Утыз Имәни
презентация к уроку на тему

Слайд 1

Слайд 2

( 1754–1834) Шагыйрь Габдерәхим Госман улы Утыз Имәни – элекке Казан губернасының Чистай өязе ( хәзерге Чирмешән районы) Утыз Имән авылында мулла гаиләсендә 1754 елда туа . Оренбург Каргалысында , аннан Бохара , Сәмәрканд мәдрәсәләрендә укый . Харәзм , Әфганстаннарда сәяхәт итә . 1798 елны туган авылына кайтып , башта Тимәш , аннары Сарабиккол , Куакбаш авылы мәдрәсәләрендә укыта . Ахырда Тимәштә төпләнеп , гомеренең ахырына кадәр шунда яши , мөдәррислек эшен дәвам иттерә . Утыз Имәни үзенең иҗат гомерендә йөздән артык әсәр язган . Шуларның шактый өлеше гарәп һәм фарсы телләрендә . Заманында алар кулъязма килеш таралалар . Аның әсәрләре арасында шигъриләреннән тыш тел, фәлсәфә , әхлак-хокук , сәүдә -экономика, медицина, астрономия мәсьәләләренә караган гыйльми хезмәтләр дә була . Әдипнең шигъри әсәрләреннән киң даирәгә иң мәгълүм булганы – « Мөһиммәтез-заман » (« Заманның мөһим билгеләре ») поэмасы . Ул аерым китап булып беренче мәртәбә 1889 елда басылып чыга (Казан, Вячеслав типографиясе , күләме 24 б.), икенче басмасы исә 1898 елны М.Чиркова типографиясендә нәшер ителә . Әсәр , тулысы белән әхлак мәсьәләләренә багышланып , кешеләрдә булган кимчелекләрне тәнкыйтьли , аларны белемле-мәгърифәтле булырга , үзара тату яшәргә , сабыр һәм инсафлы , әдәпле булырга , олыларга һәм кечеләргә , гарипләргә һәм мохтаҗларга мәрхәмәтле булырга чакыра . Үгет-нәсихәт рухында язылган бу әсәрнең аерым бүлекләре «Татар поэзиясе антологиясе»ндә дә урын ала. Г.Утыз Имәни 1834 елда вафат була .

Слайд 4

Быел шагыйрь һәм дин гыйлеме белгече , мөгаллим Габдерәхим Утыз Имәни тууына 260 ел тулды . ТР Фәннәр академиясенең Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты бу вакыйгага багышлап , Казанда күренекле галимнәребез катнашында “ түгәрәк өстәл ” үткәрде . Утыз Имәни – матур әдәбият , филология, дин гыйлеме тарихы , тәрҗемә өлкәләренә караган йөздән артык әсәр , шул исәптән поэмалар , күпсанлы шигырьләр авторы. “ Утыз Имәни исемен югалтырга ярамый . Аның шәхесен һәм әдәбиятыбызны бизәрлек иҗатын без бүгенге һәм киләчәк буынга танытырга тиеш . Утыз Имәнинең тирән фәлсәфи әсәрләрендәге кайбер юлларны ятлап , муенга бөти итеп тагып йөртерлек . Аның мирасы әдәбиятчылар өчен генә түгел , фәлсәфәчеләр , тарихчылар өчен дә кызыклы . Әмма аның хакында сөйләшүләр галимнәр арасында , тар даирәдә генә калмасын иде : Утыз Имәни исемен матбугатта , телевидениедән ешрак яңгыратырга кирәк . Халкыбыз үзенең улы – нинди фикер иясе барлыгын белергә лаек”, – дип теләкләрен җиткерде КДУ профессоры Хатыйп Миңнегулов әлеге җыенда .

Слайд 5

Галимнәр ачыклаганча , Утыз Имәни Габдерәхим бине Солтан әл-Болгари (1754-1834) Татарстанның хәзерге Чирмешән районы Утыз Имәни авылында туган , бу – әнисенең туган ягы , ә әтисе хәзерге Лениногорск районы Тимәш авылы кешесе булган . Әмма Габдерәхим бик яшьли ятим калып , туган тиешле кардәшләрендә тәрбияләнеп үсә . Оренбургның Каргалы авылы мәдрәсәсендә белем ала, 1788-1798 елларда укуын Бохарада , Әфганстанда дәвам иттерә . Туган ягына әйләнеп кайткач , Лениногорск районындагы Сарабиккол , Куакбаш авылларында имамлык итә , мәдрәсәләрдә шәкертләр укыта , гомеренең соңгы көннәренә кадәр иҗаттан аерылмый . Тимәштә җирләнә , аның кабере дәүләт дәрәҗәсендәге мәдәни мирас объекты итеп саклана . Аның өч хатыны , егерме баласы булганлыгы да билгеле .

