9 сыйныф әдәбияты буенча сораулар һәм җаваплар.Дәрес эшкәртмәләре.
тест (9 класс) на тему

9 класс. Әдәбият. Сораулар.

1) Рун истәлекләре, рун язуы ничәнче гасырга карый?

2) Рун истәлекләренең берсе?

3) Уйгурлар кытайлардан кала нәрсә җитештергән халык?

4) Уйгурларның популяр китабы?

5) “Диване – лөгатет- төрк” тәрҗемәсе?

6) Авторы?

7) “Котадгу белек”   тәрҗемәсе.

8) Авторы.

9) “Халыклар бүләге” тәрҗемәсе.

10) Кайсы язучы тумыштан сукыр?

11) Аксак  Тимер  кемнең каберенә зур корылма төзетә?

12) Ә.Ясәвинең шәкерте кем?

13) “Белем- зур байлык, аның хәтта өлешен дә бернинди оста  карак та урлый алмый”,- дигән юллар кайсы әсәрдә язылган?

14) Ничәнче елда һәм кем җитәкчелегендә Бөек Болгар дәүләте төзелә?

15) Хәзәр дәүләте ничәнче гасырларда яши?

16) Хәзәр дәүләтенең башкаласы?

17) Кайсы диңгезне Хәзәр диңгезе белән атап йөрткәннәр?

18) Хәзәр  дәүләте кем тарафыннан җимерелә һәм ничәнче елны?

Гомум төрки әдәбияты

1. Гомум төрки әдәбиятының вакыт кысаларын билгеләгез?

(12-13 йөзләргә кадәр)

2. Рун язулы истәлекләр ничәнче гасырга карый?

(7-9 гасырларга)

3. Төркиләр тарафыннан беренче булып кулланылган язу системасы?

(һун(туран)язуы)

4. Рун язуы нинди формада ?

5.Иң атаклы рун язулы истәлекләр кемгә багышланган?

(Күлтәгин,Билгә каган...)

6.”Ырыг битиг”(Юрау китабы) нәрсәгә багышланган?

(Төш юрауга)

7.Рун язулы истәлекләрдә чагылыш тапмаган тема?

(Сөйгән ярны мактау темасы)

8. “Алтын ярук” (“Алтын балкыш”  )- ул нинди китап?

(Кытай теленнән тәрҗемә ителгән будда дини китабы)

9. Мәхмүт Кашгарыйның “Диване лөгатет- төрк” хезмәте безнең көннәргә нинди графикада килеп җиткән?

(Гарәп)

10 . Мәхмүт Кашгарыйның  хезмәте беренче мәртәбә кайда һәм кайчан басыла?

(1915-1917 елларда Истанбулда)

11. Мәхмүт Кашгарыйның “Диване лөгатет- төрк” хезмәте нинди телдә язылган?

(Төрки сүз һәм сүзтезмәләр, мәкальләр, шигъри юлллар төркичә язылган һәм гарәпчәгә тәрҗемә ителгән)

12.”Котадгу белек” әсәренең исемен ничек аңлатып була?

(“Бәхет китабы”,”Игелекле итүче китап”)

13. ”Котадгу белек” әсәренең жанры?

(Лиро- эпик поэма)

14. Йосыф Баласагунлының ”Котадгу белек” әсәрендә төп персонажлар кемнәр?

(Көнтугды,Айтулды,Үгделмеш)

15. ”Котадгу белек” әсәренең үзәгендә торган төп проблема?

(Идарәчелек )

16. Әхмәд Ясәви һәм Сөләйман Бакырганый иҗаты нәрсә белән охшаш?

(Аларның шигырьләре идея- тематик яктан охшаш – икесе дә дини –суфичыл характерда)

17. Әхмәд Ясәви һәм Сөләйман Бакырганый шигырьләрендә төп тема?

(Илаһи мәхәббәт.Аллаһны чиксез ярату)

18. “Коръән    ...” ничә сурәдән тора?

19. Коръән  ничәнче елларда кешеләргә иңә?

(610-632 елларда)  

Гомум төрки әдәбияты

1. Гомум төрки әдәбиятының вакыт кысаларын билгеләгез?

2. Рун язулы истәлекләр ничәнче гасырга карый?

3. Төркиләр тарафыннан беренче булып кулланылган язу системасы?

4. Рун язуы нинди формада ?

5.Иң атаклы рун язулы истәлекләр кемгә багышланган?

6.”Ырыг битиг”(Юрау китабы) нәрсәгә багышланган?

7.Рун язулы истәлекләрдә чагылыш тапмаган тема?

8. “Алтын ярук” (“Алтын балкыш”  )- ул нинди китап?

9. Мәхмүт Кашгарыйның “Диване лөгатет- төрк” хезмәте безнең көннәргә нинди графикада килеп җиткән?

10 . Мәхмүт Кашгарыйның  хезмәте беренче мәртәбә кайда һәм кайчан басыла?

11. Мәхмүт Кашгарыйның “Диване лөгатет- төрк” хезмәте нинди телдә язылган?

12.”Котадгу белек” әсәренең исемен ничек аңлатып була?

13. ”Котадгу белек” әсәренең жанры?

14. Йосыф Баласагунлының ”Котадгу белек” әсәрендә төп персонажлар кемнәр?

15. ”Котадгу белек” әсәренең үзәгендә торган төп проблема?

16. Әхмәд Ясәви һәм Сөләйман Бакырганый иҗаты нәрсә белән охшаш?

17. Әхмәд Ясәви һәм Сөләйман Бакырганый шигырьләрендә төп тема?

18. “Коръән    ...” ничә сурәдән тора?

19. Коръән  ничәнче елларда кешеләргә иңә?

ХV-  ХVI йөзләрдә иҗат иткән әдипләр.

(9 нчы сыйныф)

Әдәбият

Тема.            ХV-  ХVI йөзләрдә иҗат иткән әдипләр.

Максат. 1.Казан ханлыгы чоры әдәбияты һәм аның күренекле шәхесләре, әдәби   ядкәрьләре белән танышу.

2.Укучыларда мөстәкыйль танып белү һәм иҗади фикерләү сәләтләрен үстерү.

3.Халкыбызның үткәненә тирән ихтирам, матур әдәбият әсәрләренә ярату хисләре тәрбияләү.

Җиһазлау.Дәреслек, хрестоматия, презентация, “Мәгърифәт” газетасы, Борынгы татар әдәбияты, “Казан ханнары” китабы.

Дәрес тибы. Гомумиләштерү.

                                                   Дәрес барышы.

1.Дәресне оештыру.

             1).Классны туплау.

             2) Класста уңай психологик халәт булдыру.

Укытучы.

Казан, Казан, сабый чакларымнан

Күңелләргә якын ташкала!

Туган илгә кайнар мәхәббәтем

Синең исемең белән башлана.

              Зур шәһәрләр сиңа сәлам юллый,

              Сузыла сиңа дуслык эзләре

              Гасырларга күчеп гөрлә, Казан,

              Туган җиребезнең үзәге.

Чал тарихтан килгән матур исемең

Данга күмгән изге башкала

Һәйкәл булып җирдә гүзәллеккә,

Бар телләрдә бүген мактала.

              Матур Казан, мәгърур, горур Казан,

              Халыкларың булсын гел бергә,

              Балкып торсын һаман мәйданнарың,

              Гөрләп яшә, Казан, гомергә.

Исәнмесез, хәерле көн укучылар. Ә хәзер татар әдәбияты буенча алган белемнәребезне искә төшереп үтик.

2.Актуальләштерү.

1.Татар әдәбияты тарихы нинди кисәкләргә бүлеп өйрәнелә?

-Борынгы һәм Урта гасыр әдәбияты.

-XIX гасыр әдәбияты.

-XX нче гасыр әдәбияты.

-Октябрь революциясеннән соңгы чор татар әдәбияты.

2.Борынгы һәм Урта гасыр татар әдәбияты нинди чорларга бүлеп өйрәнелә?

-Гомумтөрки, ягъни төрки әдәбият.

-Болгар –хәзәр чоры әдәбияты.

-Алтын Урда чоры татар әдәбияты.

-Казан ханлыгы чоры әдәбияты.

-XVII  йөз әдәбияты.

-XVIII йөз әдәбияты.

3.Алтын Урда дәүләте шагыйрьләре нинди жанрларда иҗат иткәннәр?

Алтын Урда дәүләте шагыйрьләре дастан, кыйсса, шигъри роман, газәл, робагый  һәм башка жанрда иҗат иткәннәр. Фарсы һәм гарәп әдәбиятыннан иҗади файдаланганнар.

 4.Казан ханлыгы чорыннан бүгенге көнгә кадәр нинди истәлекләр сакланып калган?

Казан ханлыгы чорыннан бүгенге көнгә кадәр истәлекләр сакланып калган.Язучыларның әсәрләре, ярлыклар, сәяхәтнамәләр, халык-авыз иҗаты һәм башкалар.

5.Казан ханлыгы әдәбияты турында нәрсәләр беләсез?

Казан ханлыгы чорына кадәр үк әдәбият үсеш алганын белдек. Бу чорда да әдәбият үскән. Бигрәк тә халык авыз иҗаты әсәрләре, дастаннар, төрле ярлыклар, дини китаплар, каберташ язмалары һәм башкалар.

Укытучы.

Әйе, укучылар бүген без сезнең белән Казан ханлыгы чоры, ягъни XV-XVI         йөзләрдә иҗат иткән бөек шәхесләребезне, аларның әдәби ядкәрләрен искә төшерербез, яңа мәгълүматлар алып күңел байлыгыбызны арттырырбыз. Бу чорда Казанда гарәп, фарсы, шагыйрьләренең әсәрләрен яхшы белгәннәр, Шәрык шигъриятен яратып укыганнар. Үткәнен белмәгән халыкның киләчәге юк диләр.Ә безнең тарихи үткәнебез-бик кадерле мирас. Без аны саклыйбыз, өйрәнәбез. Башкалабыз, Казаныбыз-чыннан да бай тарихлы, мәдәниятле шәһәр. Анда танылган шәхесләр, күренекле галимнәр, фән, сәнгать эшлеклеләре яшәгән һәм яши. Бүген без Казан ханлыгы чорында яшәгән әдипләребез турында белеп үтәрбез.Алар арасында Казтуган, Хәсән Кайгы, Дусмәмбәт, Чалгиз Җырау, Өмми Камал, Мөхәммәд Әмин, Кол Шәриф, Мөхәммәдьяр һәм башкалар бар. Тикмәгә генә заманында Мөхәммәдьяр “Казан шагыйрьләр шәһәре” дип әйтмәгәндер. Казанда Сарай шагыйрьләре һәм халык җыру осталары да күп булган.

(1,2,3 слайд)

Ә хәзер Казан ханлыгы чоры әдипләренең тәрҗемәи хәлләре белән таныштыру өчен сүзне укучыларга бирәм.

              Казтуганның тормыш юлы һәм иҗаты белән таныштыра. (4 слайд)        

Казтуган -ХV нче йөздә Кызылъяр төбәгендә туып үсә. Ул   чыгышы  белән Әстерхан татары. Казтуганның язган шигырьләре аз сакланып калган, әмма туган җиргә, Идел-йортка дан җырлаган. Үзенең туган җиренә сокланып “Хәйран минем Иделем!”- ди. Ул батыр, чичән. Шуңа күрә еш кына “Казтуган батыр”, “Казтуган җырау” дип йөртәләр.

Рәхмәт.

           Хәсән Кайгы турында таныштыра. . (5 слайд)

Хәсән Кайгы- ХV йөздә иҗат итә, шигырьләр яза. Сарайда, Казанда яши. Ул хөрмәтле, дәрәҗәле кеше була. Х.Кайгының иҗатында горурлыкны, табигатьне яратуын, тормышны- яшәешне олылап язуын күрәбез. Шигырьләрендә әхлакый үгет-нәсыйхәткә киң урын бирә.Мәсәлән “Киңәшсез сүз башлама”, “Исәнең дә - терең дә бер булыгыз барыгыз”, “Карендәшең яманлап үзеңә туган табылмас”. Һ.б. Хәсән Кайгы гомеренең ахырында Җаек буйларына-Нугай ханлыгына күчеп китә.

Сезне аның бер шигыре белән таныштырып үтәм.

