Телмәр үҫтереү алымдары
занимательные факты

.

XXI быуат – яңы  информацион технологиялар заманы. Ул йәш быуындан юғары интеллектуаль үҫеш кимәлен, үҙенең киләсәген алдан күрә белеүҙе, планлаштыра алыуҙы, тормошҡа ашырыу юлдарын асыҡ төҫмөрләүҙе талап итә. Был маҡсатҡа ирешеү өсөн башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрен уҡытыуҙа ла инновацион технологияларҙы файҙаланыу мөһим. Хәҙерге заман талап итеүенсә, бала үҙ аллы белем алырға, алдына ҡуйылған проблеманы сисергә ынтылырға тейеш. Был осраҡта үҫтереүсе уҡытыу методикаһының алымдарын файҙаланыу отошло.

        Тәнҡитле фекерләү технологияһы нигеҙендә үҫтереүсе уҡытыу методикаһы алымдары ята. Был технология эҙмә-эҙлелек принцибына нигеҙләнгән. Яңы мәғлүмәт менән танышыр алдынан уҡыусы, нимә беләм һәм ул миңә артабан нимә өсөн кәрәк, тигән һорауҙарға яуап эҙләй. Мәғлүмәтте үҙләштергәндән һуң бала ниндәй яңылыҡ алыуы, уның нимә биреүе һәм нисек ҡулланылыуын иҫбатлай.

        Уҡыусыларҙың тәнҡитле фекерләүен үҫтереү өс кимәлдән тора:

1-се кимәл – саҡырыу, өндәү,

2-се кимәл –уйлау, фекерләү,

3-сө кимәл –рефлексия стадияһы.

 Был алымды ҡулланып, уҡыусыларға үҙ аллы эшләргә мөмкинселек тыуҙырабыҙ, уларҙың индивидуаль мөмкинселектәрен иҫәпкә алабыҙ. Был эш менән уҡыусыларҙың һүҙ байлығын арттырабыҙ, йөкмәтке һөйләргә әҙерләйбеҙ, төп фекерҙе билдәләргә өйрәтәбеҙ

кәрәк.

1 юл -  теманы асыҡлаусы бер исем.

2 юл -  предметты баһалаусы ике сифат.

3 юл -  предметҡа хас булған эш-хәрәкәтте белдергән өс ҡылым.

4 юл -  теманың йөкмәткеһен асыусы, авторҙың темаға булған мөнәсәбәтен күрһәтеүсе фраза (цитата, мәҡәл, әйтем)

5 юл -  һығымта, теманың төп фекерен ҡабатлаусы ассоциация

Тирәкле.

Йәмле, матур.

Үҫә, ҙурая, яҡшыра.

Ауылымды яратам.

Атайсалым.

          Ә хәҙер бергәләп яҙып ҡарайыҡ

Ҡурай.

Моңло, тылсымлы.

Уйната, йырлата, моңландыра.

Ҡурай - башҡорт халҡының музыка ҡоралы.

Моң.

Телмәр үҫтереүҙә отошло алымдар

Туған тел һәм әҙәбиәт дәрестәрендә уҡыусыларҙың телмәр культураһын тәрбиәләү проблемаһы бөгөнгө көндә мәктәп алдында торған актуаль мәсьәләләрҙең береһе һанала. Уҡыусыларҙың һөйләү телмәрен үҫтереү мәктәптә төп проблемаларҙың береһе булып ҡала килә. 90-сы йылдарға тиклем телмәр үҫтереү өҫтөндә эш инша, изложениелар яҙҙырыуға ғына ҡайтып ҡалды. Һөҙөмтәлә грамоталы яҙған,әммә ”телһеҙ” быуын үҫеп сыҡты.

    Һуңғы йылдарҙа бәйләнешле телмәр үҫтереүгә булған иғтибарҙың бермә-бер артыуы ҡыуандыра.  Үҙ фекереңде ҡолаҡҡа ятышлы,зиһендәргә үтеп инерлек итеп әйтә белеү,һүҙ ҡәҙерен,бәҫен аңлап, урынлы ҡуллана белеү, һис шикһеҙ, баланың үҙен, аң кимәлен үҫтереүҙең, туған тел аша милли менталитет тәрбиәләүҙең айырылғыһыҙ бер өлөшө.

