Моноголизмнерде состун лексиктиг утказынын оскерлиишкиннери
статья на тему

Монголизмнерде сөстүң лексиктиг утказының өскерлиишкиннери

        Лексиктиг үлегерлеп алыышкыннар делегейниң аңгы-аңгы дылдарының сайзырап келгениниң төөгүзүнде көскү черни ээлеп турар. Тыва дылдың словарь составында, өске дылдарныы-биле бир дөмей, өске дылдардан үлегерлеп алган сөстер бар. Оларның аразындан көскү черни моол үлегерлеп алыышкыннар ээлеп турар. Моол дылдан үлегерлеп алыышкыннарның саныныӊ талазы-биле тыва дыл өске түрк бөлүктүң дылдарындан ылгалып турар [Рассадин   ; Татаринцев].

        Тыва дылда моол дылдан үлегерлеп алыышкыннарны хөйү-биле Б. И. Татаринцев «Монголское языковое влияние на тувинскую лексику» деп ажылында сайгарган. Бис ол ажылга даянып моол дылдан үлегерлээн сөстерниң аразындан лексиктиг утказы өскерли берген сөстерни аңгылап көрген бис.

Бо чүүлдүң онзагайы тыва чоннуң база оларның өгбелериниң моол дылдыг аймактар база чоннар-биле үр үеде кожа-хелбээ чурттап, олар-биле харылзаажып келгенинде. Мооң түңнелинде бо тыва моол дылдарда ниити болгаш фонетика, семантика талазы-биле чоок сөстерниң тыптып келгени. Тыва дылдың лексиказында моол дылдан үлегерлээн сөстерниң саны 40 хуу чедип турар.         Моол дылдан үлегерлеп алыышкыннар чүг-ле литературлуг тыва дылда эвес, ооң диалектилеринде база көстүп турар. Тыва дылдың цэнгел диалектизиң лексиказында моол дылдан үлегерлээн  сөстер 49 хуу чедип турар [Гансух].  

        Моол дылдан тыва дылче сөстерни янзы-бүрү талаларындан үлегерлеп ап турган. Хөй кезиинде сөстү ол-ла хевээр үлегерлеп алган. Ынчалза-даа олардан аӊгыда сөстүн чүгле доора утказын үлегерлеп алган болгаш шуут утказы дүүшпес кылдыр үлегерлеп алган сөстер база бар болуп турар. Бо ажылга бис чүг-ле амгы тыва литературлуг дылда моол дылдан үлегерлээн сөстерниң утказының өскерли бергенин көрүп турар бис.                

Тыва дылда арбан деп сөс «Тыва Арат Республика үезинде административтиг үлелгениң эң бичии кезээ» деп уткалыг, а моол дылда эге утказында «он» деп сан адын илередип турар. Ынчалза-даа моол дылда бо сөстүң ийиги утказы «он өг» деп утка-биле ажыглатынып турар. Ынчангаш тыва дылга ооң ийиги утказын чоокшулаштыр ажыглаан.

Бо моол дылдан үлегерлеп алыышкыннарның демдээнге мындыг тыва сөстерни хамаарыштырып болур: девискээр деп сөс тыва дылда чурттуң азы чуртакчылыг черниң кызыгаарының иштинде турар чер, кандыг-бир чүвениң нептерээн чери деп утканы илередип турар, а моол дылда чадыг; хөрзүн; девискээр деп хөй уткаларны илередип турар.

Адаан деп сөс тыва дылда чижилге деп утканы илередип турар а моол дылда адааргал; хүннээшкин; чижилге деп уткаларны илередип турар. Бо чижектерден алгаш көөрге моол дылда хөй уткалыг сөстүн чүгле чаңгыс доора утказын тыва дылда чаңгыс уткалыг сөс кылдыр үлегерлеп алган.         Тыва дылда авыяас деп сөс ийи арынныг, мегечи аажы деп утканы илередип турар болза, моол дылда салым-чаянныг        деп уткалыг. Тыва дылда үлегерлээн сөстерни өске уткаже база шилчидип ап, аңаа удур утканың тыптып кээри база моол сөстерниң тыва дылга үлегерлеп алган дылында сөске утка талазы-биле дөмейлешпейн баары. Бо авыяас деп сөсте сөстүң удур утказын тыва дылче үлегерлеп алган.