 (Мин дә сезне Х.Кайгының бер  шигыре белән таныштырам).

Дусмәмбәт турындагы истәлекләр белән таныштыру өчен сүзне ........ бирәбез. .

(6 слайд)

ХVгасырның соңгы чирегендә Азовта туып үсә. Һөнәре буенча гаскәри, хәрби кеше була. Әйе, шигырьләрендә язма һәм авыз иҗатын кушу (синтезлау) күзәтелә.

 (Рәхмәт)

Ул безне Казан ханлыгының тагын бер әдибе Чалгиз Җырау белән таныштыра. . (7 слайд)

Чалгиз Җырау ХV йөзнең соңгы чиреге 1560 елларда яши. Ул.Казан ханбикәсе Сөембикәнең туганнан-туганы була. Идел-Җаек, Идел-йорт төбәгендә яши һәм иҗат итә. Шигырьләрен татар телендә иҗат иткән, ул чорга хас булган жанрда яза.Дастан жанрын куллана.

Укытучы.

Әйе, укучылар без дүрт шагыйрьнең тормышы, иҗаты белән таныштык, аларның иҗатларына хас сыйфатларны күрдек. Һәрберсендә дә язма һәм халык авыз иҗатын кушу (синтезлау) көчәя. Хәтта охшаш юллар да очрап куя. Аларның әсәрләре дә дастан жанры, аеруча “Идегәй” белән якын. Дүрт әдипнең дә шигырьләрендә туган җиргә, аеруча Идел-Йортка, Идел-Җаекка мәхәббәт, дан җырлана. Үз укучыларына әхлакый үгет-нәсыйхәт бирәләр. Иҗатларына кешенең рухи халәтен, иҗтимагый күренешләрне тасвирлау хас.

Әдипләр белән танышуны дәвам итәбез.

Өмми Камалның тормыш юлы, иҗаты белән таныштыру өчен сүзне Алинәгә бирәбез. . (8-9 слайд)

Өмми Камал ХIV гасыр азагында туа, 1475 елда вафат була.Аның

чын исеме Исмәгыйль. Әдип бер генә урында яшәмәгән, ул Идел-Җаек буйларында, Кырымда, Кече Азиядә гомер кичергән. Өмми Камалның әсәрләре татарлар арасында киң таралган. Кулъязмалары хәзер дә төрле җирләрдән табыла.Шигырьләр җыентыгы Казанда берничә тапкыр басыла. Иҗаты икеюллы бәетләр, газәлләр жанрында. Иҗатында мөнәҗәтләр, мәдхия-мәрсияләр дә бар. Өмми Камалның лирик герое аллага ышанучан. Ул бөтен барлыгы белән алланы ярата, аңа омтыла. Кешеләрне дөнья малына кызыкмаска, игелекле гамәлләр кылырга, булган гөнаһларыннан арынырга үз күңелен пакъларга чакыра.Ул иҗатында пейзаңж лирикасына аерым урын бирә.Шагыйрь табигатьне, андагы матурлыкны, җанлылыкны гаҗәеп оста итеп тасвирлый. Ул шигырьләрендә синонимик вариантларга һәм формаларга мөрәҗәгать итә.

Миһман-кунак, син-сән, шул- шу....

Шигырьләренең Казан ханлыгының үзендә иҗат иткән әдипләр иҗаты белән охшашлыгын күрәбез.

Укытучы. Өмми Камал “Акар күзем яше...”

Бу шигырь юллары аша Әхмәд Ясәви, Сөләман Бакырганый традицияләрен дәвам итүен күрәбез..Үзеннән соңгы татар әдипләренә, аеруча Кол Шәриф, Мәула Колый, Дәрдмәнд һ. б. шагыйрьләргә зур йогынты ясаган.

 (10 слайд)

Мөхәммәд Әмин иҗаты белән безне Ирек таныштырып үтәр. Сүз сиңа Ирек.

1487-1496 һәм 1502-1518 нче елларда фәндә бу шагыйрьне Казан ханы булып торган Мөхәммәд Әмин дип әйтәләр.Татарстан Дәүләт музеенда бүгенге көнгә кадәр сакланып калган комганга фарсыча һәм татарча шигырь юллары язылган.Ул комганны М. Әминнең остасы ясаган. Казан ханлыгының иң күренекле әдибе Мөхәммәдьярның М.Әмин төрбәсендә сакчы булып торуы билгеле.

Аның бүгенге көнгә кадәр сакланып калган (12 юллык) “Гыйкаб” (Үч) шигыре.Ул бу шигырендә Аксак Тимерне гаепли,алла тарафыннан аңа каты җәза бирелүен үтенә.

Укытучы. “Гыйкаб” шигырен укый. (Музыка тавышы ишетелә) . (11 слайд)

“Мәгърифәт” газетасындагы мәкаләне уку. (28 ноябрь, 2009 ел)

Казан ханлыгының тагы бер күренекле әдибе Кол Шәриф. Аның турында безгә ......сөйли. Сүзне ....... бирәбез. . (12-13 слайд)

Колшәриф ХVI гасырның беренче яртысында яшәгән һәм иҗат иткән. Кол Шәриф дигәч безнең күз алдына Казан ханлыгының шагыйре акыл иясе Казан ханлыгы тарихында иң зур роль уйнаган шәхес килеп баса. Кол Шәриф тәрбияле, укымышлы, затлы нәселдән була.

 Әтисе үлгәч Кол Шәриф 1546 елда Казан руханиларының җитәкчесе итеп сайлана. Бу Казан халкының катлаулы, каршылыклы һаләкәт алды еллары була. Колшәриф илдә иминлекне торгызырга, Казан белән Мәскәү арасындагы мөнәсәбәтләрне тыныч юл белән хәл итәргә тели. Әмма явыз Иван бу тәкъдимнәрне кире кага. Казанга каршы сугыш башлый. Колшәриф көрәшкә күтәрелә.

Колшәриф –җәмәгать эшлеклесе, рухани, көрәшче генә түгел- ул әле шагыйрь дә.Әмма бик аз әсәрләре генә сакланып калган.Аның газәл жанрында язылган дүрт шигыре бар.Әсәрләре дини-суфыйчыл характерда.Шагыйрь үз укучысын ваемсызлык йокысыннан уянырга, күңелләрнеъ, нәфескә бирелмәскә, алланы һәрвакыт истә тотарга чакыра.

Колшәрифнең “Кыйсса Хөбби Хуҗа” дигән дастаны да бар.

Укытучы.

Чыннан да, укучылар Колшәрифнең мирасы югалмаган, Казаныбызның йөзек кашы татар халкының милли бизәге булып Кол Шәриф мәчете тора. Бүгенге көндә Кол Шәрифкә багышлап әдипләребез бик күп шигырьләр яздылар. Милләттәшләребез мәчеткә барып үзләреннең күңелләрен иман нуры белән

баеталар, гаед намазлары укыйлар. Сез дә булганыгыз бардыр, барырга тәкъдим итәм.

14,15 нче слайдларны карау, шигырьләрне уку.

  (16 слайд)

Шәрифи иҗаты белән безне ......таныштыра.

Шәриф Хаҗитархан- автор үзен шулай дип атый.Әстерхан шәһәре белән бәйләнеше була.Шагыйрь анда туган яисә яшәгән.Әдип безгә “Зөфәрнамәи вилаяти Казан” (“Казан мәмләкәтенең җиңүе”) дигән әсәре аша билгеле.Бу әсәрендә ул Мәскәү патшасы Иван  IV нең 1550 нче елда Казанга ясаган һөҗүмен сурәтли.

Шәрифи беренчеләрдән булып Казан каласы турында кызыклы язмалар калдыра.”Казан, -ди ул,- борынгыдан бер мөселман шәһәре булган.Автор Казан хакындагы уй-кичерешләрен шигъри юлларда да гәүдәләндерә:”Казан кебек мәһабәт (төзек)) шәһәр дөньяда һич булмас”, Шәрифи фикеренчә Казан элек-электән хан  шәһәре.Иванның Казанга дәгъва кылырга хакы юк ди ул:”Ничек килгән ушал мәлгунь”-ди.

Шәрифи әсәрләрендә коръән аятләрен дә бирә.Бу әсәре тарихи    чыганак булып тора. Чынлап та бу беренче тарихи публицистик әсәрдер. Хәзерге вакытта  “Зөфәрнамәи вилаяти Казан” әсәренең бер нөсхәсе Төркиядә саклана.

 (17 слайд)

....... безне Мөхәммәдьяр белән таныштырып китә.

Казан ханлыгының шигъри мирасында Мөхәммәдьяр иҗаты иң югары урында тора. Ул үзенең «Төхфәи Мәрдан» («Егетләр күрке»—1539) һәм «Нуры Содур» («Йөрәкләр нуры» —1542) поэмаларында гаделлеккә һәм халыкка тугрылыклы хезмәт итәргә чакырган:

• Йахшылык кыйл, йахшылыкда бар мәза (тәм),
• Кем йаманлык кыйлса, ул табгай җәза.
• Кем йыгылганда кулын тот бер моңлының,

          Ул тәкъи тоткай кулың бер көн сәнең...

Мөхәммәдьяр әсәрләрендә кешелеклелек идеаллары мактала һәм әхлак мәсьәләләренә зур игътибар бирелә. Шагыйрь теле аһәңле һәм матур:

• Йармөхәммәд, сәңа бирмеш хак теле,—

Бу фәләк (язмыш) багыстанының былбылы.

Укытучы.(18слайд)

Бүген без  сезнең белән халкыбызның тарихын, аның бөек шәхесләрен искә төшердек, яңа мәгълүматлар алып күңел байлыгыбызны арттырдык.

 Ч  ы гыш     ясаган укучылар хезмәтегезне югары бәялим.

Өй эше.

 Киләсе дәрескә Мөхәммәдьяр иҗатын дәвам итәбез, аның дәреслектәге поэмалары белән танышырга, мөмкинлеге булган укучыларга интернетны файдаланып презентацияләр төзергә.

Йомгаклау. (16 слайд)

  Кат-кат кайтып, кешеләргә һәрчак

Үткәннәре бәя бирәчәк

Карындагы баласыман туа

Үткәннәрдән безнең киләчәк.

Әйе, үткән, хәзерге һәм киләчәк бер-берсе белән аерылгысыз бәйләнгән. Яшәргә теләгән халык үткәннән сабак алып, үзенең аксакаллары белән киңәш-табыш итеп киләчәккә карап яши.Шушы әдипләрнең әсәрләре әле һаман да күңелләребезне нурлап, безгә көч һәм ялкын өстәп тора.

Минемчә, еллар үткән саен милләте, халкы өчен янып яшәгән кеше бу турыда ныграк уйлана.

Кеше язмышы халык, ил, дәүләтләр язмышы һәм, ниһаять, Казан ханлыгы язмышы.

Сезнең игътибарга җыр.”Яшә, Казан!”

Дәрес тәмам. Саубулыгыз.

9 нчы сыйныф укучылары өчен татар әдәбиятыннан

I яртыеллык материалы буенча тест.  1 вариант- җөп сан сораулары,

2 вариант – так сан сораулары

1.  Татар әдәбияты тарихын ничә чорга бүлеп өйрәнәләр?

    а) 3                     ә)4                     б)5                       в)6

2. Борынгы төркиләрдә язуда кәгазь кайсы гасырларда файдаланыла башлый?

    а) VIII-IX            ә)VI-VII           б)VII-VIII            в)V-VI

   3.  Рәсми рәвештә болгарлар ислам динен кайсы елда кабул итәләр?

а) 737 елда         ә)912 елда        б)892 елда           в)922 елда

4.    Мәхмүд Кашгарыйның “Котадгу белек” поэмасын нинди ядкяр белән тиңләп була?

а) “Илиада”                ә) “Кыйссаи Йосыф”        б) “Идегәй”           в) “Нуры содур”

5.   Кол Галинең  “Кыйссаи Йосыф” әсәре ул –

а) роман                   ә) хикәя                        б)поэма              в) газәл

6.  “Кыйссаи Йосыф” әсәре кайсы елларда иҗат ителгән?

а)1212-1233 елларда    ә)1214-1236 елларда     б)1216-1238 елларда     в)1218-1240 елларда

7.  “Кыйссаи Йосыф” әсәрендәге Ягъкуб пәйгамбәрнең ничә улы була?

