шагаа
методическая разработка (11 класс) на тему

   Сценарий «Ак чолдуг шагаам»

Сорулгалары:

1. Ада-өгбелерниң бурун шагдан байырлап келген улусчу байырлалын, ёзулалдарын уругларга билиндирер, өөредир.

2. Улустуң аас чогаалын, национал оюннарның, чамдык хевирлери-биле таныштырып, сагынгыр, тывынгыр болурун, сөс курлавырын сайзырадыр.

3.  Тыва  улустуң хүндүлээчел эвилең-ээлдек, чаагай чаңчылдарынга уругларны кижизидер.

Дерилгези: 1. өг кылыр ленда-биле, үлегер домактар бижээн плакаттар азар. 2. Чалама, артыш, тос-карак, аяктарда тыва аъш-чем салган. 3. Уруглар Шагаа байырлалынга хамаарыштыр чураан чуруктарын делгээр.

Арга-методу: мөөрей-көрүлде, оюннар. 

Кол кезээ

Башкарыкчы: Эргим уруглар болгаш башкылар, база байырлалга келген аалчылар! Чаа үнүп олурар Дагаа чылы-биле каң дег, кадыкшылды, аас-кежикти база улуг-улуг чедиишкиннерни күзедивис. Шагның чаагай эргилдези, Шагаа-биле!

Чажыг чажып, йөрээл салыр. (Бир кижи ч)

        Оршээ Хайыракан!

        Чыл бажы эртти, чылан бажы чылбырды

        Уткуп турар чаа чылым, уттундурбас кежиктиг.

        Уутунмас буянныг болзун!

        Улуг чуртумга чаа дайын турбазын!

        Улус чонум амыр тайбыӊ, чурттазын!

        Албаты чонга аарыг-ажык халдавазын!

        Чедип келген дагаа чылы

        Чедиишкинни эккээр болун!

        Башкарыкчы: Шагаа деп чүл? Кандыг-даа чон эрги чылды үдеп, чаа чылды уткуур чаңчылдыг. Тывалар шагдан турар чыл эргилип, өскези келир душта, улуг байырлалга оваарымчалыг белеткенип чораан. Чүге дээрге удавас чаа чыл төрүттүннер, ол кандыг-даа бооп болур. Ч аа чыл чаш кижи төрүттүннери-биле дөмей. Багай чүве болбазын дээш, кижилер ол үеде кончуг серемчилелдиг, сагыш-сеткилинден эгелээш, оран-савазын, чугаа-домаан арыглаар, элбек аъш-чемни белеткээр.

Шагаа дээрге Чөөн чүүк улузунуң байырлалы. Ол эрги чыл биле чаа чыл солужулгазының үезинде болур. Делегейниң чыл эргилдези 12 чыл болгаш-ла катаптаттынып, солчуп турары-биле, дириг амытаннарның иштинден тускай шилиттинген 12 дириг амытаннарның хевирлери кирген.

        Оларга: күске, инек, пар, тоолай, улу, чыдлан, аът, хой, мечи, дагаа, ыт, хаван хамааржыр. Ол дириг амытаннарны кижиже чоокшулатырып деңнээрге, оларның аажы-чаңындан болгаш амыдыралда дөмей чүүлдер бар болуп турар.

         Дагаа чылдыг улус кайгамчык-даа, эртежи-даа, уйгу чыдын чок, холлу чемзиг, аскы дылы сөскүр, баштак аажы-чаңныг, ак меңгилиг, от олуттуг кызыл дагаа чылы моорлап тур!

Үе шагның эргилдези 12 чылдар. Кижи бүрүзү бодунуң чылының дугайында онзагай чүүлдерни билбес болгай, ынчангаш 12 чылды таныштырайн.

1. Күске чылы – хамык чылдар эгези боор , күске чылын хүндүлээли.

Карыш четпес боттуг-даа бол, күчү ында мөгеели.

Күске чылдыг кижи болза, күзел сору күштүг, бедик

Сургуул, эртем чеддер дээнде, сундузу улуг дээр чүве.

2. Ийтиги чыл инек чылы – итпек, саржаг элбек болур

Ак сүт берип,  буян эккээр, ачылыг-ла амытан ол.

Инек чылдыг кижилерни, изиг дүрген аажылыг

Олут орбас ажыл-ишчи, орлан-шоваа улус дижир.

