Тема: Рәми Ғариповтың “Батырша” балладаһының идея-тематик йөкмәткеһе
методическая разработка (11 класс) на тему

Тема: Р1ми ?ариповты5 “Батырша” баллада3ыны5 идея-тематик й2км1тке3е

Ма6сат: Батырша тура3ында м17л9м1т бире9, уны5 ш1хесен1 х2рм1т 31м 6ы8ы63ыныу т1рби1л19, балладаны5 идея-тематик й2км1тке3ен асыу, у6ыусылар8ы5 32йл19 телм1рен 94тере9.

Йы3азландырыу: мультимедиа проектор, компьютер, таблица, тер1к конспекттар, Р1ми ?ариповты5 портреты, айбалта, Шлиссельбург 61л713е 39р1те.

Д1рес планы.

1. Ойоштороу моменты.
2. Белгест1р8е ты5лау.
3. !41рг1 анализ.
4. У6ыусылар8ы5 батыр тура3ында фекере.
5. Йом7а6лау.

Д1рес барышы.

  I.Ойоштороу моменты.

Б2г2нг2 д1рест1  бе8 Баш6ортостанды5 халы6 ша7иры Р1ми ?1риповты5 «Батырша» баллада3ы тура3ында 398 алып барабы8. Батырша тура3ында тарихи м17л9м1тт1р мен1н танышырбы8, 141р8е5 художестволы эшл1неше 31м й2км1тке3е буйынса 32йл1шербе8.

 -Д1ресте5 тема3ын я8абы8: Р1ми ?ариповты5 “Батырша” баллада3ыны5 идея-тематик й2км1тке3е.

1-cе Слайд. Р1ми ?ариповты5 портреты, тема исеме. Ѳйр1нел1с1к 141р8е5 жанрына и7тибар ит1йек 1ле-баллада.

-Ним1 ул баллада?

            2-се Слайд. Баллада-итальянса ballare (бейе9) 398ен1н килеп сы66ан. Баллада-тарихи-героик тематикалы ши7ри жанр. У7а 8ур эпик й2км1тке хас.  

-Баллада тура3ында т2ш2нс1не д1фт1реге8г1 я8ы7ы8.Балладаны 2й81 у6ып килерг1 6ушыл7айны. Ентекл1п у6ып сы66ан3ы7ы88ыр, тип уйлайым.

!й81ге8, б2г2нг2 15г1м1не «Эште тикшерене9сел1р алып бара» форма3ында алып барайы6. Тикшерене9сел1р сифатында 4 у6ыусы сы7ыш я3аяса6. Х18ер мин улар8ы урындарына ултырыуын 3орайым.

У6ыусылар, 3е8 д1рес барышында м23им фекер81р8е, м17л9м1тт1р8е я8ып ултыры7ы8.

Б2г2н бе8- тикшерене9сел1р. Х1б1р алынды. Батыршаны 6ул7а ал7андар, алы4 Нева буйында7ы Шлиссельбург 61л713ен1 ябыл7ан.

-!й81ге8, слайдта7ы 3орау8ар буйынса тикшер1йек.

3-с2 слайд.

1.Кем ул Батырша, 6ай8а 31м 6асан тыу7ан? Уны5 тура3ында тарихта ним1л1р билд1ле?

2. Ни 2с2н Батырша к2р1шк1 к9т1релг1н? Нинд1й c1б1пт1р бул7ан?

3. Батыршаны5 батша7а я87ан хаты ним1 тура3ында?

4. Батыршаны5 артабан7ы я8мышы нисек бул7ан?

Шулай итеп, 1й81ге8 3988е тикшерене9сел1рг1 бир1йек. Кем ул Батырша?

II.Белгест1р8е ты5лау.

1-се тикшерене9се.

Батырша- халы6 тарафынан яратып 6ушыл7ан исем-6ушамат. Уны5 р1сми исем-фамилия3ы: Абдулла Ба3адирша3 ?1ли улы ?1лиев. Ул 1710   йылдар тир13енд1 х18ерге Балтас районыны5 Ю7ары :арыш ауылында тыу7ан. Ул бик белемле, у6ымышлы дини кеше бул7ан. Ырымбур, :азан губерналарында и5 у6ымышлы м281рис 31м м1ш39р мулла булып таныл7ан.