а) 10                         ә)11                           б)12                          в)13

8.  “Хөсрәү вә Ширин” романын кем иҗат иткән?

а) Хәрәзми               ә)Котб                       б)Рабгузый             в)М.Болгари

9.  Сәйф Сараиның “Сөһәил вә Гөлдерсен”  әсәре  жанры буенча

а) дастан                   ә)роман                    б) поэма                  в)бәет.

10.  “Идегәй” дастанының язылу чоры  --      …....      гасыр урталары.

а)XIV                        ә)XV                         б)XVI                      в)XVII  

11. Идегәйнең бала чагындагы исеме?

а) Туктамыш             ә)Тимер                   б)Кобогыл              в) Җанбай

12. Казан ханлыгының   таркалу чоры --    ........    гасыр урталары.

     а) XIV                        ә)XV                         б)XVI                      в)XVII

      13.  “Нуры содур” әсәренең исеме нәрсәне аңлата?

а) “Күзләр нуры”      ә)“Кояш нуры”       б)“Күңелләр нуры” в)“Ай нуры”  

14.  “Нуры содур” әсәре  жанры буенча

а)роман                      ә)шигырь                 б) поэма                  в) дастан  

15.  Мөхәммәдьяр әсәрләренә нәрсә хас?

а)дини-суфыйчылык    ә)батырлыкны мактау     б)зирәклек, гаделлек      в)үгет-нәсыйхәт бирү

16. Әлеге юлларның авторы кем?

“Кеше яшәешендә, - син ачык бел-

 Бер тылсым бу, гаҗәп нәрсәдер ул тел”

а) Мөхәммәдьяр              ә)М.Болгари           б)С.Сараи             в)Колшәриф

17. Бу юллар кайсы әсәрдән?    “Дөрес булса тел, дөрестер кул-аяк,

                                                       Дөрес булыр барчасы – бу күз, колак”

       а) “Төхфәи мәрдан”       ә) “Гөлестан”         б) “Нәһҗел фәрадис”     в) “Нуры содур”

18. Татарларны көчләп чукындыру, керәшен татарлар барлыкка килз чоры:

а) XIVг.                       ә)XVг.                        б)XVIг.                     в)XVII г

.

19. “Төхфәи мәрдан”      әсәрендәге  “төхфә” сүзе нәрсәне аңлата?

а) “күңел”                    ә) “бүләк”                  б) “йөз”                    в) “тормыш”

20.XVII йөз  фольклорында формалашкан жанр:

а)мәрсия                      ә)бәет                          б)мәдхия                  в)җыр

21.Мәүлә Колый үзенең әсәрләрен нәрсә дип атаган?

а)хикмәт                       ә)тамаша                    б)ләззәт                   в)дидактика

Габделҗаббар Кандалый

Габделҗаббар Кандалый яки Габделҗаббар Габделмәҗид улы Болгари — күренекле татар шагыйре.

Тормыш юлы[үзгәртү]

Ул 1797 елда элекке Самар губернасының Ставрополь өязе (хәзерге Сембер өлкәсенең Иске Майна районы) Иске Кандал (хәзер Иртуган) авылында мулла гаиләсендә дөньяга килә.

Башлангыч белемне Габделҗаббар үз атасыннан алган. Соңында Чистай якларындагы Мораса, аннары бер-бер артлы Кизләү, Күркәле, Кышкар, Шонталы мәдрәсәләрендә укыган. Мәдрәсәдән мәдрәсәгә күчеп йөрүенең сәбәбе — артык туры сүзле, кайнар холыклы, белемгә омтылуы көчле булуыннан. Моны шагыйрьнең мәдрәсә тәртипләрен вә белемсез муллаларны тәнкыйтьләп язган шигырьләре раслый.

Габделҗаббар яшьтән үк гарәп, фарсы телләрендә укый-яза алган, тормышта кулланырлык хәтле мордва, чуаш, рус телләрен белгән. Бу белемнәре белән, Габделҗаббар, әлбәттә, мәдрәсә программасыннан тыш та күп кенә әдәбиятны үзләштерә. Мөселман Шәркы һәм төрки халыкларның шагыйрьләре, суфиларәдәбияты әсәрләре белән ул бик әйбәт таныш була. Әдәбият укып тәэсирләнүче, үзе дә шигырьләр язучы егеткә мәдрәсәдә укыган вакытында ук гарәп–фарсы телләрендәге әсәрләрне татарчага тәрҗемә итеп язарга тәкъдимнәр килә. Әйтергә кирәк, ул вакытларда татар җирлегендә һәм әдәбиятта суфичылык идеяләре популярлашып киткән була. Мәдрәсә шәкертләре Аллаһияр Суфи, Әхмәт Ясәви, Сөләйман Бакыргани кебек төрки, Җәляләддин Руми, Фәридәддин Гаттар һ. б. фарсы телле шагыйрьләрнең әсәрләре белән кызыксына. Ирексезлек, империядә яңадан баш калкытучы миссионерлык сәясәте әдәбиятта декадентлык, язмышка буйсыну–тәкъвалык, михнәтләргә сабыр итү мотивлары көчәюгә китерә. Шуңа күрә, практик суфичылык татарлар яшәгән Идел-Урал төбәгендә массакүләм төс алмаса да, аның аскетлык, түземлелек, сабырлык идеяләре, әдәби күренеш буларак, киң тарала.

Мәдрәсәдә укыган вакытында, чама белән 1816 елларда Габделҗаббар «Рисалә–ил–иршад» («Туры юлга күндерүче хат») поэмасын яза. Борынгы мөселман әдәбиятындагы дини–дидактик әсәр традициясендә язылган бу поэма — зур күләмле, 28 бүлектән торган катлаулы әсәр. Поэма — нәзирә, ягъни борынгыдан килгән дидактик әсәрләргә ияреп язылган. Анда үсмер егет, иҗтимагый статусына, яшенә карап, үз укучысына вәгазь-нәсихәтләрен җиткерә.

Габделҗаббар Кандалыйның үсмерлек чорында язган икенче бер поэмасы — «Кыйссаи Ибраһим Әдһәм» — авторның искәртүенә караганда, Ибраһим суфи турында татар телендә, аңлаешлы язуын үтенүләргә җавап итеп язылган.

Тарихи шәхес Ибраһим Әдһәм — Шәрык-мөселман әдәбиятында мәгълүм, уңай персонаж. Татар халкында да ул тәхетен ташлап, дәрвишлеккә киткән шаһ, аскет-суфи буларак олы хөрмәткә ия шәхес. Шәкерт Габделҗаббарның поэмасы Ибраһимнең дәрвишлеккә китеп, изгеләр юлында йөргән вакытын үз эченә ала.

Габделҗаббар Кандалыйның баштарак язган әсәрләре гарәп-фарсы сүзләре, архаизмнар күп булуы белән аерылып тора. Олыгайгач, шагыйрь әлеге стилен үзгәртә: ул халыкка якын, аңлаешлы, гади сөйләм телендә яза башлый. Әлеге күчеш, татар әдәбиятында да беренче тапкыр күзәтелгәнгә, күп гасырлык әдәбиятыбызда яңа чор башлануга сәбәпче була. Шуңа күрә татар әдәби теленә нигез салучы итеп ХХ гасыр башы әдибе Габдулла Тукайны түгел, ә ХIX йөз башы шагыйре Габделҗаббар Кандалыйны хаклы рәвештә санарга тиешбез. Чөнки Тукай үзе дә күп нәрсәләргә Габделҗаббар хәзрәт әсәрләрен укып өйрәнгән, дигән фикер туа. Тукай әсәрләрендә Г. Кандалый әсәрләре белән охшаш, тәңгәл килгән урыннар күп булуы бу турыда ачык сөйли.

Кайбер галимнәрнең тар карашлы булуы аркасында Кандалый иҗат иткән матур яңгырашлы, гаҗәеп бай мишәр сөйләме дә «диалектизм» дип кенә кабул ителде. Чынлыкта исә — Габделҗаббар хәзрәт ХIX гасырда язган тел — классик төрки-татар теле, аның хәтта хәзерге төрек теле белән дә уртаклыклары бик күп.

1824 елда Габделҗаббар туган авылына кайта, имам булып халыкка хезмәт итә башлый. Хәзрәт, барлык авылдашлары кебек үк, гадәти тормыш алып барган, авыл кешесенә кирәкле күп кенә һөнәрләр белгән: умарта асраган, мич чыгарган, йозаклар төзәткән, сабын кайнаткан, китаплар төпләгән. Шул ук вакытта әдәби эшчәнлеген, тәрҗемә итүне дә туктатмаган: безнең көннәргә кадәр аның йөзәрләгән шигырьләре, берничә поэмасы килеп җиткән.

1840 елда мәхәллә җыены Габделҗаббар хәзрәтне имамлыктан алу турында сүз кузгата. Хәзрәткә каршы чыгучылар азрак булса да, ул барыбер вазифасыннан китә.1843 елда үз тарафдарлары оештырган икенче мәхәлләне җитәкли башлый. 1848 елда мөфтият ул мәхәлләгә башка имам билгели, һәм Габделҗаббар хәзрәт вазифасын ташларга мәҗбүр була. Мөгаен, шул чордадыр (төгәл вакыты билгесез), Г. Кандалый ике елын зинданда үткәрә. Сәбәпләре билгеле түгел. Ул чакта халыкта абыз-агайлар хәрәкәте көчәя, ягъни патша тарафыннан билгеләнгән мөфтинең мәхәлләләргә имам билгеләү турындагы боерыкларына буйсынмау очраклары арта. Габделҗаббар хәзрәтнең дә шул хәрәкәттә катнашып, төрмәгә эләккән булу ихтималы юк түгел.

1849 елда Г. Кандалыйга тагын бер хәсрәт килә: аның укымышлы, бәет-шигырь язарга да сәләтле улы Садретдинны 25 елга патша армиясенә алалар. Шагыйрь өчен бу күтәрмәслек кайгы була. Ул бер-бер артлы хәсрәт–сагыш тулы шигырьләрен, бәетләрен, Ходайдан сабырлык сораган мөнәҗәтләрен яза.

Шагыйрь биографиясен язучылар Габделҗаббар хәзрәтне төскә-биткә ямьсез кеше булган, хатын-кыз затын йөз-кыяфәте белән хушландырмаган, диләр. Наив һәм беръяклы караш! (Китаптагы портретларда Пушкин да Аполлон түгел, ләкин аңа карап кына хиссез, коры кеше булмаган ул.) Габделҗаббар хәзрәт өйләнгән, балалар үстергән. Тормыш булгач, аерылырга да туры килгән. Тик кайсы гына шагыйрь тормышында мәхәббәт драмасы булмый калсын соң?! Олыгайгач, ул яшь кыз Сәхибҗамалга гашыйк була. Имам вазифасыннан китү, Садретдинны югалту (улы патша армиясеннән срогын тутырып кайта, ләкин атасы инде ул вакытта вафат була) һәм шушындый шәхси фаҗига... Боларның барысын да берьюлы күтәрү өчен, билгеле, корыч йөрәк кирәк. Габделҗаббар хәзрәтнең бөтен зары, кичерешләре, хәсрәте шигырьләренә чыга, аларда гәүдәләнә. Әсәрләрен игътибар белән, шагыйрь кичергәннәрне күз алдына китереп, аның җанын аңлап укыганда шуңа төшенәсең: Габделҗаббар Кандалый бернинди дә ярлыклар ябыштыруга мохтаҗ түгел! Ул бары тик — күпне күргән, авырлыкларны башыннан һәм йөрәгеннән кичергән, шуңа күрә бәхетле мизгелләр турында хыялланучы шагыйрь.

Шагыйрь хәзрәт 1860 елда вафат була, үз авылында җирләнә. Тик хәзерге вакытта аның җәсәде кайда урнашканлыгын белүче кеше юк — Г. Кандалыйга кабер ташы да чама белән генә куела. Шулай ук шагыйрьдән калган әдәби мирасның төгәл күләме турында әйтеп булмый — аның кулъязмалары халыкка таралган, һәм илнең бөтен төбәкләреннән диярлек табыла торды. Бәлки, Кандалый әсәрләре әле һаман да берәр архивта, йә берәр чормада үз нәүбәтен көтеп ята торгандыр...

9 класс. 18йөз әдәбияты. (198-229 битләр.)

