А. Уержаа "Аякта хээлер"
план-конспект урока на тему

Бирги кичээл

Темазы: Антон Уержаа «Аякта хээлер» - тема, идеязы,

утказының сайгарылгазы.

Кичээлдиң сорулгазы:

1 Уругларны Тываның салым-чаяанныг шулукчузу Антон Уержааның кыска допчу-намдары-биле таныштырбышаан, «Аякта хээлер» деп шулуунуң тема, идеязын, тодарадып, утказын сайгарар.

2.Шулуктуң утказынга даянып, уругларга аалга келген аалчыга хамаарыштыр ёзу-чанчылдарны тайылбырлаар.

3. Уругларньң аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Кичээлдиң дерилгези: мультимедийлиг проектор, Тыванын картазы, номнар делгелгези, саазында тест айтырыглары.

Кичээлдиң планы:

 1. Организастыг кезээ.

II.  Чаа теманыц тайылбыры

А) Башкының киирилде сѳзу.

 Б) Сактыышкын-минутазы

2. Баmкынын тайылбыры

А) Тываның картазы-биле ажыл

Б) Номнар делгелгези

В) Чогаалчынын  хѳрек-чуруу-биле таныштырылга.

3. Шулуктуң сайгарылгазы

А) Шулуктуң адынын сайгарылгазы.

Б) Шулуктуң аянныг номчулгазы

В) Шулуктуң утказынын сайгарылгазы

 III. Быжыглаашкын

А). Тест-биле ажыл.

IV. Туңнел

V. Бажыңга онаалга: Антон Уержааның «Аякта хээлер» деп шулуунуң дылдомааның сайгарылгазын кылыр

Кичээлдиц чорудуу:

1. Организастыг кезээ. Башкының киирилде сѳзу.

- Экии, уруглар. Олуруңар. Бо хун бистер Тываның комсомол шаңналының лауреады, Россияның чогаалчылар эвилелиниң кежигуну чораан, ховар дээн салым-чаяанныг шулукчу Антон Үержааның кыска допчу-намдары-биле танышпышаан, ооң «Аякта хээлер» деп шулуун номчуп, тема, идеязын тодарадып, утказын сайгаржыр бис, уруглар. Ынчангаш кыдырааштарыңар ажыткаш, ай-хунун демдеглеп, теманың адын бижип алыылыңар.

Теманы бижип алган болзувусса, ам кичээлдиң эгезинде бичии сактыышкын-минуталарындан кылыптаалыңарам, уруглар.

Антон Үержаа деп кымыл, ооң дугайында кым чуну билирил, уруглар? Бо чогаалчының чуу деп чогаалдары-биле таныш-тыр силер, сактып керуңерем. («Хараган», «Ие-дылым»)

Ийе, сактып турарыңар эки-дир, уруглар. Ам мени кичээнгейлиг дыңнап, чогаалчыньң дугайында мээң тайылбырымдан кыска бижимелдерден кылып олурар силер, уруглар.

Башкының тайылбыры

Антон Үержаа дээрге тыва литературада ушку салгалдың чогаалчызы.

Ол аныяанда-ла, 39 харлыында, амылыг ѳртемчейден эрте чоруй барган ёзулуг салым-чаяанныг шулукчу.

Ооң тѳруттунген чер-чурту - Барыын-Хемчиктиң Хѳнделең сумузу.

Антон Уержаа 1957 чылдың декабрь 2-де тѳруттунген. Тѳрумелинден салымчаяанныг чогаалчы Антон Үержаа шулуктерни, чечен чугааларны сески классчы тургаш-ла бижип эгелээн. Шулукчу дириг чорааш, «Хээлер» (1984ч), «Саарыг ыры!» (l989ч), «Ногаан аът» (1992) деп шулук номнарын ундурген. А чогаалчының сѳѳлгу «Ынак-тыp мен» (1997ч) деп аттыг дѳртку ному чогаалчы бистиң аравыска чок, ѳске оранче бурганнай берген уезинде чырыкче унген. Чогаалчының  кыска допчу-намдары-биле таныжарга мындыг-дыр, уруглар. Ам чогаалчының бодунуң хѳрек-чуруу-биле

таныжаалыңар. Антон Уержааның бо хѳрек-чуруу М.П.Ховалыгның «Тыва республиканың чогаалчылары» деп номундан алдынган. Чогаалчынын. чуруунче кичээнгейлиг кѳруп алгаш, ооң овур-хевирин чугаалаптаалыңарам, уруглар. Чогаалчы бо чуруунда кайы хире назылыг хевирлиг-дир, уруглар? (30 ажыг харлыг)

Ий е, шын-дыр. Ам оон. овур-хевирин боттарынарның билип турарынар-биле чугаалап кѳрунерем. (Шевергин кылдыр таартып кестирген кара чаш дуктерлиг, кирбей салдыг, ооң карактары кыдырык, кѳружу топтуг, бодамчалыг, угаанныг. Карактарынче эки кичээнгейлиг кѳруп орарга, кѳружу чымчак, бичии хулумзургей-даа ышкаш. Ооң кеткен хеви байырымныг:  кара костюм, ак хѳйлең болгаш кара-хурең шокарлыг галстуктуг.)