Шулай итеп, кем ул Батырша?

Р1хм1т.

2. Ни 2с2н Батырша к2р1шк1 к9т1релг1н? Нинд1й c1б1пт1р бул7ан? №988е 2-се тикшерене9сег1 бир1йек

2-се тикшерене9се.

XVII-XVIII быуаттар 3у8ымында баш6орттар бик к9п тап6ыр8ар ихтилал7а к9т1рел1, с2нки баш6орттар Р1с1йг1 6ушыл7анда т282лг1н ике я6лы килеше9 бо8ола. Батша х2к9м1те 398енд1 тормай. Ул т2рл2 3алымдар8ы арттырыу, баш6орт ер81рен ба4ып алыу, к2сл1п су6ындырыу юлына ба4а. Батырша халы6ты5 и8елеп й1ш19ен к9реп, 98 иркен я6лап яу7а к9т1релерг1 са6ырып, 98ене5 2нд1м13ен я8а 31м я6ын ш1кертт1ре аша тараттыра. Батырша й2р2г1н урындар8а халы6 д1рр19 яу7а к9т1рел1. Баш6а ихтилилдар8ы5 ет1ксел1рен1н айырмалы р19ешт1 Батырша дини кеше булыуы мен1н айырыла. Л1кин яу ба4тырыла. Был 1755 йыл була. Батырша7а ул ва6ытта 43-45 й1шт1р тир13е була.

Р1хм1т.

Шулай итеп, ни 2с2н Батырша к2р1шк1 к9т1релг1н? Нинд1й c1б1пт1р бул7ан?

3. Батыршаны5 батша7а я87ан хаты ним1 тура3ында? №988е 3-с2 тикшерене9сег1 бир1йек

3-с2 тикшерене9се.

Батырша тотолоп М1ск19г1 килтерелг1с, Шлиссельбург6а ябылыр8ан алда, императрица Елизавета Петровна исемен1 8ур хат я8а. Л1кин ул, чиновниктар тарафынан адресатына тапшырыр7а в17181 ител31 л1, батша7а барып етм1йенс1, т9р1л1р 6улында  7ына 6ала. Т2рки теленд1 я8ыл7ан был хатта Баш6ортостанда бул7ан 6анлы 31м фажи71ле тарихи ва6и7алар8ы, халы6ты5 к2нк9решен, 72р2ф-7181тен, уй-хыялдары, 6ай7ы-х1ср1тт1ре й1нле итеп тасуирлана. (8е й1ш1г1н осор7а т2пл2 6ылы63ырлама бир1. :улъя8маны5 к9л1мен 100-130 битт1р сама3ы, тип и41пл1й81р. Оригиналы М1ск1981 981к д19л1т борон7о акттар архивында 3а6лана. :улъя8маны5 фото3он к9р13еге8.

4-се слайд.  :улъя8ма фото3ы.

Батыршаны алы4 Нева буйында7ы Шлиссельбург 61л713ен1 ябалар. Шлиссельбург 61л713е фото3он к9р13еге8.

5-се слайд. Шлиссельбург 61л713е.

Р1хм1т.

Шулай итеп, Батыршаны5 батша7а я87ан хаты ним1 тура3ында?

4. Батыршаны5 артабан7ы я8мышы нисек бул7ан? №988е 4-се тикшерене9сег1 бир1йек

4-се тикшерене9се.

Шлиссельбург 61л713енд1 биш йыл ят6андан 3у5, 1762   йылда т2рм1 3а6сы3ыны5 6улынан 6оралын тартып алып, бы7аулы к2й2 бер нис1 3а6сыны сабып 9лтер1, 98е шунда батыр8арса алышып ая6 24т2 9л1. Ул 6орал айбалта була. Айбалта- русса секира була, ул 8ур т951р1к й28л2, о8он 3аплы борон7о 3у7ыш 6оралы. Айбалта фото3он к9р13еге8.