1. Петербург төзелеше кайчан башлана? (1708)

2. 1718 елда Казанда нәрсә оеша? (Кораблар төзү өчен- Адмиралтейство)

3. Кемнәр алар лашманнар? (Кораблар өчен агач белән тәэмин итүчеләр.Урман кисүчеләр)

4. 1740 елда хөкүмәт әмере буенча нәрсә төзелә? (“Чукындыру конторасы”)

5. Аксак Каратун кем ул, нинди кеше? (Мәҗбүри чукынырга мәҗбүр итүче. Мәчет- мәдрәсәләрне, зияратларны җимерергә кушучы)

6. Пугачёв  хәрәкәтендә катнашкан татар җитәкчеләре?(Мостафин, Гомәров,Алиев) һәм   атаклы башкорт җитәкчесе (Салават Юлаев)

7. 18 йөз татар мәктәп- мәдрәсәләрендә татар теле белән беррәттән (Гарәп. фарсы) телләре дә өйрәнелә.

8. 18 йөздә кем сәяхәтнамәсе киң тарала(“Исмәгыйль сәяхәтнамәсе”)

9. Сәяхәтчеләргә юлда нәрсә була? (Диңгез караклары, пиратлар 3 иптәшен үтерә.)

10. Һиндстан турында сәяхәтнамәдә нәрсә языла?(Сыер изге хайван, Үлгән кешене яндыралар)

11.Кем ул Батырша? (Габдулла Баһадиршаһ Гали улы Галиевнең кушаматы. Б.Р.Балтач районы Карыш авылында татар мулласы гаиләсендә туа. Татар халкын баш күтәрергә чакыра.Төрмәгә озатыла. Төрмә сакчылары белән бәрелештә  үтерелә.1992 елда Җәмит Рәхимов “Батырша” романын яза.)

12.”Хикәяте сычкан” бүгенге көндә актуальме?

13. Мәдхия-? Мәрсия-? Мәдхия- исән кешене мактау, мәрсия- үлгән кешене мактау.

14. 18 йөздә нинди жанрдагы әсәрләр языла?( Дастан, газәл, васыятьнамә, мөнәҗәт,хикмәт,фәрд,робагый, риваять)

15. Таҗетдин Ялчыгол кем ул? (1768-1838) табиб, шагыйрь, педагог, галим.

16. Әтисе Т.Ялчыголны кайда алып бара торган була?( Хаҗга. 1785 елда Хаҗдан кайтканда юлда әтисенең хәле начарланып китә, Мамадыш янындагы Кече Сөн авылында үлеп кала)

17. Т.Ялчыгол кем булып эшли башлый?(Табиб, балалар укыта)

18.Имәнлебаш авылына ни өчен чакырыла? (Табиб буларак)

19. Кабере кайда? Имәнлебаш авылында.

20. 2 әсәре-? “Рисаләи Газизә”, “Тәварихе Болгария”

21. Габдерәхим Утыз Имәни ничәнче елда, кайда туа? 1754  елда, хәзерге Чирмешән районы Утыз Имән авылында игенче гаиләсендә туа.

22. Әти- әнисе кайчан үлеп китә? Әтисе Утыз Имәни туганчы үлеп китә, әнисе Габдерәхимгә 3 яшь тулганчы үлә.

23. Утыз Имәни кем тәрбиясендә үсә, күп вакытын кайда уздыра?.Җиңгәсе кулында тәрбияләнә, күп вакытын мәдрәсәдә уздыра, бай шәкертләргә булыша.

24. Иптәшләре Утыз Имәнине кем дип йөртәләр?  Зирәк, акыллы,сәләтле, иптәшләренә дәрес аңлатырга булыша . “Укымый белә торган шәкерт “ дип йөрткәннәр.

25.Язучының ничә хатыны  һәм баласы булган?  Беренче хатыны- Фәтхия, Икенчесе- Хәмидә, Өченчесе- Фәтхиянең сеңлесе. Шагыйрьнең 20 баласы булуы мәгълүм.

26. Утыз Имәни турында мәзәкләр? Ничек балаларыңның исемен онытмыйсың.........., “Кем арбасына утырсаң, шуның җырын җырларсың”

27. Кайсы язучының әсәрен тәрҗемә итә? Кол Гали”Кыйссаи Йосыф”

28. Утыз Имәни нәрсә төзи? Сүзлекләр.

29.Бурыч турында нинди әсәре бар? “Бурыч-  дуслыкны кисүче кайчы”

30. 225 биттә язылганча, Утыз Имәнине кемнәр төрмәгә утырта, ни өчен?

9 класс. 18йөз әдәбияты. (198-229 битләр.)

1. Петербург төзелеше кайчан башлана?

2. 1718 елда Казанда нәрсә оеша?

3. Кемнәр алар лашманнар?

4. 1740 елда хөкүмәт әмере буенча нәрсә төзелә?

5. Аксак Каратун кем ул, нинди кеше?

6. Пугачёв  хәрәкәтендә катнашкан татар җитәкчеләре.......,.......,........ һәм   атаклы башкорт җитәкчесе ........

7. 18 йөз татар мәктәп- мәдрәсәләрендә татар теле белән беррәттән ........,......... телләре дә өйрәнелә.

8. 18 йөздә кем сәяхәтнамәсе киң тарала?

9. Сәяхәтчеләргә юлда нәрсә була?

10. Һиндстан турында сәяхәтнамәдә нәрсә языла?

11.Кем ул Батырша?

12.”Хикәяте сычкан” бүгенге көндә актуальме?

13. Мәдхия-? Мәрсия-?

14. 18 йөздә нинди жанрдагы әсәрләр языла?

15. Таҗетдин Ялчыгол кем ул?

16. Әтисе Т.Ялчыголны кайда алып бара торган була?

17. Т.Ялчыгол кем булып эшли башлый

18.Имәнлебаш авылына ни өчен чакырыла?

19. Кабере кайда?

20. 2 әсәре?

21. Габдерәхим Утыз Имәни ничәнче елда, кайда туа?

22. Әти- әнисе кайчан үлеп китә?

23. Утыз Имәни кем тәрбиясендә үсә, күп вакытын кайда уздыра?.

 24. Иптәшләре Утыз Имәнине кем дип йөртәләр?  

25.Язучының ничә хатыны  һәм баласы булган?.

26. Утыз Имәни турында мәзәкләр?

27. Кайсы язучының әсәрен тәрҗемә итә?

28. Утыз Имәни нәрсә төзи?

29.Бурыч турында нинди әсәре бар?

30. 225 биттә язылганча, Утыз Имәнине кемнәр төрмәгә утырта, ни өчен?

XIX ЙӨЗ ӘДӘБИЯТЫ. (237 -247 битләр)

1. Россиядә феодал тәртипләр таркалган вакыт? (1861ел)

2. Мәйданга (реалистик) әдәбият чыга.

3. 1812 елгы вакыйга? Ватан сугышы.

4. Декабристлар востаниясе. 1825 ел.

5. 1804 елда Казанда нәрсә ачыла? Казан унив. ачыла.

6. 1800 елда Казанда  нәрсә ачыла? “ Азия” типографиясе.

7.Кемнәр алар хәтталар? Матур, пөхтә язучы, хатасыз,дөрес күчерүче.

8. Каюм Насыйри бабасының хезмәте? Йөзләгән китап күчерүче.

9. Хәреф җыеп китап басу эше кайсы илдә башланып китә? Кытайда 1041-1048 елларда.

10. Кем ул Иоган Гутенберг? Германиядә 15 нче гасырның 40 нчы елларында китап бастыру эшен башлап җибәрүче.

11.Россиядә һәм Украинада китап басу эшенең башлануы кем исеме белән бәйле (Иван Фёдоров 1510-1583)

12. Беренче рус китабының исеме һәм ничәнче елда басыла? “ Апостол” 1564 ел.

13. Беренче татар китабы кем кушуы буенча ничәнче елда, кайда басыла? Пётр I, 1722 елда Әстерхан типографиясендә.

14. 1712 елда Россия башкаласы исеме,1918 елдан  башкаласы нинди шәһәр? Санкт- Петербург, Мәскәү.

15. Казанда беренче гимназия кайчан ачыла? 1759 елда.

16. Гимназиянең беренче укучысы кем? Гаврила Державин.1743-1816.

17.Иделнең борынгы исеме? Ра.

18. “Бакыр бабай”, ” Алтын бабай” кем ул? Г.Державин һәйкәле.

19. “Азия” типографиясе кайчан  эшли башлый? 1785 елда.

20. 1801-1802 елда басылып чыккан беренче татар китабы? “ Һәфтияк”

21. Бу галимнәр  нинди өлкәдә танылган?

Лобачевский-   бөек математик

Симонов-   астроном

Зинин, Бутлеров-  химик

Аксаков,Толстой-  язучы

22. Кем ул Ибраһим Хәлфин?   Гарәп, фарсы, рус, төрек, латин телләрен яхшы белгән, 22 яшендә гимназиянең татар классында укыта.

23. Казан гимназиясендә татар теле кайчан укытыла башлый? 1769елда.

24. Беренче татар теле укытучысы? Сәгыйть Хәлфин.

XIX ЙӨЗ ӘДӘБИЯТЫ. (237 -247 битләр)

1. Россиядә феодал тәртипләр таркалган вакыт?

2. Мәйданга (...............) әдәбият чыга.

3. 1812 елгы вакыйга?

4. Декабристлар востаниясе.

5. 1804 елда Казанда нәрсә ачыла?

6. 1800 елда Казанда  нәрсә ачыла?

7.Кемнәр алар хәтталар?

8. Каюм Насыйри бабасының хезмәте?

9. Хәреф җыеп китап басу эше кайсы илдә башланып китә?

10. Кем ул Иоган Гутенберг?

11.Россиядә һәм Украинада китап басу эшенең башлануы кем исеме белән бәйле ?

12. Беренче рус китабының исеме һәм ничәнче елда басыла?

13. Беренче татар китабы кем кушуы буенча ничәнче елда, кайда басыла?

14. 1712 елда Россия башкаласы исеме,1918 елдан  башкаласы нинди шәһәр?

15. Казанда беренче гимназия кайчан ачыла?

16. Гимназиянең беренче укучысы кем?

17.Иделнең борынгы исеме?

18. “Бакыр бабай”, ” Алтын бабай” кем ул?

19. “Азия” типографиясе кайчан  эшли башлый?

20. 1801-1802 елда басылып чыккан беренче татар китабы?

21. Бу галимнәр  нинди өлкәдә танылган?

Лобачевский-  

Симонов-  

Зинин, Бутлеров-  

Аксаков,Толстой-  

22. Кем ул Ибраһим Хәлфин?

23. Казан гимназиясендә татар теле кайчан укытыла башлый?

24. Беренче татар теле укытучысы?

1 вариант

1. XIX  йөзнең беренче яртысында формалашкан хәрәкәт ничек дип атала?

А) суфыйчылык      Ә) мәгърифәтчелек

Б) реализм

2. Вакыйгаларның кайсысы бу чорда булмаган?

А) Пугачев восстаниесе    Ә) Декабристлар восстаниесе

Б) Ватан сугышы

3. Бу чорда иҗат ителгән бәет кайсысы?

А) “Сак-Сок бәете”   Ә) “Рус-француз сугышы бәете”

Б) “Рус-төрек сугышы бәете”

4. Казанда “Азия типографиясе” кайсы елда ачыла?

А) 1800    Ә) 1802    Б) 1804

5. Г.Р.Державинга һәйкәл ничәнче елда куела?

А) 1860    Ә) 1865    Б) 1870

6. Тумыштан сукыр шагыйрь...

А) Шәмсетдин Зәки    Ә) Һибәтулла Салихов

Б) Әбелмәних Каргалый

7.  Аяксызга аяк бул,

Адашканга маяк бул! Бу юлларның авторы...

А) Шәмсетдин Зәки     Ә) Һибәтулла Салихов

Б) Әбелмәних Каргалый

8. Әбелмәних Каргалыйның фамилиясе..

А) Әбелгаязов    Ә)Габдессаләмов

Б) Әбелфәизов

9.  “Мулла белән абыстай” шигырен кем язган?

А) Әбелмәних Каргалый      Ә) Һибәтулла Салихов

Б) Габделҗаббар Кандалый

10. Кандалыйның “Рисаләи-л-иршад” поэмасы ничә бүлектән тора?