Бо онзагай демдекке мындыг чамдык тыва сөстерни киирип болур: дагыл деп сөс бурганга өргүл кылыр сава база сүт машиназының сметана ылгаар тавакчыгаштары, моол дылда өргүл кылыры дээн уткалыг.

 Оон ыңай араатан деп сөс тыва дылда дириг амытаннар чип амыдыраар дириг амытан деп уткалыг болза, моол дылда сөстүң араа деп дазылы диш; азыг-диш деп уткалыг. Бо араатан деп сөс моол дылда морфемаларга чарлып турар болганда, сөстүң дазылынга   –тан деп кожумак немежирге ол азыглыг, диштиг деп уткалыг. Тыва дылче ооң чүгле кожумак немешкеш, өскерли берген кезээн морфемаларга чардынмас, бүдүн дазыл кылдыр үлегерлеп алган.Дараазында мындыг сөстерни база хамаарыштырып болур.

Чамдык сөстер тыва дылга баштай моол утказы олчаан киргеш, чоорту өске уткага хереглетине берген. Чижээ: элдеп - «чүүл-бүрү» деп утка-биле киргеш сөөлгү утказында «чиктиг»деп уткалыг апарган, дептер - деп сөс «кыдырааш» деп утка-биле киргеш сөөлүнде «ном» деп уткалыг кылдыр өскерли берген.

Үлегерлеп алган моол сөстү терминчидерде, ооң алыс утказынга чоокшулаштыр, ынчалза-даа ооң-биле чогум дүүшкек эвес кылдыр база ажыглаан болгулаар. Чижээ моол дылда шинжлэх ухаан, эрдэм деп ийи аңгы термин бар.  шинжлэх ухаан деп термин эртем деп уткалыг, эрдэм деп термин билиг деп уткалыг. Эрдэм деп сөс тыва дылче эртем деп уткалыг кылдыр киргеш шинжлэх ухаан деп сөстүң утказын илередир апарган. Ынчангаш билиг деп уткалыг моол сөс тыва дылга эртем деп уткалыг апарган. Чамдык үлегерлеп алган моол сөстерге чаа утка немежи берген таварылгалар база бар болуп турар. Сургуул - деп сөс 1) өөренир чер, школа 2)өөренир чүүл, өөредилге деп ийи уткалыг. Ол сөстү тыва дылга үлегерлеп алган соонда, аңаа «өөренип турар кижи», «өөреникчи» деп үшкү утка база немешкен.

Бо чижектерни көргенивис түңнелинде сөстүң семантиктиг тургузуунуң өскерли бээри хөй кезиинде сөстү үлегерлеп ап тура  ооң утказының чүгле кайы-бирээзин үлегерлеп алганы-биле, ону кызыы кылдыр ажыглааны-биле болуп турар. База үлегерлеп алган сөсту тыва дыл бодунуң иштинде база сайзырадып база ап турар деп чүүлдер бар болуп турар.

Ажыглаан литература:

1. Монгуш Д.А, Сат Ш.Ч. Совет үеде тыва дылдың хөгжүлдези. – Кызыл., 1967.
2. Татаринцев Б.И. Монгольское языковое  влияние на тувинскую лексику. – Кызыл., 1976.
3. Татаринцев Б.И. Этимологический словарь тувинского языка. – Новосибирск., 2002-2004. – Т.I – III.
4. Рассадин В.И. Очерки по истории сложения тюрко-монгольской языковой общности. Часть 1. Тюркское влияние на лексику монгольских языков. – Элиста., 2007.
5. Баярсайхан Б. Лексика животноводства в цэнгельском диалекте тувинского языка: Дис. … канд. филол. наук. – Новосибирск.,2009.
6. Гансух Х. Особености тувинской речи жителей цэнгэла: Дис. … канд. филол. наук. – Новосибирск.,2009.