6-сы слайд. Айбалта фото3о.

Т2рм1 3а6сылары 6улында шундай 6орал бул7ан. Батыршаны5 был инде 3у57ы батырлы7ы була.

Р1хм1т.

-Шулай итеп, Батырша тура3ында ним1л1р белдек?

 №ы7ымта я3айы6.

1. Батырша баш6орт хал6ыны5 ерем, телем, хал6ым тип й1нен фи8а 6ыл7ан ихтилал ет1ксе3е,  98 иркен я6лап яу7а к9т1ре9се.

2. Батырша т2рм1л1л1 яу к9т1р1, т2рм1 3а6сы3ыны5 айбалта3ын тартып алып, бы7аулы к2й2 бер нис1 3а6сыны сабып 9лтер1, 98е шунда батыр8арса алышып ая6 24т2 9л1.

3. Батыршаны5 батша7а я87ан хаты Баш6ортостанда бул7ан 6анлы 31м фажи71ле тарихи ва6и7алар8ы, халы6ты5 к2нк9решен, 72р2ф-7181тен, уй-хыялдары, 6ай7ы-х1ср1тт1ре й1нле итеп тасуирлана.

-Тишерене9сел1рг1 8ур р1хм1т, урындары7ы87а ултырыр7а м2мкин.

III.!41рг1 анализ.

-Р1ми ?1риповты5 да Батырша7а 6ы8ы63ыныуы бик к2сл2 була. Уны5 тура3ында тарихи м17л9м1тт1р э8л1п, хатта Санкт-Петербургтан алы4 т9гел Шлиссельбург утрау-61л713ен1 барып 6айт6ан. Я8а3ы 141рен ул «Шлиссельбург тот6оно» тип атар7а уйла7ан. Л1кин уйланыл7ан поэманы5 «Батырша монологы» тиг1н 2л2ш2н ген1 я8ып 2лг2р1.

-! х18ер 141рг1 к9с1йек. !5г1м1не 141р8е5 эпиграфынан башлайы6. Эпиграфты тасуири у6ытыу.

            7-се слайд.

Урал6айым, 3ин1н 6ыр6ып ал3ам

Ат 6ыуыр8ай я57ы8 талдары5,

Тамып та 7ына 6ала 6ыр66ан са6та

Яу8а 9лг1н батыр 6андары…

Бат6ан ай8ай булып, ай, т2н ярып,

Батыршаны5 39нг1н т2н2 ине..

Ыласындай йыл7ыр  ил батыры

Салауатты5 тыу7ан к2н2 ине…(Баш6орт халы6 йыр8арынан)

-Эпиграф буйынса ним1 1йт1 ала3ы7ы8? Нинд1й 141р81н алын7ан? (Баллада7а эпиграф итеп яу батыр8ары 31м Батырша тура3ында7ы баш6орт халы6 йыр8арынан ике куплет алын7ан.)

-Йыр8ар8а 398 ним1 тура3ында бара?

 20-30 йыл 3айын ихтилалдар булып тор7ан. Был халы6ты5 азатлы66а ынтылышы бик к2сл2 булыуы тура3ында 32йл1й. №1р яу8ы5 98 ет1ксе3е халы6 ара3ынан 94еп сы7ып тор7ан. Батыршаны5 эшен Салауат дауам ит1с1ге 3ы8ы6 24т2н1 алына…

  Ошо эпиграфта7ы азатлы66а ынтылыш рухы баллада7а ла к9ск1н, тим1к азатлы6 2с2н к2р1ш тема3ы бе88е5 балладала ла дауам итеп кит1.

-Балладаны 2й81 у6ып килерг1 6ушыл7айны. Ентекл1п у6ып сы66ан3ы7ы88ыр, тип уйлайым. Нинд1й а5лашылма7ан 39881р булды?

             8-се слайд.

№98лек эше.

Ильтифат-и7тибар, х2рм1т.

Н1жес-бысыра6.

:он-9с.

