстарынын аттарын адап көрейн:

1.Кудажы Кыргыс Суванович- Кызыл-Эник Кудажынын ачазы.

2.Хойтпак-оол Кыргыс Суванович -Кыргыс Сувановичинин кады төрээн дунмазы, Хову-Аксында кобальтынын бирги ажыдыкчызы, Сталин шанналынын лауреады, Ийи-Тал сумузунун даргазы чораан.

3.Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы-чогаалчы.

4. Кыргыс (Торжу) Анна Намбыраловна-Тыванын эн баштай сургуул дооскан эмчилеринин бирээзи.

5.Кыргыс Зоя Кыргысовна-бугу делегейнин «Хөөмей» төвүнүн удуртукчузу, ЮНЕСКО-нун Тывада төлээзи, музыка эртемнеринин кандидады.

Бо алдарлыг кыргыстарнын аразындан Тыванын Улустун чогаалчызы Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы онзагай талантылыг кижи. Ол мээн кырган-ачам. Мен Ийи-Тал кыргыстарынын 5-ки салгалы мен, ынчангаш алдарлыг кырган-ачам дугайында дыннадыгны  кылырын чопшээреп көрүнер.

Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы  1929 чылдын декабрь 13-те Улуг-Хем кожууннун Ийи-Тал сумузунга төрүттүнген. Чогаал ажылын 1948 чылда эгелээн. Шүлүкчү, прозачы, драматург, очулдурукчу. Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Тываның улустуң чогаалчызы, Тыва Республиканың Күрүне шаңналының лауреады. Россияның Чогаалчылар эвилелиниң литература шаңналының лауреады. «ХХ чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери» деп Күрүне номунче ооң ады кирген. Ооң чогаалдары орус, моол, татар, хакас, якут болгаш өске-даа дылдарже очулдуртунган. Тыва дылче В. Шекспирниң, А. Пушкинниң, К. Чуковскийниң, В. Ильинаның, М. Пахомовтуң болгаш өскелерниң-даа чогаалдарын  очулдурган. В. Ш. Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының сценазынга «Долуманың хуулгаазыны», «Он бир», Белек-кыс эмчи», «Дирде-Макдо»  болгаш өске-даа шиилерин тургускан.

Ам Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы –мээн кырган-ачам деп чувени бадыткап көрейн. Чогаалчынын кырган-ачазы Суван-Көк деп кижи чораан. Оон ажы-төлу бо:

1. Кудажы Кыргыс Суванович- чогаалчынын ачазы, хөй алышкыларнын улуу. ССРЭ-нин Дээди Совединин депутады чораан. Тока дарга суглар-биле кады фронтуга Тывадан белек чедирип чораан.
2. Сарыг-оол Суванович. Кызылдар, актар деп тулчуп турар уеде  партизаннап тургаш чок болган.
3. Хойтпак-оол Кыргыс. Ол Хову-Аксынын кобальтызын тыпкаш, төөгүге кирген. Сталин шанналынын эдилекчизи.
4. Кыргыс Суванович Комбу колхоз-совхоз даргалап чораан. Алдарлыг артист Надежда Наксылдын авазы Дарый Кыргысовнанын ачазы.
5. Кыргыс Суванович Арапчор. Ол алдарлыг анчы, малчын чораан.

Алышкылар аажок ажылгыр, кежээ, олут орбас, чыдын чытпас кижилер чораан. Шупту аннаар. Бойдуска  ынак.

        Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы – Кыргыс Кудажы, Чаданмаа Сарыговнанын дын чангыс оглу. Бичиизинде сылдангылаар, кадыы кошкак борга, ада-иези Өвүр Торгалыгга чедип, ону Ногаан Тарийги, Сагаан Тарийги ийи бурганга чедирип чораан. Оон ангыда Кызыл-Эник Кыргысович –биле кады азыраан дунмалары бар. Норжун-кыс Кыргысовна Кудажы –хөй ажы-төлдүн авазы, ам 80 харлыг, Чеди-Хөл кожууннун Чал-Кежиг сумузунда бо хүннерде чурттап олурар. Крас-оол Кыргысович Кудажы – Хову-Аксынга хөй чылдарда чолаачылап чораан.

Кызыл-Эник Кыргысович боду чангыс кыстыг. Уруу Светлана амгы үеде Москва хоорайда чурттап чоруур.

        Чогаалчынын ачазынын кады төрээн дунмазы Сарыг-оол Сувановичиге доктаап көрейн. Оон оглу Нас-Сүрүн алдарлыг малчын, анчы чораан. Бо кырган-ачамнын ажы-төлү бо: Нас-Сюрюн Виктор Петрович, Валерий Петрович, Кускелмаа Петровна,  Василий Петрович, Сергей (Вася) Петрович, Андрей Петрович. Виктор Петрович -10 ажы-төлдүг, олары шупту эртем – билиглиг ажылдап – чурттап чоруур. Валерий Петрович – ат-сураглыг кезер эмчи чораан. Ол 2 кыстыг. Улуг уруу Урана Валерьевна Тыва Республиканын информатизация талазы-биле сайыттын оралакчызы, а Аяна Валерьевна Москва хоорайда Тыва Республиканын элчин черинде ажылдап чоруур.  Василий Петрович – мээн авам Сотпа (Нас-Сюрюн) Аяна Васильевнанын ачазы, мээн кырган-ачам. Хөй чылдарда «Жданов» аттыг совхозка чолаачылап ажылдап чораан, амгы үеде бистин аравыста чок. Авам амгы үеде Ак-Тал ортумак школазында орус дыл, чогаал башкылап ажылдап чоруур. Ол 3 ажы-төлдүг: Чингис, мен- Лилия база дунмам Лина.  Оон биче уруу Айдана Васильевна база-ла Ак-Тал ортумак школазында тыва дыл, чогаал башкылап ажылдап чоруур. 4 ажы-төлдүг: Алаш, Чайзат, ийистери –Айсу, Чайсу. Хеймер оглу Вадим Васильевич –чолаачы. База 4 уруглуг: Карина, Юлия, ийистери- Карим биле Аюна. Чогаалчы Кызыл-Эник Кыргысович дириг чораанда, чок-бар торел-дөргүлүн, даайларын, күүйлерин, кенээттерин, күдээлерин база оларнын ажы-төлун бижип шаг болган, олар-биле үргүлчү аралажып, харын-даа чагаалажып чораан. Оон бадыткалы кылдыр мээн даайым Вадимче бодунун холу-биле бижээн чагаазынын үзүндүзүн бараалгадыйн.

Кудажы Кызыл-Эник Кыргысовичинин ук-салгалы шупту ат-сураглыг кижилер болган. Шупту эртем-билиглиг, уран талантылыг, бурунгаар чүткүлдүг кижилер болуп турары өөрүнчүг. Мындыг ат-сураглыг кижилернин салгалы болганымга өөрүп, бо шинчилел ажылымны ам-даа уламчылап кылыр мен.

Ажыглаан литература:

1. К.-Э.К.Кудажы. Избранное, т II. На тувинском языке. Тувинское книжное издательство, Кызыл, 1980.
2. Кызыл-Эник Кудажы. Самдар намдар.Тыванын ном үндүрер чери, Кызыл, 2005.
3. Е.Саая «Изиг оъттуг Ийи-Талым» // «Шын», №148,декабрь 15, 2009.-ар.7.
4. Светлана Дачын-Хөө. «Изиг оъттуг Ийи-Талым»// «Шын», №148,декабрь 15, 2009.-ар.7.