А) 25      Ә) 28     Б) 32

11.  “Сахибҗәмал” поэмасының героинясы кайсы авылдан?

А) Парау    Ә) Мәләкәс   Б) Пәскә

12.  Кайсы шагыйрь реакция елларын зәһәр еланга тиңли?

А) Шәмсетдин Зәки     Ә) Һибәтулла Салихов

Б) Әбелмәних Каргалый

13. Кайсы шагыйрь хаҗга баргач үлеп кала?

А) Әбелмәних Каргалый Ә) Һибәтулла Салихов

Б) Шәмсетдин Зәки    

14. Габделҗаббар Кандалый  кайда туган?

А) Ульян өлкәсе Иртуган авылы

Ә) Самара өлкәсе Чулпан авылы

Б) Оренбург өлкәсе Зәк-Ишмәт авылы

15. Кайсы шагыйрь бу чорда иҗат итмәгән?

А) Әбелмәних Каргалый    Ә) Һибәтулла Салихов

Б) Габдерәхим Утыз-Имәни

2 вариант

1. Казанда университет ничәнче елда ачылган?

А) 1804   Ә) 1810   Б) 1812

2. Кайсы тарихи вакыйга бу чорда булмаган?

А) Ватан сугышы      Ә) Декабристлар восстаниесе

Б) Степан Разин восстаниесе

3. “Мәҗмәгыл - адаб” китабының авторы?

А) Шәмсетдин Зәки     Ә) Һибәтулла Салихов

Б) Әбелмәних Каргалый

4.  Шәмсетдин Зәкине кем шагыйрьләребезнең “Мәрьям анасы” дигән?

А) Әбелмәних Каргалый      Ә) Габдулла Тукай

Б) Габделҗаббар Кандалый

5. Бер төрле генә тормас дөнья эше,

Бер бөек, бер түбән булыр кеше. Бу юлларның авторы ...

А) Әбелмәних Каргалый      Ә) Һибәтулла Салихов

Б) Габделҗаббар Кандалый

6. Казан университетында типография ничәнче елда ачыла?

А) 1804   Ә) 1809    Б) 1829

7. Беренче әдәби хрестоматияне кем төзи?

А) Габденнасыйр Курсави    Ә) Ибраһим Хәлфин

Б) Мартиньян Иванов

8. Әбелмәних Каргалыйның туган ягы?

А) Оренбург өлкәсе Каргалы авылы

Ә) Самара өлкәсе Чулпан авылы

Б) Оренбург өлкәсе Зәк-Ишмәт авылы.

9. Кайсы шагыйрьнең хатыны Гөлстан исемле?

А) Габделҗаббар Кандалый   Ә) Сәйф Сараи      

Б) Шәмсетдин Зәки

10. “Ибраһим Әдһәм” кыйссасын кем язган?

А) Шәмсетдин Зәки   Ә) Габденнасыйр Курсави    

Б)  Габделҗаббар Кандалый

11. Кайсы поэма Габделҗаббар Кандалыйныкы түгел?

А) “Шәфгый”    Ә) “Сәйфелмөлек”   Б) “Фәрхи”.

12. .  “Мулла белән абыстай” шигырен кем язган?

А) Әбелмәних Каргалый      Ә) Һибәтулла Салихов

Б) Габделҗаббар Кандалый

13. Кайсы шагыйрь бу чорда иҗат итмәгән?

А) Әбелмәних Каргалый    Ә) Һибәтулла Салихов

Б) Габдерәхим Утыз-Имәни

14. XIX  йөзнең беренче яртысында формалашкан хәрәкәт ничек дип атала?

А) суфыйчылык      Ә) мәгърифәтчелек

Б) реализм

15. Якутлар табыладыр вакыт берлән,

Вакытлар табылмыйдыр вакыт берлән... Бу сүзләрне кем әйткән?

А) Габделҗаббар Кандалый   Ә) Ибраһим Хәлфин

Б) Шәмсетдин Зәки

"Сүнмәс йолдыз"

К. Тинчуринның тормыш юлы һәм иҗатына багышланган әдәби-музыкаль кичә

(Көй яңгырый)

А.б. Әйтәләр бит: кояшта да Гыйбрәтле таплар була –

Халыкта да мәңге калыр

Бәһасез затлар була.

Андыйлар без дә бар ул

Тарихта кала торган.

Аларны безнең күңелгә

Алган да халык салган.

А.б. Үзенең исеме һәм иҗаты белән милли тарихтан, һзен тудырган халыкның барлык мәдәни мирасыннан аерып булмый торган язучылар бәр. Халкыбызның гасырлар буена иҗади талантын үзенең үлемсез әсәрләрендә чагылдырган драматург, прозаик, шагыйрь, журналист, педагог, режиссер һәм артист Кәрим Тинчурин - әнә шундыйларның берсе.

А.6.     Сәхнәбездә синең „Зәңгәр шәл"ең,

 „Сүнгән йолдызлар»ың яналар.

„Без кабызган утлар "ыңа җырлап,

 Зур үрләргә яшьләр баралар.

А.6. Кәрим Тинчурин 1887 нче елның 15 сентябрендә Пенза өлкәсе Беднодемьянск районы Аккүл авылында ишле гаиләдә дөньяга килә. Әтисе Галитырыш, урта хәлле крестьян, әнисе Мәхмүдә шактый зур укымышлы мулла кызы була. Ул балаларына еш кына халык батырлары, пәйгамбәрләр турында кызыклы вакыйгалар сөйләгән.

Кәрим туган авылыннан 2 км. ераклыктагы Татар Шалдавычы дигән авыл мәдрәсәсендә укый. Белем алырга көчле омтылышы булган, хыялый табигатьле малай, моның белән генә канәгатьләнмичә, 13 яшендә, бәхет эзләп, Казанга килә.

Казанда эш таба алмыйча шактый вакыт тилмереп йөргәннән соң, Кәримне, ниһаять, бер хәрнәүчәгә савыт-саба юучы итеп алалар.

А.6. Ләкин аның теләге зур була: шәкерт булу. 13 яшьлек малай армый-талмый шул максатына омтыла. Көзгә хәтле эшли һәм әз-мәз акча юнәтеп, Мөхәммәдия мәдрәсәсенә укырга керә. Тырышып үзлегеннән укый башлый.

1905 нче елгы революция дулкыннары „Мөхәммәдия "гә дә үтеп керә. 1906нчы елның февралендә, укудан канәгатьләнмичә, 82 шәкерт белән берлектә, яшь Тинчурин да мәдрәсә стеналарын ташлап чыгып китә.

А.6. Шуннан соң Россия төбәкләре буйлап бәхет эзләү башлана: урман каравылчысы булып тору, балалар укыту һәм язу эшендә көч сынап карау. 1906 нчы елда аның беренче әсәре булган „Мөназарә" комедиясе языла. Шул вакыттан башлап Кәрим Тинчурин үзенең бөтен тормышын иҗади сәләтен театр эшенә, халыкка хезмәткә багышлый.

А.6. 1910 нчы елның көзендә ул Габдулла Кариев җитәкчелегендә прогрессив „Сәйяр" труппасына керә һәм кыска гына вакыт эчендә үзен талантлы артист итеп таныта, күп кенә классик әсәрләрдәге төп образларны бик оста башкара.

Фатыйма Ильская истәлекләреннән.

- Менә ул театрга килеп керә. Без барыбыз да, ирексездән аның тирәсенә җыелабыз. Күңел үзенән-үзе аңа тартыла, чөнки аның нинди дә булса яңалык алып килгәнен белеп торасың.

«Менә яңа пьеса алып килгән идем әле, - ди ул. - Акка күчереп чыкканчы, бергәләп укып чыксак, ничек булыр икән?"

Без "Сәяр" группасының барча кешеләре, аның тирәсенә түгәрәкләнеп утырабыз һәм аның укыганын йотлыгып тыңлыйбыз. Без үз фикерләребезне әйтәбез. Тинчурин һәр сүзне бик җитди кабул итә. «Мин моны уйлармын әле", - дип кулъязмасының читенә билге куя иде.

Дөнья булгач, төрле хәлләр була. Кайчак репетициягә киләсең, рольгә кереп булмый. Берни эшлисе килми. Шулчак Тинчурин күренә, дөнья кинәт яктырып киткәндәй була. Ничә еллар бергә эшләп, мин Тинчуринның чытык йөзле чагын, ачулы карашын күрмәдем. Ул һәрвакыт якты чырайлы була иде.

Ул сүзгә бай, аның башында бетмәс-төкәнмәс хикәяләр. Ул ниндидер вакыйгаларны искә ала, кешеләрне сурәтли. Шуңа күрә аның театрга килүен һәркем зарыгып көтә иде.

Тинчурин - үзенең күңел байлыгын юмарт өләшүчән кеше иде. Аның бөтен хәрәкәтендә, йөрешендә, кешегә мөрәҗәгать итүендә кешегә зур хөрмәт сизелә. Ул һәрвакыт якты йөзле. Уен-көлке ярата.

Кәрим чын кеше, олы йөрәкле кеше иде.

А.б. сәхнәдә уйнау белән беррәттән, К. Тинчурин репертуарын баетуга да зур көч куя, бер-бер артлы пьесалар яза. Бу елларда:

„Хәләл кәсеп" (1910),

„Шомлы адым" (1910-1912),

„Беренче чәчәкләр"(1913),

„Назлы кияү" (1916),

„Соңгы сәлам" (1917) һ.б пьесалар яза.

(әсәрдән өзекләр сәхнәләштерелә).

1. „Зәңгәр шәл" (11Г) 450-453 бит

2. „Җилкәнсезләр" (10Б)

А.б. Чыннан да, тиздән ул иң популяр драматургларның берсе булып әверелә.

К. Тинчуринның халыкка хезмәт итү, көрәш мотивлары белән сугарылган әсәрләрнең үзәгендә кеше драмасы ята. Шулай ук, театрда эшләүдән тыш, К. Тинчурин „Эш" исемле беренче татар совет газетасын чыгаруда дә актив катнаша.

А.б. Гражданнар сугышы тәмамланып, тыныч тормыш урнаша башлагач, Татарстан хөкүмәте К. Тинчуринга дәүләт театр труппасын оештыру бурычын йөкли. 1922 нче елның 8 ноябрендә Казанда Кызыл Октябрь исемендәге Татар дәүләт театры төзелә һәм аның баш режиссеры итеп К.Тинчурин билгеләнә.

А.б. Театр өлкәсендә актив эшләү белән бергә, К. Тинчурин әдәби иҗат белән дә даими шөгыльләнүен дәвам итә. Октябрь революциясеннән соң да комедия җанрында уңышлы эшли:

 „Сакла, шартламасын!",

„Тутый кош",

„Американ" әсәрләрен иҗат итә.

Бу әсәрләре белән К. Тинчурин татар совет реалистик комедиясенә нигез сала.

Монолог (16-17 бит) „Американ" комедиясе.

А.б. 1919 нчы елны К. Тинчуринның шәхси тормышында да үзгәрешләр  була. Ул зыялылар нәселеннән булган Заһидә Әхмәровага өйләнә.

Тичуринның өйләнүе турында истәлекләр:

(укучы сөйли)

Зур туйлар ясап тормыйлар, авыр вакыт. Тары ярмасыннан ботка, өйдә пешереп, мулла чакырталар. Никях вакыты килеп җитеп, узып китсә дә, мулла да юк, Кәрим кияү дә юк. Йорттагылар борчуга төшә. Нишләргә инде? Кәрим никяхтан качса? Бөтен татар дөньясына, бөтен Казанына оят, валлаһи!

Менә берзаман, көпчәкле арбага утырып, мулла белән Тинчурин кайтып килә. Кәрим күп итеп чәчәк бәйләмнәре алган - кәләшенә бүләк. Никях бөтен тәртибенә китереп укытыла.

„Кәрим Тинчурин морза кызына өйләнгән!- дип, бөтен Казан шаулый.

Заһидә ханым ихласын көлә:

- Ә ул морзаның ашарга әпәе дә юк! Икенче көнне Кәримнең кесәсендә сукыр тиене дә калмый. Муллага, чәчәкләргә ул соңгы акчасын тотып бетергән икән „Никях укытырга атлыгып тормый" дигәне дә аңлашыла. Олылап никях укытса, ашарга акчасы калмый. Шулай итеп, Кәрим Тинчурин гаиләле тормыш корып җибәрә.