3. Пар чыл дээрге  үшкү чыл-дыр, база-ла бир онза чыл-дыр

пар чылдыг эр улус – бардам-даа бол, шала таваар аажы-чаңныг

дилеп чорааш албан тывар дидимнерниң бирээзи ол.

Пар чылдыг кыс улус, база хоомай эвес деп, бил

Төөгүден алыр болза, денди чараш улус дижир

Ширин ышкаш көзүлзе-даа, шиитпирлиг шынчы сөстүг.

4. Тоолда бо-ла таваржы бээр, тоолай база чылда кирген

Шагдан бээр-ле чаштар оңнүү – чаптанчыг-ла амытан ол.

Койгун чылдыг уругларны кортук дижир, ындыг эвес:

Тоолай чылдыг кыстар дээрге, шевер-чараш, ишчи-кежээ

Топтуг-эптиг аажы-чаңныг, чогум шынчы улус ол-дур.

5. Улу чылы. Чуртталганың чурукчузу, чугаа-сөстүг шынчы ээзи.

Чаагай сеткил, кадыкшылдың чаякчызы – Улу чыл ол.

Улу чылдыг чамдык улус, угааныг бол база хөктүг.

Улуг турар бардам сеткил, улуг чылдыг оолдарда бар.

Улу чылдыг кыстар дээрге: угбай, акый, дуңмай диген

Улус биле чугаа-дылдыг, ужур-чөртүг билир улус.

6. Чылан чылы. Чылда кирген чылан дээрге, чыргал оштаан амытан-дыр.

Бодалы-даа, угааны-даа, болбаан чаагай улус ол-дур.

Чылан чылдыг кижилерниң шыдавас-ла чүвези чок,

Ачы-буян кылырын-на алызындан бодап чоруур.

7. Аът чылы. Тыва кижи аътка ынак, тынын берген дижир чүве

Ынчалза-даа Аът чыл болза, ындыг амыр эвес чыл-дыр.

Аът чылдыг кыс улус, аажызы берге-даа бол

Ажыл-ишке тендии ынак, арыг-шевер чараш улус.

8. Хой чылы. Хой дег чаагай сеткилдиг мал, ховар дээрзин бодаалыңар

Хөңнү биче, чаңы чөрүү, хөөкүйнү кээргээлиңер.

Хой чылдыг херээжен чон кончуг аажы-чаңныг

Эки эжин чер-ле кагбас, эмин эртир шынчы улус.

9. Мечи чылы. Мечи чылдыг кыс улус, менээргенип байыыргаар-даа алдар-атка аажок ынак.т

Ынчалза-даа, аажы-чаңы турум, быжыг.

Амыдырал ажыл дээнде, аттыг кызыл олут орбас.

Сарбашкынның чылын алган, салымныг эр кандыг боор-деп:

Шыпыраңнаан, опан-чипен, шала хоптак кажарсымаар

Олут орбас, чыдын чытпас, орлан-эрес оолдар болур!

10.  Дагаа чылы. Эртежи-ле болгай мен дээш, эртениң-не кыйгы салыр

Уйгужуга туразы чок, уран-ишчи Дагаажык ол.

Дагаа чылдыг херээжен чон, таан кончуг холлу чемзиг

Ааскыр-сөскүр, тывызык-даа, аажы-чаңы ажык-чарлыг.

11.  Ыт чылы. Ыт чылын алган кижи, ындындан-на кызымакай

Бичи-даа чүүл халас ытпас, бир-ле чүүлдү кылган чоруур

Салган соруун чедип аар дээш, сагыш аарып чоргулаарлар.

Кижилерниң шынчы өңнүү, хир-чам чер-ле көрүй албас

Арыг-шевер саган чоруур, аттыг кежээ улус ол боор.

12.  Хаван чылы. Эвилелдиг чылдарывыс, эң-не сөөлгү хаван чыл-дыр

Кеми-даа чок, багы-даа чок кээргенчиг амытан-дыр.

Хаван чылдыг кижилер, кайгамчыктыг солун улус

Хамык чонну кайгаткылаар талантылыг база улус

Хырны дээнде аттыг кызыл, хыныыр-чазый дирти-даа бээр

Аажы-чаңы чазык-чаагай, ажы-төлге ынак улус.  

Ниитизи-биле өөреникчилерден айтырар. Кым эӊ угааныгыл?

