эссе
статья на тему

                                Эссе «Мээн методиктиг дилээшкиннерим»

              «Тыва дылын  билири  дээрге-ле  тыва кижинин ыдыктыг чанчылы болур»  деп   этнограф, улуг чогаалчывыс  Монгуш Борахович  Кенин Лопсан  дыка-ла чиге соглээн. Кандыг-даа чон торээн дылдыг, эрткен тоогулуг, ёзу-чанчылдарлыг  болур. Торээн дыл дээрге-ле тускай чон болурунун база бир демдээ. А тыва чон  шаг-тоогуден бээр бодунун торээн чери, дылы, бойдузунга аажок хумагалыг,  ону хундулеп, салгалдан салгалче ончу кылдыр ажы-толувуске   дамчыдып  келген. Оон бадыткалынга хой-хой дагылгалар, чалбарыг, хоругларны хамаарыштырып болур. Ынчангаш  торээн дылды  уругларга бичиизинден тура-ла  билиндирип  башкылаары, ооредири  ыдыктыг харыысалгалыг  чуул. Торээн дылывыска ынакшылды, чоргааралды оттурары, ону кадагалап, келир салгалга арттырары -  бистин дорт хулээлгевис.

        Школага ооренип турган уелеримде ,  башкы болур кузел менээ торуттунген. 1992чылда  школаны доозуп турган  үемде-даа башкы кижиниң мергежилин шилип алган шиитпирим өскерилбейн артып каан.

     Школа, оореникчилер, самбыра… Бо состер - биле мээн бугу чуртталгам холбашкан. Школадан өске меңээ эӊ-не солун, чараш, бүзүрелдиг, айтырыглар- биле долган  чаптанчыг карактар, эн-не чырык, тывызыксыг чуулдер–биле долдурттунган  хайымныг чуртталгалыг черни кайыын-даа тыппас мен.  Школа дээрге кижи болуп хевирлеттинеринге эң-не таарымчалыг байдалдарны тургузуп турар чогаадыкчы мастерская деп санаар мен. Бичии чаштарны кижизидип, өөредири деп  белен эвес улуг чүък, хүлээлгени дээди эртем чедип алгаш хулээнип алган мен. Ол хулээнген хулээлгемни кызымак кууседир  дээш ажылымга шудургу ажылдап,  ургулчу дуржулгамны бедидип чоруур мен. Уруглар- чуртталганың он-баазын  кайгамчык чараш,  өңгүр чечектери. Ол чечектерни суггарып, чемишчидип , остуруп турарым дээрге-ле , мен оореникчилеримни улам сайзырадып,кижизидип, амыдыралдын шын оруунче углап турарым ол.

              Амгы бо уеде кижилернин  бот-боттарынга  хамаарылгазы болгаш долгандыр турар ортемчейде амыдырал  өскерлип турар, а башкы кижи  амыдыралдын кандыг-даа уезинде бодунун туруштуун коргузуп,  чуртталганың эн-не  чугула айтырыгларынга харыылаарынга дузалыг дагдыныкчы кижи болуп артып калган.

      Мен тыва дыл болгаш чогаал башкызы мен.Чогаал таварыштыр бис уругларны  шын болгаш меге, эки болгаш багай чуулдерни ылгап билиринге ооредип турар бис. Мөзү-шынар талазы-биле кадык кижини кижизедири-башкы кижинин хулээлгези.  Чуртталганың үнелиг, чараш чүүлдерин билип алырынга, өөреникчилеримни өөредири менээ эн-не кол чуул болур. Дыл башкызы кижи болганымда, чаш уруг долгандыр турар делегейниң  чаражын  үнелеп билиринге, бодалдарын болгаш минниишкиннерин шын ажыдып билиринге чаңчыктырып, уругларга мөзү - шынар талазы-биле чараш хевирлеттинген деп көргүзүп, уругларның  сагыш-сеткил талазы-биле өзүлдезиниң чадазын тургузуп турар  мен.        

          Тыва литература улустун аас чогаалындан укталган.Чогаал башкызы болганымда, эки мөзү-шынарлыг кижини хевирлээринге харыысалгалыг болур мен. Чүге дизе бистиң кичээлдеривисте эвилең  болгаш каржы чорук, шын болгаш меге, ынакшыл болгаш көөр хөөн чок чоруктуң, арын-нүүрлүг болгаш шынчы чоруктуң  дугайында чугаалап турар. Литературлуг овур-хевирлер дамчыштыр бис уругларны  кижизидип турар бис. Олар чогаалдарның  маадырларын дамчыштыр кайгамчык чараш болгаш багай , каттырынчыг болгаш трагиктиг деп байдалдарны маадыр- биле кады чурттап эртип, кижизиттинер.  А бо бүгүнү  билип алырынга, уруг бүрүзүн чүгле номчуурунга ынак болурунга хандыкшыдар эвес, а номчаан чүүл аңаа бодунга дорт хамаарылгалыг чүве-дир деп медереп билиринге  өөредир ужурлуг.  Сагыш-сеткилдиң чогаал таварыштыр ажыттынары  чогаал башкыларынын, кичээлдеринде болуп турар.

           Чогаалды номчуп дооскан өөреникчи номчаан чүүлүнүң  утказын бодунга медереп билгеш, боданыр болза, ол ооң эң-не улуг чедиишкини.

         Ажылымда кол угланыышкын-шинчилел ажылдарын кылыры, немелде литературадан чаа-чаа   материалдарны дилээри. Оореникчилерим боттарының төрээн чуртунга,  чонунуң  культуразынга, дылынга болгаш чанчылдарынга ынак болурун күзээр мен. Ынчангаш  чогаадыкчы чорукту уругларга оттурар дээш кызып чоруур мен. Салым-чаяанныг уругларны  шын илередип, үезинде тодарадып,  талантызын ажыдары – башкы кижиниң хүлээлгези. Ынчангаш бодумнуң  кичээлдеримни чогаадыкчы чүүлдер кылырынче шилчидер мен.

              Делегейде мөңгези-биле артып калыр бергедээшкиннер болгаш мергежилдер, үнелиг чүүлдер хөй. Шак ындыг мөңгеде артып калыр мергежилдерниң  санынга башкы деп мергежил кирер.

  Ынчангаш сураглыг педагог Ш. А. Амонашвилиниң сѳстери-биле доозуксадым: «Башкы, чырык херелдерин харам чокка чажып турар хүн дег бол, кижизиг сеткилди сайзырадырынга ажыктыг, чемиштиг хѳрзүн дег бол, ѳѳреникчилериңниң чүгле угаанынга эвес, эң-не кол чүве билиглерни оларның чүректеринге, угаан-бодалынга тарып каг!».