А.б. Казанда Кызыл Октябрь исемендәге театр төзелгәннән соң К.Тинчурин чакыруы буенча Оренбургтан Армия оркестрының яшь режиссеры, киләчәктә танылачак бөек композитор, татар профессиональ музыкасына нигез салучы С.Сәидәшев кайта һәм аларның иҗади дуслыклары башлана. С.Сәидәшев һәм К.Тинчуринның иҗаты бер-берсеннән аерылгысыз.

Ике зур талантның бердәм иҗаты нәтиҗәсендә „Зәңгәр шәл", „Ил", „Кандыр буе" кебек әсәрләрдә язылган җырлар татар музыкасының җәүһәрләре туа.

А.б. „Кандыр буе", „Чалгычылар җыры",

Моңландыра „Казан сөлгесе".

Син тудырган матур көйләр бар да –

Сәхнәбезнең гүзәл өлгесе.

( „Зәңгәр шәл "дән өзек карау), (вальс)

А.б. К.Тинчурин драматург, режиссер булу белән беррәттән талантлы артист та булган. Күп кенә рольләрне сәхнәдә үзе башкарган. Мәсәлән:

„Җилкәнсезләр»дә - Батыйхан

„Ревизор"да - Хлестаков

„Зәңгәр шәл"дә - Булат.

Шулай ук күпкырлы талант иясе булу белән беррәттән, матур тавышлы,оста җырчы да була. Ул композитор тудырган яңа музыкаль әсәрләрне еш кына башкаручы да.

А.б. 30 нчы елларның катлаулы, каршылыклы сәяси-иҗтимагый мөхите К. Тинчуринга да килеп җитә. 50 яше тулган көннәрдә -1937 елның 17 нче сентябрендә ул „халык дошманы" дип нахакка гаепләнеп кулга алына, һәм бу хакта Заһидә апа үзенең истәлекләре белән: (укучы Заһидә апа исеменнән сөйли).

А.б. Шулай итеп, кара язмыш аларны гомергә аера. Тол, ятим калган, Совет җәмгыяте өчен үги булган Заһидә ханымның егерме бер ел буена җаны теләгән эше һәм торырга урыны булмый.

А.б. Кәрим Тинчуринга „халык дошманы"дигән бәла ягалар. „Халык дошманы", контр Гаяз Исхакыйның энесе. Хәсән Исхакый - япун шпионы! Син, Тинчурин, шул шпион! Син дә шпион! Шпионлык эшләрең турында сөйлә! - дип Кәримнән сорау алалар.

А.б. Кәрим бу уйдырмаларны үз өстенә алмый. Тагын кыйнау башлана. Кыйный торгач, аны имгәтеп бетерәләр һәм шомлы төннәрнең берсендә, 1938 елның 14 октябрендә атып үтерәләр. Каберенең кайда икәнлеге дә төгәл билгеле түгел.

А.б. Бары тик 1955 нче елны гына әдип тулысынча акланды. Аның бай иҗаты халыкка кире кайтарылды. Әсәрләре сәхнәгә менде.

Күренекле драматург, режиссер, артист, педагогның исемен мәңгеләштереп, 1989 елны Татар дәүләт драма һәм комедия театрына К.Тинчурин исеме бирелде.

Әдипнең әсәрләре бүген дә сәхнәләрдән төшми уйнала.

Юк, без исән әле... сүнмәбез дә

Каләм белән сәхнә барында.

Кара урман саклар халык җанын,

Көчек моңын саклар - барын да...

Тере җилләр ул җыр - хәбәрләрне

һәр ягына сибәр дөньяның

Безнең күңелләрдә гомер балкый

Ул җирләрнең юк та тынганы...

Шул җирләрдә җилфер-җилфер килә

Зәңгәр шәле. Казан сөлгесе...

Тәгәрмәч күк хәрәкәттә сәхнә

Милләтемнең яшәү билгесе.

Исемеңне сәхнә пәрдәсенә

Чигеп куям, Кәрим Тинчурин!

 Хәтерләтеп торсын Театрның

Шомлы чынбарлыкка тиң чорын.

АКЪЕГЕТЗАДӘ (Акъегет, Акҗегетов) Муса Мөхәммәдҗан угылы

Туган көне: 

03.12.1864

Вафат булган көне: 

24.09.1923

Фәнни мөхәрририят: 

• Әдәбият

Дефиниция: 

• журналист 
• язучы

Акъегетзадә́ (Акъегет, Акҗегетов) Муса Мөхәммәдҗан угылы (3.12.1864, Пенза губернасы, Чембар шәһәре - 24.9.1923, Истанбул), язучы, журналист, икътисадчы галим.

Тәрҗемәи хәле

Бабасы Алтынбай Акъегетов 1812 елгы Ватан сугышында күрсәткән батырлыгы өчен дворянлык дәрәҗәсе ала. Муса әүвәл әтисенең туган авылы Өчәләйдә (Чембар өязе) татарча укый, аннары Чембарда (хәзерге Белинский шәһәре) рус мәктәбендә, соңыннан Пенза шәһәре гимназиясендә белем ала. 1884 елда гимназияне тәмамлагач, туган ягында мөгаллимлек итә. 1886 да Кырымга күчеп, «Тәрҗеман» газетасына эшкә урнаша. 1888 дән Акъегетзадә Төркиядә. 1888-91 дә дәүләт оешмалары өчен югары белемле хезмәткәрләр әзерли торган «Мөлкия» мәктәбендә укый. Мәктәпне тәмамлагач, Истанбулдагы Югары хәрби мәктәптә һәм Хәрби академиядә рус теле һәм икътисад фәнен укыта, «Мәтен» («Асыл нөсхә»), «Өч кардәш» исемле газеталар нәшер итә, Измир һәм Сивас шәһәрләрендә җирле идарә оешмаларында эшли. 1914 тә Истанбулга кире кайтып, гомеренең ахырынача Казаннан сатып алынган Н.Ф. Катанов китапханәсендәге кулъязма һәм китапларны барлау, тәртипкә салу, каталогларын төзү эше белән шөгыльләнә.

Иҗаты

Акъегетзадә татар әдәбияты тарихында беренче роман - мәгърифәтчелек реализмы юнәлешендә язылган «Хисаметдин менла» (1886) китабы авторы буларак билгеле. Язучы анда үз заманының татар тормышына кагылышлы күп мәсьәләләрне күтәрә, яңалыкка, белемгә омтылучы яшь геройлар аша милләтнең киләчәк язмышы турында кайгырта. Роман укучылар арасында зур уңыш казана, төрек теленә дә тәрҗемә ителә. Г.Ибраһимов Акъегетзадәне «татар реализмы әдәбиятының атасы» дип бәяли. Акъегетзадә нигез салган реалистик роман традицияләре соңга таба З.Бигиев, Ф.Кәрими, Р.Фәхретдин, Г.Исхакый һ.б.лар тарафыннан дәвам иттерелә. Фәнни-публицистик хезмәтләрендә Акъегетзадә Шәрекъ мәдәниятенең дөнья цивилизациясенә керткән өлеше турында кат-кат искәртә. Аның «Ауропа мәдәниятенең әсасына бер нәзар» («Европа мәдәниятенең нигезенә бер караш») исемле хезмәте Төркиядә аерым китап булып чыга, өзекләре «Әлгасрелҗәдид» журналында басыла (1906). Икътисад фәнен, аның классик вәкилләре Адам Смит, Давид Рикардо һ.б. галимнәрнең хезмәтләрен тирәнтен өйрәнү нәтиҗәсендә «Икътисад, яхуд Гыйльме сәрвәт» («Икътисад, яки баю гыйлеме», 1918) исемле монографиясендә кайбер икътисади тәгълиматларга фәнни-тәнкыйди анализ ясарга омтыла.

Әсәрләре

Хисаметдин менла. Казан, 1886.

ТАТАРСКАЯ ЛИТЕРАТУРА 1. Әсәрне укыгыз. Лирик геройның язмышын төгәл чагылдырган җөмләне күрсәтегез. СОҢГЫ СҮЗ Баллада Иң беренче зур сугышка керәм бүген. Иң беренче зур сугышны күрәм бүген. Идел буйларына якты киңлекләрдә ―зәңгәр күгем, Зур сугышка керәм бүген. Көтә мине яр астында инеш, Суы көмеш. Мин кайтырга тиеш исән килеш, Мин кайтырга тиеш. Мин кайтырга тиеш туган илгә, Мин кайтырга тиеш туган өйгә. Сабантуйга алган киемнәрем калды чөйдә,― Мин кайтырга тиеш өйгә. Көтә мине яр астында инеш. Суы көмеш. Мин кайтырга тиеш исән килеш, Мин кайтырга тиеш. Инде күптән гөрләп ташу акты бездә, Инде күптән очар кошлар кайтты бездә. Мин бердәнбер көтеп алган малай идем нәселебездә, ― Мин кайтырга тиеш өйгә. Көтә мине яр астында инеш, Суы көмеш. Илгә кайтыр өчен исән килеш, Без җиңәргә тиеш. М. Әгъләмов. 75 нче ел. 1) җиңү яулап исән-имин кайта 2) беренче бәрелештән соң яраланып кайта 3) беренче бәрелештә үк һәлак була 4) хәбәрсез югала 2. Түбәндә китерелгән фикернең авторын күрсәтегез. «Вәгазь һәм бер төркем кысынкы низамнар белән генә шәкерткә бер нәрсәне дә төшендерү мөмкин түгел генә дип әйтмим, бәлки ул эшләрне бер төрле нәфрәтлендергеч күрсәтергә генә ярыйдыр. Милли рух кертү, милли рухта тәрбия итү шәкерткә «Менә син милли бул, үз милләтеңне сөй, аңа мәхәббәт ит» дию белән генә була торган бер нәрсә мени ул!» 1) Ризатдин Фәхреддин 2) Фатих Әмирхан 3) Галимҗан Ибраһимов 4) Гаяз Исхакый 3. Габдулла Тукайның “Туган тел” шигырендәге образларны дөрес биргән вариантны күрсәтегез 1) лирик герой, бишек җыры, әкият, дога, туган тел 2) әти-әни, әби-бабай, туган тел, лирик герой, дога 3) лирик герой, әни, әби, дога, туган тел 4) туган тел, лирик герой, әби, әти-әни, әкият 4. Нокталар урынында булырга тиешле жанр атамасын күрсәтегез. Нәрсәгә дә булса бирелә торган бәяне образлы итеп әйтә торган кыска халык авыз иҗаты әсәре .... дип атала 1) мәкаль 2) табышмак 3) әйтем 4) мәсәл 5. Нокталар урынында булырга тиешле жанр атамасын күрсәтегез. Сөйләп бирүгә нигезләнгән, гади вакыйгаларны, тормыш-көнкүрешнең бер эпизодын, кешенең бер сыйфатын сурәтли торган жанр ... дип атала. 1) әкият 2) хикәя 3) риваять 4) мәзәк

 6. Кайсы әдип үзен “зәгыйфь ”, “кол” дип атый 1) Габдерәхим Утыз Имәни әл-Болгари 2) Габделҗаббар Кандалый 3) Мәүлә Колый 4) Кол Гали 

7. XIX гасыр татар әдәбияты мирасы булган әсәрне күрсәтегез 1) “Идегәй” 2) “Җөмҗөмә солтан” 3) “Хисаметдин менла” 4) “Банкрот”

8. “Дусларга бер сүз” шигыре, Кәҗүл читек”хикәясе, “Кораб” шигыре, “ Банкрот” комедиясе, “Галиябану” драмасы кайсы чор татар әдәбияты мирасы, күрсәтегез. 1) Борынгы чор татар әдәбияты 2) Урта гасыр татар әдәбияты 3) XIX гасыр татар әдәбияты 4) XX йөз башы татар әдәбияты 

9. Түбәндәге шигырьнең персонажларын төгәл күрсәтегез. Бәхетлеме син бүген? –– Хәтерлим: бөтен дөньяны вәгъдә иткән идем кайчандыр... Мин сиңа үземне генә бирә алдым – алдадым... –– Һәм сүзеңдә тора алдың, кадерлем (Ренат Харис) 1) лирик герой һәм берәү 2) кыз белән егет 3) ир белән хатын 4) гомер юлын бергә узган ир белән хатын 