Был и4керг1н 39881р. Ошо 39881р мен1н 398б1йл1нешт1р, 32йл1мд1р т282п 6ара7ы8.(н1жес я7ыу, 6он тотоу, илтифатлы булыу)

-! х18ер к98 югертеп кен1 балладаны и4к1 т2ш2р2п сы7айы6.Балладаны5 т19ге юлдарында Батырша нисек 39р1тл1н1, уны нинд1й той7олар бил1й? (Батыршаны ауыр уй8ар бил1й, т2ш2нк2л2кк1 бирелг1н ке9ек)

-Автор Батыршаны5 той7оларын, к95ел торошон к9р31те9 2с2н нинд1й 39р1тл19 саралары 6уллан7ан? Яуапты текстан табып у6ып к9р31теге8.

М15гелекк1 таш т2рм1г1 ябыл7ан яусыл тот6ондо5 башынан ни81р ген1 у8ма4. Даръя утрауында7ы утрау8а бы7аулы 61бере-утрау, к1фене-таш зиндан х18ер. Тышта оло7ан ы87ыр елд1р 81 у7а бары йыназа у6ый т24л2. Тот6он к95елен йыуатыр, х1лен а5лар бер кем ю6.

-Балладала 3илал тиг1н 398 йыш осрай, ним1не а5лата ик1н? Бе8 был 3988е 1леге ва6ытта 6улланабы8мы? Д1реслект1н у6ып ишеттереге8.

3илал- ул я5ы тыу7ан ура6 форма3ында7ы ай.

-Бына ошо ура6 ай7а нинд1й м171н1 3алын7ан ик1н?  Ай8ы нинд1й 6орал7а о6шата?  Яуап. (Ай8ы к9рг1с, ауыр уй8ары  тарала т2ш1, онотолоп тора. Ай8ы айбалта7а о6шата. Л1кин уны5 айбалта3ы ю6. :улында 6орал бул3а, алышып 9л1р инем, тиг1н уй кил1.)

-Артабан Батыршала нинд1й тел1к тыуа? Шул юлдар8ы табып, у6ып кит1йек. (Батырша батша7а ярлы6ау 3орап, хат я8ыр7а була. А6 6а7ы87а халы6 зарын да я8ыр7а ни1тл1й.)

-Автор ярлы6ар, б1лки, а6 батша, тип кен1 1йтм1й, 1 Был донъя й282нд1 ки5 хо8ай 628р1те, ярлы6ар, б1лки, тим, а6 батша х18р1те,  тип 1йтеп бир1.

-Автор Батыршаны5 тел1к-ни1тт1рен, к95ел той7оларын к9р31те9 2с2н нинд1й  1йтем 6уллан7ан?

Та7ы ла тап6ыр 39881р, 1йтемд1р бармы, бул3а, табып, у6ып ишеттереге8. М171н13ен а5латы7ы8. (Алтын бысра6 бул3а ла алтын булып 6ала. Тик тор7ансы ним1 бул3а ла эшл1п 6ал.)

Н1жеск1 ташлау8ан

Тут алма4 алтынды.

Тик ятып 6ал7ансы

Атып 6ал, юнып у6.

-Автор был тап6ыр 39881р8е, 1йтемд1р8е ни 2с2н 6уллан7ан ик1н? М161лд1р, 1йтемд1р эмоционаллек д1р1ж13ен к2с1йтеп, герой8ы5 хист1рен, 1йтерг1 тел1г1н фекерен т1р1н1йтеп еб1р1. Автор 141р8е5 м171н13ен т1р1н1йте9 2с2н, тема3ын, идея3ын асыр 2с2н 6уллана.

-!41р81 3илал образы ни 2с2н бирелг1н? (!ле уны5 к2с2 булыуын

к9р31тер 2с2н бирелг1н. Башта ул 6анаты 3ын7ан 6ош ке9егер1к ине, 1 х18ер  ул к2р1ш юлдарын э8л1й. :а7ы8 мен1н 61л1м 3орай. Тим1к, Батыршала к2р1ше9 тел1ге тыуа, к2с2 бул7ас, батыр8ы5 рухы 3ынмауы, батыр й1н булыуын к9р31т1, т2ш2нк2л2кк1 л1 бирелм1г1н, т2рм1л1л1  ул к2р1ш юлдарын э8л1й.)