     Урта мәктәпте тамамлаусылар, беренсенән, дөрөҫ (грамоталы) яҙа, икенсенән әҙәби телдә һөйләй ҙә белергә тейештәр.

 Уҡыусыларҙың телмәрен үҫтереү маҡсатының мөһимлеге һәм кәрәклеге бөгөнгө осорҙа арта төшә, сөнки мәктәп таммалаған йәштәрәгә йәмғиәттә лайыҡлы урын өсөн күп көс һалырға тура киләсәк.Был осраҡта уларҙың төп сараһы – тел. Уның яҙма төрө лә,һөйләү төрө лә ныҡ үҫешкән, камиллашҡан булып, йәштәр әйтергә теләгән уй-фекерҙәрен дөрөҫ, матур әҙәби телдәяҙа ла, һөйләй ҙә белергә тейеш.

 Башҡорт орфогграфияһы, дөйөм алғанда, фонетик принципҡа нигеҙләнгән, йәғни нисек  әйтәбеҙ , шулай яҙабыҙ, шуға ла башҡорт телендәге яҙмаларҙа орфографик хаталар күп түгел.Ә пунктуация, йәғни тыныш билдәләренең ҡулланылыуы билдәле грамматик ҡағиҙәләргә нигеҙләнә, ә ул грамматик ҡағиҙәләрҙе үҙләштереү һәм дөрөҫ ҡулланыу тел һиҙемлелегенә бәйләнгән. Тел һиҙемлелеген үҫтереүҙә тиң киҫәкле ( тиң хәбәрле), ябай һөйләмдәрҙе теркәүесле теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙе ябай һөйләмдәргә әйләндереү күнегеүҙәре яҡшы ярҙам итә. Был осраҡта ике һүҙҙән генә торған ябай ҡушма һөйләмдәрҙең башлау яҡшы һөҙөмтәләр бирә.

                            Эш төрҙәре

• Телмәрҙә өндәрҙең дөрөҫ әйтелеш
• Тасуири уҡыу,һөйләү. Тасуири уҡыған баланың тойғоһо, фекере, аңы әүҙемләшә. А.С.Макаренко уҡытыусынан үҙ тауышына хужа булырға талап иткән. Мин “бында кил” тигән һөйләмде 15-20 төрлө әйтергә өйрәнгәс кенә үҙемде һөйләү оҫтаһы тип һанай башланым”, - ти ул.Ысынлап та,йәнле һөйләүгә эске төйғо хас шул.
• Текст исеменә, иллюстарцияһынаҡарап,йөкмәткене прогнозлау
• Разведкалы уҡыу(эстән, шәп темпта)
• Сылбырлы уҡыу( бер-бер артлы) һ.б.
• Уҡығанды һҡйләү – уҡыусыларҙың бәйләнешле телмәрен үҫтереү иң әһәмиәтле алым,сөнки ул фекерҙең эҙмә-эҙлекле, бәйләнешле бирелеүен талап итә. Тик мөһим бер шарт:һөйләгәндә балағаирек бирергә, бүлдермәҫкә кәрәк. Булған хаталарҙы теркәп барып,һөйләп бөткәс кенә, класс менән бергә төҙәтергә мөмкин.

Н.Нәжмиҙең “Урал” поэмаһы буйынса дәрес-әңгәмә

Эпиграф:

Халыҡ рухы – халыҡ ҡанынан ул,

Ул бөйөк һәм изге төшөнсә.

Ул мөҡәддәс! Борғоларға уны

Тейеш түгел һәр кем үҙенсә. (Н.Нәжми)

Маҡсат:

1) Дәрес-әңгәмә нигеҙендә әҫәрҙең йөкмәткеһен анализлау;

2) Уҡыусыларҙа милли рух тойғоһо, тыуған ергә, телгә, милләткә,    һөйөү, ихтирам тәрбиәләү;

3) Әҙиптең ижадына,шәхесенә ҡыҙыҡһыныу уятыу.