10. Бу шигырь нәрсә турында? Җавабын күрсәтегез. Язгы кәеф. Беренче тере чебен! Ничек кул күтәрәсең!.. Равил Фәйзуллин 1) мәрхәмәтлелек турында 2) яз турында 3) язны сагыну турында 4) чебен турында 11. Сюжет элементлары дөрес саналган вариантны күрсәтегез. 1) пролог, тема, экспозиция, төенләнеш, вакыйгалар үстерелеше, кульминация 2) эпилог, экспозиция, төенләнеш, вакыйгалар үстерелеше, кульминация, чишелеш 3) экспозиция, төенләнеш, вакыйгалар үстерелеше, кульминация, чишелеш, идея 4) пролог, экспозиция, төенләнеш, вакыйгалар үстерелеше, кульминация, чишелеш, эпилог 12. “Әдәбият – Литература “предметының өйрәнү объектын күрсәтегез. 1) әдәби әсәрләр 2) халык авыз иҗаты әсәрләре 3) әсәр 4) күренекле әдипләр иҗат иткән әдәби әсәрләр һәм халык авыз иҗаты җәүһәрләре 13. Әдәби төрләр дөрес саналган вариантны күрсәтегез. 1) Чәчмә, тезмә, драма, юмористик 2)лирика, эпос, лиро-эпик, драма 3) чәчмә, тезмә, драма, халык авыз иҗаты 4) чәчмә , тезмә, юмористик, лиро-эпик 14. Әсәр эчтәлеген өйрәнү ничек була? Җавабын күрсәтегез. 1) сюжет сөйләү 2) персонажларга бәяләмә бирү һәм авторы белән танышу 3) әсәрнең сюжетын өйрәнү һәм темасын, анда күтәрелгән проблеманы, автор фикерен, идеясен, мәгънәсен ачыклау 4) сюжет сөйләү , персонажларга бәяләмә бирү һәм авторы белән танышу 15. «Литературное чтение- Әдәби уку» «Литература- Әдәбият» предметын укытуның белем бирүдә федераль дәүләт стандартлары концепциясендә ассызыкланган бурычларын күрсәтегез. 1) йөгерек уку, язма һәм телдән сөйләм күнекмәсен үстерү; халык авыз иҗаты әсәрләрен, әдиплрне һәм аларның әсәрләрен өйрәтү, укучыларның иҗади сәләтләрен үстерү, әдәби мираска мәхәббәт тәрбияләү 2) әсәрне укый һәм анализ ясый, бәя бирү, үз текстын төзи белү күнекмәсе формалаштыру; әдәбиятны сүз тудырылган образ сәнгате буларак өйрәнү, әдәбиятның “мәңгелек” темасын танып белү; әдәби төрләр һәм жанрларын, әдәбиятның үсеш тарихын үзләштерү, гомумикешелек кыйммәтләренә мөнәсәбәт формалаштыру. 3) йөгерек уку, язма һәм телдән сөйләм күнекмәсен үстерү; әдиплрне һәм аларның әсәрләрен өйрәтү, укучыларның иҗади сәләтләрен үстерү, әдәби мираска мәхәббәт тәрбияләү; 4) әдәби әсәрләргә анализ ясый белү күнекмәсе формалаштыру, иҗади сәләтләрен үстерү, рухи –әхлаки тәрбия бирү 16. Әдәби әсәр темалары төрләрен дөрес биргән вариантны күрсәтегез. 1) милли, тарихи, мәңгелек, персональ 2) мәхәббәт, тынычлык, автобиографик, аталар һәм балалар 3) буыннар , тарихи, бәхет, шәхес 4) мәхәббәт, сугыш , биографик, буыннар. 17. Әдәби әсәр пафосы төрләрен дөрес биргән вариантны күрсәтегез 1) героик, романтик, трагик, драмматик, сентименталь, сатирик, комик 2) трагик, драмматик, сентименталь, сатирик, комик 3) сентименталь, сатирик, комик, героик, романтик, трагик 4) комик, героик, романтик, трагик, драмматик 18. Әдәби вакыт төрләрен дөрес биргән вариантны күрсәтегез 1) төгәл, билгесез, хыялый, мифологик, үткән, бүген, киләчәк 2) туган нигездә үткән вакыт, серле вакыт, чит җирдә үткән вакыт, шомлы вакыт 3) үткән вакыт, хәзерге вакыт, киләчәк вакыт, көтелгән вакыт, мәгънәсез вакыт 4) үткән вакыт, хәзерге вакыт, киләчәк вакыт, әкичти вакыт, көтелмәгән вакыт 19. Халык авыз иҗаты төрләре дөрес саналган вариантны күрсәтегез 1) лирик, лиро-эпик, эпик 2) тезмә, юмористик, лиро-эпик 3) лирика, лиро-эпик, мифологик 4) чәчмә, тезмә, драма, эпик 20.Эпик төргә караган жанрларны дөрес билгеләгән вариантны күрсәтегез. 1) хикәя, очерк, хикәят, новелла, әкият, повесть, роман 2) очерк, хикәят, баллада, новелла, әкият, повесть, роман 3 ) хикәят, хикәя, повесть, роман, мәрсия 4 ) очерк, хикәя, касыйдә, новелла, әкият, повесть, роман

ТАТАРСКАЯ ЛИТЕРАТУРА 1. Әсәрне укыгыз. Лирик геройның язмышын төгәл чагылдырган җөмләне күрсәтегез. СОҢГЫ СҮЗ  Баллада

 Иң беренче зур сугышны күрәм бүген. Идел буйларына якты киңлекләрдә ―зәңгәр күгем, Зур сугышка керәм бүген. Көтә мине яр астында инеш, Суы көмеш. Мин кайтырга тиеш исән килеш, Мин кайтырга тиеш. Мин кайтырга тиеш туган илгә, Мин кайтырга тиеш туган өйгә. Сабантуйга алган киемнәрем калды чөйдә,― Мин кайтырга тиеш өйгә. Көтә мине яр астында инеш. Суы көмеш. Мин кайтырга тиеш исән килеш, Мин кайтырга тиеш. Инде күптән гөрләп ташу акты бездә, Инде күптән очар кошлар кайтты бездә. Мин бердәнбер көтеп алган малай идем нәселебездә, ― Мин кайтырга тиеш өйгә. Көтә мине яр астында инеш, Суы көмеш. Илгә кайтыр өчен исән килеш, Без җиңәргә тиеш. М. Әгъләмов. 75 нче ел.

1) җиңү яулап исән-имин кайта 2) беренче бәрелештән соң яраланып кайта 3) беренче бәрелештә үк һәлак була 4) хәбәрсез югала

2. Түбәндә китерелгән фикернең авторын күрсәтегез. «Вәгазь һәм бер төркем кысынкы низамнар белән генә шәкерткә бер нәрсәне дә төшендерү мөмкин түгел генә дип әйтмим, бәлки ул эшләрне бер төрле нәфрәтлендергеч күрсәтергә генә ярыйдыр. Милли рух кертү, милли рухта тәрбия итү шәкерткә «Менә син милли бул, үз милләтеңне сөй, аңа мәхәббәт ит» дию белән генә була торган бер нәрсә мени ул!»

1) Ризатдин Фәхреддин 2) Фатих Әмирхан 3) Галимҗан Ибраһимов 4) Гаяз Исхакый

3. Габдулла Тукайның “Туган тел” шигырендәге образларны дөрес биргән вариантны күрсәтегез

1) лирик герой, бишек җыры, әкият, дога, туган тел 2) әти-әни, әби-бабай, туган тел, лирик герой, дога 3) лирик герой, әни, әби, дога, туган тел 4) туган тел, лирик герой, әби, әти-әни, әкият

4. Нокталар урынында булырга тиешле жанр атамасын күрсәтегез. Нәрсәгә дә булса бирелә торган бәяне образлы итеп әйтә торган кыска халык авыз иҗаты әсәре .... дип атала

 1) мәкаль 2) табышмак 3) әйтем 4) мәсәл

5. Нокталар урынында булырга тиешле жанр атамасын күрсәтегез. Сөйләп бирүгә нигезләнгән, гади вакыйгаларны, тормыш-көнкүрешнең бер эпизодын, кешенең бер сыйфатын сурәтли торган жанр ... дип атала.

 1) әкият 2) хикәя 3) риваять 4) мәзәк

 6. Кайсы әдип үзен “зәгыйфь ”, “кол” дип атый

1) Габдерәхим Утыз Имәни әл-Болгари 2) Габделҗаббар Кандалый 3) Мәүлә Колый

4) Кол Гали 

7. XIX гасыр татар әдәбияты мирасы булган әсәрне күрсәтегез

 1) “Идегәй” 2) “Җөмҗөмә солтан” 3) “Хисаметдин менла” 4) “Банкрот”

8. “Дусларга бер сүз” шигыре, Кәҗүл читек”хикәясе, “Кораб” шигыре, “ Банкрот” комедиясе, “Галиябану” драмасы кайсы чор татар әдәбияты мирасы, күрсәтегез.

 1) Борынгы чор татар әдәбияты 2) Урта гасыр татар әдәбияты 3) XIX гасыр татар әдәбияты 4) XX йөз башы татар әдәбияты 

9. Түбәндәге шигырьнең персонажларын төгәл күрсәтегез. Бәхетлеме син бүген? –– Хәтерлим: бөтен дөньяны вәгъдә иткән идем кайчандыр... Мин сиңа үземне генә бирә алдым – алдадым... –– Һәм сүзеңдә тора алдың, кадерлем (Ренат Харис)

1) лирик герой һәм берәү 2) кыз белән егет 3) ир белән хатын 4) гомер юлын бергә узган ир белән хатын 

10. Бу шигырь нәрсә турында? Җавабын күрсәтегез. Язгы кәеф. Беренче тере чебен! Ничек кул күтәрәсең!.. Равил Фәйзуллин

 1) мәрхәмәтлелек турында 2) яз турында 3) язны сагыну турында 4) чебен турында

11. Сюжет элементлары дөрес саналган вариантны күрсәтегез.

 1) пролог, тема, экспозиция, төенләнеш, вакыйгалар үстерелеше, кульминация

2) эпилог, экспозиция, төенләнеш, вакыйгалар үстерелеше, кульминация, чишелеш

3) экспозиция, төенләнеш, вакыйгалар үстерелеше, кульминация, чишелеш, идея

4) пролог, экспозиция, төенләнеш, вакыйгалар үстерелеше, кульминация, чишелеш, эпилог

 12. “Әдәбият – Литература “предметының өйрәнү объектын күрсәтегез.

1) әдәби әсәрләр 2) халык авыз иҗаты әсәрләре 3) әсәр 4) күренекле әдипләр иҗат иткән әдәби әсәрләр һәм халык авыз иҗаты җәүһәрләре 

13. Әдәби төрләр дөрес саналган вариантны күрсәтегез.

 1) Чәчмә, тезмә, драма, юмористик 2)лирика, эпос, лиро-эпик, драма 3) чәчмә, тезмә, драма, халык авыз иҗаты 4) чәчмә , тезмә, юмористик, лиро-эпик

14. Әсәр эчтәлеген өйрәнү ничек була? Җавабын күрсәтегез.

 1) сюжет сөйләү 2) персонажларга бәяләмә бирү һәм авторы белән танышу 3) әсәрнең сюжетын өйрәнү һәм темасын, анда күтәрелгән проблеманы, автор фикерен, идеясен, мәгънәсен ачыклау 4) сюжет сөйләү , персонажларга бәяләмә бирү һәм авторы белән танышу

15. «Литературное чтение- Әдәби уку» «Литература- Әдәбият» предметын укытуның белем бирүдә федераль дәүләт стандартлары концепциясендә ассызыкланган бурычларын күрсәтегез.

 1) йөгерек уку, язма һәм телдән сөйләм күнекмәсен үстерү; халык авыз иҗаты әсәрләрен, әдиплрне һәм аларның әсәрләрен өйрәтү, укучыларның иҗади сәләтләрен үстерү, әдәби мираска мәхәббәт тәрбияләү

2) әсәрне укый һәм анализ ясый, бәя бирү, үз текстын төзи белү күнекмәсе формалаштыру; әдәбиятны сүз тудырылган образ сәнгате буларак өйрәнү, әдәбиятның “мәңгелек” темасын танып белү; әдәби төрләр һәм жанрларын, әдәбиятның үсеш тарихын үзләштерү, гомумикешелек кыйммәтләренә мөнәсәбәт формалаштыру.