-Тим1к, ошо б1л1к1й ген1 монологта Шлиссельбург тот6оно 94ешт1 к9р31телг1н.

-Шулай итеп, 1йтелг1нд1р8е йом7а6лап, 141р8е5 теле тура3ында ним1 1йт1 ала3ы7ы8, баллада нисек у6ыла? (!41р8е5 теле бай, халы6сан, ябай, автор тап6ыр 39881р8е, 1йтемд1р8е 6уллан7ан.)

IV.У6ыусылар8ы5 батыр тура3ында фекере.

-Балладаны у6ып сы66андан 3у5, Батыршаны 3е8 нинд1й итеп к98 алдына килтер13еге8? !41р 3е881 нинд1й уй-той7олар уятты? (Батырша 718еллекте э8л1г1н, ерем, телем, хал6ым тип й1нен фи8а 6ыл7ан ихтилал ет1ксе3е,  98 иркен я6лап яу7а к9т1ре9се. Уны5 2с2н 7орурланыу той7о3о, уны5 ке9ек булыр7а, тиг1н тел1к тыуа.)

-Ошо 141р 1леге к2нд1 актуалме? Б2г2нг2 к2нд1 халы6, тел, ер 2с2н к2р1шерг1 к1р1кме, 3е8 нисек уйлай3ы7ы8? 

-Автор мен1н герой ара3ында о6шашлы6, урта6лы6 бармы? (Улар ике3е л1 д2р24л2кт2, 718еллекте э8л1г1нд1р. Шуны5 2с2н к2р1шк1нд1р. Ике3ене5 д1 79мере к2р1ш бул7ан, халы6ты 6ай7ырт6андар. Ике3е л1 6ы46а 79мерле бул7андар.)

-Та7ы Батырша, Р1ми ?арипов ке9ек нинд1й герой8ар8ы бел13еге8? 

Быйыл7ы йылды Б2й2к Ватан 3у7ышыны5 200 йыллы7ын билд1л19 йылы тип и7лан ителг1н. Ошо 3у7ышта 6атнаш6ан :а3ым т9р1 ха6ында ним1 1йт1 алыр3ы7ы8? Француздар баш6орттар8ы кемд1р тип ата7ан? (полк командиры бул7ан, д2р24л2кт2, 718еллекте э8л1г1н, халы6ты 6ай7ырт6ан, батша я6ындары тарафынан а7ыулап 9лтерелг1н)

-Шулай итеп, бе8 б2г2н 718еллекте э8л1г1н, ерем, телем, хал6ым тип й1нен фи8а 6ыл7ан  Баш6ортостанды5 халы6 ша7иры Р1ми ?1рипов, хал6ыбы8 батыры Батырша тура3ында 398 алып бар8ы6.

-! х18ер шундай халы6 батыр8ары, зыялылары тура3ында бер йыр ты5ла7ы8.Был йыр8а нинд1й ш1хест1р телг1 алына, и7тибар мен1н ты5ла7ы8.

- Был йыр8а нинд1й ш1хест1р телг1 алына?

1 х18ер 141р8е5 эпиграфына 1йл1неп 6айтайы6 1ле, ошо йыр мен1н ул ауаздашмы? Улар ара3ында нинд1й б1йл1неш бар?

-№1р заманды5 98 геройы, 98 ш1хесе бар. Батыр8ар бул7ан, бар, буласа6.

V.Йом7а6лау.

-Д1рест1 ним1 6ы8ы6лы булды? Ним1л1р белдеге8, 98еге8г1 ним1л1р  алды7ы8? Ним1 6ыйын булды?

VI.Ба3алау.

VII.Ѳй эше бирелә.

Батыршаны нинд1й итеп к98 алдына килтер13еге8, батыр тура3ында7ы уй-той7олары7ы88ы 6а7ы87а к9сереге8.Шул турала б1л1к1й ген1 инша я8ы7ыҙ