Йыһазландырыу:

Н.Нәжмиҙең портреты, дәреслек, хрестоматия, "Ағиҙел" журналы (N5, 2002 й.), Н.Нәжмиҙең "Күңел сәхифәләре" китабы, Р.Шәкүрҙең "Сыңрау торналар" китабы, гәзит-журнал материалдары, интерактив таҡта, мультимедиялы проектор.

Дәрес барышы:

I. Ойоштороу моменты.

-Һаумыһығыҙ, уҡыусылар, ултырығыҙ! Бөгөн беҙ дәресте әңгәмә рәүешендә үткәрәбеҙ.

Дәрестә башҡортлоҡ, милли рух, милли аң, милләт төшөнсәләре тураһында һөйләшербеҙ.

II. Илдең, милләттең рухи көсөн, ҡеүәтен, кешелек донъяһында тотҡан урынын иң элек уның бөйөк кешеләре, оло аҡыл эйәләре, илем, халҡым тип йәшәгән ҡаһарман рухлы заттары билдәләй. (экранда Р.Зәйнетдинов һәм Г.Калитовтың “Ер рухы” картинаһы)

Һеҙгә таныш “Ер рухы” картинаһында ил тотҡаһы булырҙай ир-уҙамандарыбыҙ, ил инәһе булырҙай ҡатын –ҡыҙҙарыбыҙҙың – ерҙең рухын, милләттең көсөн, бәҫен,  халыҡ иркен яҡлаусы һәм һаҡлаусы шәхестәребеҙҙең төп көсө һүрәтләнгән. Әйтегеҙ әле,  кемдәрҙе күрәһегеҙ? (С.Юлаев, З.Вәлиди, Ш.Бабич, Аҡмулла һ.б.)

-Эйе, уҡыусылар,  был шәхестәребеҙҙең күбеһе башҡорт әҙәбиәтенең сағыу йондоҙона әйләнгән. Башҡорт шиғриәтенең йөҙөн билдәләрҙәй һәләтле шағирҙарыбыҙ араһында үҙенең йырлы-моңло лирикаһы менән айырылып тороусы Назар Нәжми ҙә бар.

Шағир үҙе әйткәнсә, кеше ғүмере – “Бер күҙ асып – йомған ара ғына”. Ул ошо ғүмер эсендә шиғриәтебеҙҙе ун биштән артыҡ поэмалары менән байытты. Ҡырҡҡа яҡын шиғри йыйынтыҡ сығарып өлгөрҙө, бынамын тигән драмалар ижад итте, башҡорт йыр сәнғәтенә лә үҙ өлөшөн индерҙе.Шағирҙың ижады тематикаһы буйынса ла,жанр тәбиғәте яғынан да күп төрлө. Һуғыш йылдарында, әлбиттә, һуғыш,һалдат тураһында. Ә инде һуғыштан һуң яҙған шиғырҙары еңеү шатлығы, Тыуған илен һағынып ҡайтыу ҡыуанысы,яуҙа һәләк булған һалдаттарҙы хәтерләү тураһында бәйән итә. Шағирҙың әллә күпме шиғырҙары Тыуған ил темаһына бағышланған. Шағирҙың лирикаһы – ул тәбиғәт, ул тыуған ауылы тураһында шиғырмы, кешеләр хаҡындамы – һәр саҡ илһөйәрлек уй-тойғолары менән бергә үрелеп бара.Һәм,әлбиттә,башҡа шағирҙар кеүек үк, Назар Нәжми мөхәббәт темаһын да ситләтеп үтмәгән.

Һәр бер әҫәренең исеменән үк нимә тураһында һүҙ барыуы,ниндәй темаға арналыуы беленеп тора. Һеҙҙең алдығыҙҙа ҡағыҙ киҫәктәре ята, мин шағирҙың шиғырҙарының исемдәрен уҡыйым, ә һеҙ уларҙы тейешле бағаналарға яҙа барырға тейешһегеҙ.