3) йөгерек уку, язма һәм телдән сөйләм күнекмәсен үстерү; әдиплрне һәм аларның әсәрләрен өйрәтү, укучыларның иҗади сәләтләрен үстерү, әдәби мираска мәхәббәт тәрбияләү;

 4) әдәби әсәрләргә анализ ясый белү күнекмәсе формалаштыру, иҗади сәләтләрен үстерү, рухи –әхлаки тәрбия бирү

16. Әдәби әсәр темалары төрләрен дөрес биргән вариантны күрсәтегез.

1) милли, тарихи, мәңгелек, персональ 2) мәхәббәт, тынычлык, автобиографик, аталар һәм балалар 3) буыннар , тарихи, бәхет, шәхес 4) мәхәббәт, сугыш , биографик, буыннар.

17. Әдәби әсәр пафосы төрләрен дөрес биргән вариантны күрсәтегез

1) героик, романтик, трагик, драмматик, сентименталь, сатирик, комик 2) трагик, драмматик, сентименталь, сатирик, комик 3) сентименталь, сатирик, комик, героик, романтик, трагик 4) комик, героик, романтик, трагик, драмматик

18. Әдәби вакыт төрләрен дөрес биргән вариантны күрсәтегез

1) төгәл, билгесез, хыялый, мифологик, үткән, бүген, киләчәк 2) туган нигездә үткән вакыт, серле вакыт, чит җирдә үткән вакыт, шомлы вакыт 3) үткән вакыт, хәзерге вакыт, киләчәк вакыт, көтелгән вакыт, мәгънәсез вакыт 4) үткән вакыт, хәзерге вакыт, киләчәк вакыт, әкичти вакыт, көтелмәгән вакыт

19. Халык авыз иҗаты төрләре дөрес саналган вариантны күрсәтегез

1) лирик, лиро-эпик, эпик 2) тезмә, юмористик, лиро-эпик 3) лирика, лиро-эпик, мифологик 4) чәчмә, тезмә, драма, эпик

20.Эпик төргә караган жанрларны дөрес билгеләгән вариантны күрсәтегез.

1) хикәя, очерк, хикәят, новелла, әкият, повесть, роман 2) очерк, хикәят, баллада, новелла, әкият, повесть, роман 3 ) хикәят, хикәя, повесть, роман, мәрсия 4 ) очерк, хикәя, касыйдә, новелла, әкият, повесть, роман

ТАТАРСКАЯ ЛИТЕРАТУРА 1. Әсәрне укыгыз. Лирик геройның язмышын төгәл чагылдырган җөмләне күрсәтегез. СОҢГЫ СҮЗ  Баллада

 Иң беренче зур сугышны күрәм бүген. Идел буйларына якты киңлекләрдә ―зәңгәр күгем, Зур сугышка керәм бүген. Көтә мине яр астында инеш, Суы көмеш. Мин кайтырга тиеш исән килеш, Мин кайтырга тиеш. Мин кайтырга тиеш туган илгә, Мин кайтырга тиеш туган өйгә. Сабантуйга алган киемнәрем калды чөйдә,― Мин кайтырга тиеш өйгә. Көтә мине яр астында инеш. Суы көмеш. Мин кайтырга тиеш исән килеш, Мин кайтырга тиеш. Инде күптән гөрләп ташу акты бездә, Инде күптән очар кошлар кайтты бездә. Мин бердәнбер көтеп алган малай идем нәселебездә, ― Мин кайтырга тиеш өйгә. Көтә мине яр астында инеш, Суы көмеш. Илгә кайтыр өчен исән килеш, Без җиңәргә тиеш. М. Әгъләмов. 75 нче ел.

1) җиңү яулап исән-имин кайта 2) беренче бәрелештән соң яраланып кайта 3) беренче бәрелештә үк һәлак була 4) хәбәрсез югала

2. Түбәндә китерелгән фикернең авторын күрсәтегез. «Вәгазь һәм бер төркем кысынкы низамнар белән генә шәкерткә бер нәрсәне дә төшендерү мөмкин түгел генә дип әйтмим, бәлки ул эшләрне бер төрле нәфрәтлендергеч күрсәтергә генә ярыйдыр. Милли рух кертү, милли рухта тәрбия итү шәкерткә «Менә син милли бул, үз милләтеңне сөй, аңа мәхәббәт ит» дию белән генә була торган бер нәрсә мени ул!»

1) Ризатдин Фәхреддин 2) Фатих Әмирхан 3) Галимҗан Ибраһимов 4) Гаяз Исхакый

3. Габдулла Тукайның “Туган тел” шигырендәге образларны дөрес биргән вариантны күрсәтегез

1) лирик герой, бишек җыры, әкият, дога, туган тел 2) әти-әни, әби-бабай, туган тел, лирик герой, дога 3) лирик герой, әни, әби, дога, туган тел 4) туган тел, лирик герой, әби, әти-әни, әкият

4. Нокталар урынында булырга тиешле жанр атамасын күрсәтегез. Нәрсәгә дә булса бирелә торган бәяне образлы итеп әйтә торган кыска халык авыз иҗаты әсәре .... дип атала

 1) мәкаль 2) табышмак 3) әйтем 4) мәсәл

5. Нокталар урынында булырга тиешле жанр атамасын күрсәтегез. Сөйләп бирүгә нигезләнгән, гади вакыйгаларны, тормыш-көнкүрешнең бер эпизодын, кешенең бер сыйфатын сурәтли торган жанр ... дип атала.

 1) әкият 2) хикәя 3) риваять 4) мәзәк

 6. Кайсы әдип үзен “зәгыйфь ”, “кол” дип атый

1) Габдерәхим Утыз Имәни әл-Болгари 2) Габделҗаббар Кандалый 3) Мәүлә Колый

4) Кол Гали

7. XIX гасыр татар әдәбияты мирасы булган әсәрне күрсәтегез

 1) “Идегәй” 2) “Җөмҗөмә солтан” 3) “Хисаметдин менла” 4) “Банкрот”

8. “Дусларга бер сүз” шигыре, Кәҗүл читек”хикәясе, “Кораб” шигыре, “ Банкрот” комедиясе, “Галиябану” драмасы кайсы чор татар әдәбияты мирасы, күрсәтегез.

 1) Борынгы чор татар әдәбияты 2) Урта гасыр татар әдәбияты 3) XIX гасыр татар әдәбияты 4) XX йөз башы татар әдәбияты

9. Түбәндәге шигырьнең персонажларын төгәл күрсәтегез. Бәхетлеме син бүген? –– Хәтерлим: бөтен дөньяны вәгъдә иткән идем кайчандыр... Мин сиңа үземне генә бирә алдым – алдадым... –– Һәм сүзеңдә тора алдың, кадерлем (Ренат Харис)

1) лирик герой һәм берәү 2) кыз белән егет 3) ир белән хатын 4) гомер юлын бергә узган ир белән хатын

10. Бу шигырь нәрсә турында? Җавабын күрсәтегез. Язгы кәеф. Беренче тере чебен! Ничек кул күтәрәсең!.. Равил Фәйзуллин

 1) мәрхәмәтлелек турында 2) яз турында 3) язны сагыну турында 4) чебен турында

11. Сюжет элементлары дөрес саналган вариантны күрсәтегез.

 1) пролог, тема, экспозиция, төенләнеш, вакыйгалар үстерелеше, кульминация

2) эпилог, экспозиция, төенләнеш, вакыйгалар үстерелеше, кульминация, чишелеш

3) экспозиция, төенләнеш, вакыйгалар үстерелеше, кульминация, чишелеш, идея

4) пролог, экспозиция, төенләнеш, вакыйгалар үстерелеше, кульминация, чишелеш, эпилог

 12. “Әдәбият – Литература “предметының өйрәнү объектын күрсәтегез.

1) әдәби әсәрләр 2) халык авыз иҗаты әсәрләре 3) әсәр 4) күренекле әдипләр иҗат иткән әдәби әсәрләр һәм халык авыз иҗаты җәүһәрләре

13. Әдәби төрләр дөрес саналган вариантны күрсәтегез.

 1) Чәчмә, тезмә, драма, юмористик 2)лирика, эпос, лиро-эпик, драма 3) чәчмә, тезмә, драма, халык авыз иҗаты 4) чәчмә , тезмә, юмористик, лиро-эпик

14. Әсәр эчтәлеген өйрәнү ничек була? Җавабын күрсәтегез.

 1) сюжет сөйләү 2) персонажларга бәяләмә бирү һәм авторы белән танышу 3) әсәрнең сюжетын өйрәнү һәм темасын, анда күтәрелгән проблеманы, автор фикерен, идеясен, мәгънәсен ачыклау 4) сюжет сөйләү , персонажларга бәяләмә бирү һәм авторы белән танышу

15. «Литературное чтение- Әдәби уку» «Литература- Әдәбият» предметын укытуның белем бирүдә федераль дәүләт стандартлары концепциясендә ассызыкланган бурычларын күрсәтегез.

 1) йөгерек уку, язма һәм телдән сөйләм күнекмәсен үстерү; халык авыз иҗаты әсәрләрен, әдиплрне һәм аларның әсәрләрен өйрәтү, укучыларның иҗади сәләтләрен үстерү, әдәби мираска мәхәббәт тәрбияләү

2) әсәрне укый һәм анализ ясый, бәя бирү, үз текстын төзи белү күнекмәсе формалаштыру; әдәбиятны сүз тудырылган образ сәнгате буларак өйрәнү, әдәбиятның “мәңгелек” темасын танып белү; әдәби төрләр һәм жанрларын, әдәбиятның үсеш тарихын үзләштерү, гомумикешелек кыйммәтләренә мөнәсәбәт формалаштыру.

3) йөгерек уку, язма һәм телдән сөйләм күнекмәсен үстерү; әдиплрне һәм аларның әсәрләрен өйрәтү, укучыларның иҗади сәләтләрен үстерү, әдәби мираска мәхәббәт тәрбияләү;

 4) әдәби әсәрләргә анализ ясый белү күнекмәсе формалаштыру, иҗади сәләтләрен үстерү, рухи –әхлаки тәрбия бирү

16. Әдәби әсәр темалары төрләрен дөрес биргән вариантны күрсәтегез.

1) милли, тарихи, мәңгелек, персональ 2) мәхәббәт, тынычлык, автобиографик, аталар һәм балалар 3) буыннар , тарихи, бәхет, шәхес 4) мәхәббәт, сугыш , биографик, буыннар.

17. Әдәби әсәр пафосы төрләрен дөрес биргән вариантны күрсәтегез

1) героик, романтик, трагик, драмматик, сентименталь, сатирик, комик 2) трагик, драмматик, сентименталь, сатирик, комик 3) сентименталь, сатирик, комик, героик, романтик, трагик 4) комик, героик, романтик, трагик, драмматик

18. Әдәби вакыт төрләрен дөрес биргән вариантны күрсәтегез

1) төгәл, билгесез, хыялый, мифологик, үткән, бүген, киләчәк 2) туган нигездә үткән вакыт, серле вакыт, чит җирдә үткән вакыт, шомлы вакыт 3) үткән вакыт, хәзерге вакыт, киләчәк вакыт, көтелгән вакыт, мәгънәсез вакыт 4) үткән вакыт, хәзерге вакыт, киләчәк вакыт, әкичти вакыт, көтелмәгән вакыт

19. Халык авыз иҗаты төрләре дөрес саналган вариантны күрсәтегез

1) лирик, лиро-эпик, эпик 2) тезмә, юмористик, лиро-эпик 3) лирика, лиро-эпик, мифологик 4) чәчмә, тезмә, драма, эпик

20.Эпик төргә караган жанрларны дөрес билгеләгән вариантны күрсәтегез.

1) хикәя, очерк, хикәят, новелла, әкият, повесть, роман 2) очерк, хикәят, баллада, новелла, әкият, повесть, роман 3 ) хикәят, хикәя, повесть, роман, мәрсия 4 ) очерк, хикәя, касыйдә, новелла, әкият, повесть, роман