Башкарыкчы:

1. Бо чылдыӊ Шагаазында чүү чылын уткуур бис? (дагаа)

2. Сан аайы-биле санаар болза каш дугаар Күске чылы турарыл? (1)

3. Эӊ эвээш үжүктүг чылды адаӊар. (ыт)

4. Кадыг демдек кирген чылды адаӊар. (аът)

5. Чыланы ойзу адаӊар. (узун куурт)

6. Алгыдан кылыр бичи идик? (бопук)

7. Ак сагыштыг мал? (Иви)

8. Чеди чүзүн малды адаӊар? (аът, инек, хой, өшкү, теве, иви, сарлык.)

9. Сүт холумактыг сускун? (сүттүг шай)

10. инектиӊ 2 харлыг оглу чүү деп адаар бис? (молдурга)

Ынчангаш , дараазында мөөрйивис эгелээлиңер.

1-ги мөөрей тывызыктажыыры: Тывызыым дытта, тоолум дошта. (класс бүрүзүнден 1 кижи киржир)   

Тыва чонум тывынгыр чон

Дыӊгылдайлап ойнап-хөглээр

Тывызыктап маргыжаалам, тыпаан кижи догааштырар.

1. Тывызыым

Дытта.

Тоолум

Дошта. (дииң, балык)

2. Самдар эвес хирезинде,

Чамашкызы көвей. (шокар инек)

3. Карак чивеш аразында

Каяа-даа чеде бээр. (бодал)

4. Кежээ келир,

Эртен чанар. (өреге)

5. Чартыы чок хоюм

Чыда семирди. (деспи)

6. Даалык-даалык чоруктуг,

Талдар карты чемиштиг. (Кодан)

7. Кара ыдым

Хаалга кадарды. (шооча)

8. Аптарам ишти

Ак кажыктарлыг. (диш)

9. Ак ширтек хову шыпты. (хар).
10. Даг кырындан чаттылды,

Дазыл-дамыр чылытты. (Хүн)

2-ги мөөрей: Улегер домактар

(Чылга хамаарышкан үлегер домактар чугаалаар).

Үлегер сөсте нүгүл чок,

Үер сугда балык чок.

Үелегер сөстерден

Угаады кааптаалыӊар, че

        1. Күске дугайында үлегер домактар.

«Далашкан күске сүтке дүжер»

        2. Аът дугайында

«Кырган аът орук часпас»

        3. Кодан дугйында

«Тоолайдан таалай чүгүрүк»

        4. Ыт дугайында

«Ыяткан кижи ыдын кагар»

        5. Хой, инек дугайында

«Хойлуг кижи каас, инектиг кижи тодуг»

        6. Чылан дугайында

«Кижиниӊ шокары иштинде, чыланыӊ шокары даштында»

        7.

3-кү мөөрей: Дүрген-чугаалар (класс бүрүзүнден 1 кижи киржир)

Челер-ойну, челери дег

Чечен-чимис саглаӊнадыр

Дүрген чугаа хоорун салып

Дүргедедир эгелээли.

Билдим-билдим –

Биче шынаа,

Шынаалаза –

Шыктыг алаак,

Алаактаза –

Арбын сүрүг,

Сүрүглезе –

Сүттүг инек,

Инектезе –

Инпек, хойтпак,

Хойтпактаза –

Доза тодар,

Тодарлаза –

Тодуг-догаа.

4-кү мөөрей: Узун-тыныш (класс бүрүзүнден 1 кижи)

Бир курут,  Бир чарын,  Бир бала, Бир ай

Ийи курут,  Ийи чарын,  Ийи база,  Ийи ай

5-ки мөөрей: Кожамыктар (1 кижи киржир класс бүрүзүнден)

        Ыры бажы каткан эвес

Ыргай бажы каты-ла ыйнаан

Ыргай бажы катса-даа-ла

Ылап үнер харын чараш

Ырлажып, кожамыктап маргыжар бис бе?

 Алаш биле Хемчик ышкаш,

Агым-шапкын хемнер кайдал.

Авам биле ачам ышкаш,

Авыралдыг улус кайдал.

Айдың чырык турда,

Алдын хүнге кайын чедер.

А-ла-дуңма турза-даа-ла,

Авамайга кайын чедер.

Түңнел. Шагаа байырлалында албан-биле харга аңдаштаныр, тонун, бөргүн уштуп кактаар. Эрги чылды хир-чамы тайып чорзун дээни ол. Ынчангаш. Шагаавысты онча-менди уткууруңарны күзедим!