Шулуктуң адының сайгарылгазы.

«Аякта хээлер» деп шулуктуң  автору-биле таныштывыс. Ам ооң шулуу-биле таныжаалыңар. Шулукту номчуур мурнунда ооң адынче кичээнгейден салыптаалыңар, уруглар. Кым самбырага келгеш, шулуктуң адының тургузуун сайгарыптарыл? Тыва дыл кичээли-биле бичии холбаптаалынар, уруглар.

Аякта хээлер - сѳс каттыжыышкыны.

Бо сѳс каттыжышкынында сѳстернин. лексиктиг утказын тус-тузунда сайгарыптаалыңарам.

Словарьлыг ажыл:

Аяк - чем ижеринге таарыштыр кылган, колдуунда-ла тѳгелчик, ишти оңгар, туда чок азы тудалыг-даа болур сава аймаа.

Хээлер - угулзалар. Тыва чоннуң национал уран чуулунуң  ылаңгыя чурулга, каасталга уран чуулунуң онзагай бир хевири, чардынмас бир кезээ. Шулуктуң адын орус дылче очулдуруп кѳрээлиңерем, уруглар.

Чаа, эр-хейлер, шулуктуң адын эки сайгарып билип алдывыс. Ам шулуктуң аянныг номчулгазын кылып, утказын сайгаржыылыңар. Шулуктуң бирги номчулгазын мен кылыйн, силер кичээнгейлиг эдерти кѳруп, канчаар аянныг номчуурун экидир эскерип олурар силер, уруглар.

(Шулуктуң аянныг номчулгазын башкы шээжи-биле кылыр.)

Шулукту чугаалап турумда утказындан чуну билдиңер, уруглар? Шулук чунуң дугайында-дыр? Чогаалчы шулукте кандыг бодалды илередип турардыр.

Ийе, шын-дыр, уруглар. Силерниң билип сайгарып турарыңар кончуг эки-дир. Ам кыдырааштарывыска шулуктуң тема, идеязын бижип алыылыңар. Шулуктуң темазы: ёзу-чаңчыл темазы

Идеязы (бодалы): Тыва чоннун, бот-боттарынга сагыш човангырын, хундуткелдиин, эп-найыралдыын аяк шайга хамаарышкан ёзу-чаңчылдар дамчыштыр онзагай бижип кѳргускен.

Бо бодалды ам чогаалчының шулуунуң одуруглары-биле бадыткап сайгараалыңар, уруглар.

Аякта шай бусталып турар болза-ла чунуң  демдээ деп бижип турар-дыр, уруглар?

Шын-дыр, амыдыралдың демдээ. Ол дугайын номчуптаалыңар. Шайны хайындырарда канчаар хайындырар деп турар-дыр, уруглар? (Ону хайындырарда кижи чурээниң ханызы-биле, сеткили-биле хайындырар. )

2-ги одуругда аякта шайны чунун демдээ деп турар-дыр, уруглар? Аякта шай – хундуткелдиң демдээ.

Бо одуругда ѳгге кирген аалчыга бир-ле дугаарында чуну кудуп, сунар-дыр, уруглар?

Бир эвес аалга аалчы хамаанчок, чорумал кижи далаш-биле кире душкен болза, ѳгнун ээлери-биле амыр-мендизин солчуп, чолукшаан сѳѳлунде, ѳгнун' херээжен ээзи ак шайын кудуп хундулээр.

Аякта шай - хундулээчел ээлерни херечилеп турар. Дараазында одуругда чунуң дугайында бижээн-дир,уруглар?

Ава кижинин хайындырган шайы чууден артык амданныг чем дээн.

Ам чаа-ла шайны суксун деп чугаалаштывыс. Ам чуге чем деп адай бергени ол,уруглар?