Слайд 6

XVIII гасыр азагында дөньяга килгән Габдерәхим Утыз Имәнине галимнәр татар әдәбияты тарихында ике гасырны тоташтыручы рухи күпер дип атый . Аның иҗаты татар әдәбияты һәм иҗтимагый фикер үсешенә йогынты ясаган , җәмгыятьтә социаль проблемаларга игътибарны арттыруга , әдәби әсәрләрнең тел-стиль һәм формасында халыкчанлык фикерләре көчәюенә этәргән . Шигъри әсәрләреннән киң даирәгә иң мәгълүм булганы – “ Мөһиммәтез-заман ” (“ Заманның мөһим билгеләре ”) поэмасы . Аерым китап булып 1886 елда басылып чыккан бу әсәр әхлак мәсьәләләрен күтәрә , анда кешеләрдәге кимчелекләр тәнкыйтьләнә , белемгә омтылырга , дус -тату яшәргә , сабыр һәм инсафлы булырга чакыра . “ Түгәрәк өстәл”дә филология фәннәре докторлары , профессорлар – Нурмөхәммәт Хисамов , Хатыйп Миңнегулов һәм Марсель Әхмәтҗанов , Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм музыкаль мирас үзәге мөдире , филология фәннәре докторы Рамил Исламов чыгыш ясады . Шулай ук профессорлар – Әнвәр Шәрипов белән Айдар Юзеев әзерләгән докладларны , үзләре җыенда катнаша алмау сәбәпле , аудиториягә башка галимнәр укып җиткерде . Татар галимнәре Утыз Имәнине беренче текстолог буларак таный , чөнки ул үз заманында китапларны турыдан туры күчереп язу белән генә чикләнмәгән , ә аларны редакцияләгән , эшкәрткән . Шундый әсәрләрнең берсе – Кол Гали тарафыннан XIII гасыр башында кыйсса рәвешендә иҗат ителгән “ Кыйссаи Йосыф ” поэмасы . Утыз Имәнинең дини эчтәлектәге хезмәтләренә килгәндә , анда аның мөселманнарны иҗтимагый-хокукый тормышта мөстәкыйль фикер йөртүгә этәрүе зур әһәмияткә ия .

Слайд 7

Утыз Имәни мирасын беренчеләрдән булып Каюм Насыйри , Шиһабетдин Мәрҗани , Ризаэтдин Фәхретдин , Газиз Гобәйдуллин , Латыйф Җәләй кебек мәгърифәтчеләр телгә алган . Алардан соң аның исемен халкыбызга кайтару өстендә Әнвәр Шәрипов , Марсель Әхмәтҗанов , Нурмөхәммәт Хисамов , Хатыйп Миңнегулов кебек зур дәрәҗәләргә ирешкән галимнәребез көч куя. Утыз Имәни иҗаты буенча тәүге фәнни хезмәт совет чорында әдәбиятчы Үлмәс Беляев тарафыннан языла . Ул җыйган материаллар Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты мирасханәсендәге Утыз Имәнигә кагылышлы 39нчы коллекциягә нигез сала. 70нче елларда Утыз Имәни иҗатын өйрәнүне Әнвәр Шәрипов дәвам итә , кандидатлык диссертациясен яклый . 1986 елда Әнвәр Шәрипов Утыз Имәни әсәрләрен туплап , үзенең кереш мәкаләсе һәм аңлатмалар белән җыентык нәшер итә . Гомумән , Чаллы педагогия институтында белем бирүче Әнвәр Шәрипов гомере буена Утыз Имәни иҗатына тугры калган галим . Ул элеккеге җыентыкка кермәгән , яңа кулъязмаларны да барлаган . Соңгы елларда галимнәр Утыз Имәнинең тагын ике поэмасын , берничә шигырен тапкан . Бу уңайдан КФУ профессоры Хатыйп Миңнегулов Тел, әдәбият һәм сәнгать институты җитәкчелеген Әнвәр Шәрипов туплаган яңа мәгълүматларны китап итеп бастырып чыгару ягын кайгыртырга өндәде .

Слайд 8

Утыз Имәнинең күп кенә әсәрләренә археографик экспедицияләр вакытында Марсель Әхмәтҗанов юлыга . “ Утыз Имәнинең кулъязмаларының шактые Лениногорск районының Иске Шөгер авылында сакланып калган. 1980 елларда без ул яклардан шактый материаллар эзләп таптык ”, – ди галим . Марсель ага үзе дә тумышы белән Шөгердән . Ул кечкенә чакта гаиләләре Арча ягына күченеп киткән . Шушы көннәрдә Марсель Әхмәтҗанов котлаулар , җылы теләкләр кабул иткән чагы . 26 мартта аңа 75 яшь тулды . Мәгълүм булганча , хәзерге вакытта Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты “Татар әдәбияты тарихы”ның яңа сигез томлыгын әзерләү белән мәшгуль . Ул томлыклар өчен әдәбият галиме Равил Рахмани җаваплы . Аның сүзләренчә , өченче томда Утыз Имәни иҗаты XIX гасырга караган татар әдәбиятын ачып җибәрәчәк . Әмма студентларга әдәбият укыткан , мәктәпләр өчен әдәбият дәреслекләре язган Хатыйп Миңнегулов Утыз Имәни исемен элеккечә XVIII гасыр әдәбияты тарихында калдырырга киңәш итә . “Без кайвакыт яңалыкка омтылып , ирешелгән калыпларны җимерергә ашкынабыз . Утыз Имәни унсигезенче гасырда туып , шәхес буларак формалашкан фикер иясе , аның иҗаты унсигезенче һәм унтугызынчы гасырлар чигенә карый . Шуңа күрә аны унсигезенче гасырдан аерырга ярамый ”, – дигән фикерендә нык тора профессор.