Чуге дизе шай суттуг болгаш дустуг болганы-биле онзагай шынарлыг. Ол кижиниң суксунуң чандырар, аштаанын чидириптер куштуг

Аякта шай - чугаа-сооттун. эгези

Аяк шайы - ажы-тѳлунге аас-кежикти кузеп оран таңдызынче чажар чеми. Тыва чаңчыл ёзузу-биле егнуң херээжен ээзи эртенги хайындырган суттуг шайын шаажан: аякка куткаш, ѳѳнден дашкаар унуп кээп, чорук кылып аъттанган кижиниң ажыл-херээ будуп, база ажы-тѳлунуң амыдыралчуртталгазының  оруу ак, эки чорзун дээш, шайын еРГУП,чер-чуртунга, оран таңдызынга чалбарып, тос карак-биле дѳрт чукче чажар чораан.

Антон Уержаа бо шулуунде кандыг хээлернин: дугайында бижип турар-дыр, уруглар? Хээлер деп сѳс кандыг утказында ажыглаттынган-дыр?

Шын-дыр, доора утказында. «Аякта хээлер» дээрге-ле чуу дээн-дир, уруглар? «Аякта амыдырал» дээн уткалыг.

Чогаалчының аяк шайга хамаарыштыр кандыг бодалдарын билип алдывыс. уруглар?

l-ги хээ - l-ги бодал: аякта шай - амыдыралдың демдээ

2-ги хээ - 2-ги бодал: аякта шай  - суксун

3-ку хээ 3-ку бодал: аякта шай - хундуткелдин: демдээ

4-ку хээ - 4-ку бодал: авамның ак шайы - амданныг чем.

5-ки хээ 5-ки бодал: аякта шай - чугаа-сооттун  эгези

6-гы хээ -- 6-гы бодал: аякта шай - аас-кежиктиң чал6арыы.

Шулуктуң утказын сайгарып чугаалаштывыс, уруглар. Эр хейлер! Ам бо кичээлде 6илип алган билиглеривисти 6ыжыглап алыры-6иле тест айтырыгларынга харыылаптаалыңарам, уруглар. Мен силерге саазында парлаан тест айтырыгларын улеп бээримге, шын харыыны карандаштар-6иле боттарыңар демдеглеп харыылаар силер.

Тест айтырыглары.

1.Aнтoн Үержаа деп кымыл?

А. Тыва литератураның ундезилекчизи

В. Тыва литературада ушку салгалдың шулукчузу

С. Тыва литературада ийиги салгалдың чогаалчызы.

2. Антон Үержаа каяа тѳруттунгенил?

А. Барыын-Хемчиктин. Хѳнделенге

В. Чѳѳн-Хемчиктиң Хѳнднргейге

С. Ѳвурнуң Торгалыгга

3. Чогаалчының номнарын чырыкче унген чылынын. аайы-биле чыскаап бижинер: «Ногаан аът», «Ынак-тыp мен», «Хээлер», «Саарыг ыры».

1.

2

3.

4

4. Чогаалчының номнарының аттарын орус дыл кырынче очулдурунар:

А. «Хээлер»

В. «Саарыг ыры!»

С. «Ногаан аът»

D. «Ынак-тыp мен»

5. Чогаалчыны тывыңар (Экранда чогаалчылар чуруктарындан тывар)

6. Чогаалчының «Аякта хээлер» деп шулуунуң темазы

А. Куш-ажыл темазы

В. Ёзу-чанчыл темазы

С. ынакшыл темазы

Кичээлдиң туңнели. Бо кичээлде шупту эки киржип, Антон Үержаа деп чогаалчының дугайында билип алганывысты ам чаа-ла хыналда тестиниң дузазы-биле хынап кердувус. Эки-дир, уруглар. ынчангаш демдектерни

салыылыңар.

Бажыңга онаалга: Антон Уержааның «Аякта хээлер» деп шулуунуң дылдомааның сайгарылгазын бердинген план ёзугаар бѳлуктерге чарлып алгаш

кылып эккээр

1.Шулукте дылдың чурумалдыг аргалары

2. Шулуктуң дылының лексиктиг онзагайы.

Кичээл планын тургузарда ажыглаан литература:

J Антон Үержаа «Хээлер» Кызыл - 1984

3. Антон Үержаа «Ынак-тыр мен» Кызыл - 1997

4. М.П.Ховалыг «Тыва республиканың чогаалчылары»

5. А.К.Калзаң «Ѳзулдениң демдектери» Кызыл - 1991

6. Ч.М.Чап, А.Т. Бѳлгум-оол «Тыва угулзалар, хээлер» Кызыл - 2008

7. О.О.Бартан «Тываларның национал чеми болгаш чем унуштери» Кызыл - 1997ч

8. Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институду «Тыва дылдың тайылбыр словары» Новосибирск «Наука» 2003

9. «Шын» 1997 март 1.