 Н.Нәжмиҙең поэмаларын иҫкә төшөрәйек, әле.(Экранда яҙыла)

“Йыр тураһында баллада”

“Ҡайындар”

“Ҡапҡалар”

“Күлдәк”

“Әсә”

“Дуҫ тураһында 11 йыр”

“Тере ҡан”

“Ғүмерлек йыр”

“Йоҡлаған бала янында һүҙ”

“Ике Зөләйха”

“Бер туғандар”

“Шағир һәм Шаһ”

“Иблис”

“Ағым”

“Урал”

-Ошо поэмалар араһында “Урал” милли рух менән һуғарылған, сәнғәткә бағышланған көслө, тетрәткес әҫәрҙәрҙең береһе. Бөгөн дәрестә беҙ Н.Нәжмиҙең “Урал” поэмаһы нигеҙендә әңгәмә үткәрәсәкбеҙ, күтәрелгән проблемалар тураһында һөйләшербеҙ, проблемаға ҡарата үҙ фекерҙәребеҙҙе әйтербеҙ.(тема, эпиграф, маҡсат әйтелә)

-Нимә ул рух, уҡыусылар?

Яуап: Рух – ул, кеше күңелен, йөрәген, бар булмышын солғап алған тойғо.

-Эйе, уҡыусылар, рух – ул бик киң төшөнсә, күп яҡлы. Уға бер-ике һүҙ менән, йә бер дәрестә генә яуап биреп, асыҡлап булмай. Ошо һорауға яуап эҙләп ҡайһы бер танылған шәхестәребеҙҙең фекерҙәренә иғтибар итәйек.  Күренекле яҙыусы Р.Өмөтбаев:“Халыҡтың рухы – уның ижадында. Уның әкиәттәре, эпос, легендәләрында, йырҙарында, әйтем-мәҡәлдәрендә һаҡланған ул. Башҡорттарҙан башҡа кемдә “Урал батыр”, “Аҡбуҙат”, “Сыңрау торна”эпостары бар. Улар тәрән мәғәнә, азатлыҡ, ғорурлыҡ рухы менән һуғарылған, “-ти.(слайд)

Күренекле башҡорт шағиры, С.Юлаев исеменләге премия лауреаты Ҡ.Аралбай рух төшөнсәһен, рух яҙыуын нимәләрҙә күрә.

Әлмисаҡтан тәүбабабыҙ табынған

таш – рух яҙыуы,

Шүлгәнташҡа зауыҡ менән

Һыҙылған һын – рух яҙыуы.

Йәнебеҙгә һары майҙай яғылған

ҡот – рух яҙыуы,

Уралтауҙың һәр ташына уйылған

Йыр – рух яҙыуы.

Ир данынан, ил зарынан яралған

моң – рух яҙыуы,

Башҡортомдоң бар булмышын

Һаҡлаған тел – рух яҙыуы…

Н.Нәжми “Урал” поэмаһында рух төшөнсәһен үҙенсә хәл итә. Ә хәҙер поэманың йөкмәткеһе буйынса һөйләшеүгә күсәйек.

-“Урал” поэмаһында кемдәр тураһында һүҙ бара? (Артист Ишмөхәмәт улы Ишбулла һәм ят кеше тураһында)

-Уҡыусылар, беҙ Ишбулла йөҙөндә кемде күрәбеҙ? Артистың прототибы кем икән?

- И.Дилмөхәмәтов тураһында нимә беләһегеҙ

 -“Урал” поэмаһында тормошта ысын булған хәл – ваҡиғалар һүрәтләнгән. Японияның баш ҡалаһы Токиола гастролдә саҡта артист эмигрант башҡорт менән осраша. Улар араһындағы һөйләшеү, башҡортлоҡ тураһындағы бәхәс поэма нигеҙен тәшкил итә.

1. Поэманы уҡып сыҡҡас та һеҙҙе ниндәй уйҙар солғап алды?

2. Артист менән ят кешене яҙмыш ҡайҙа осраштыра?

3. Ят кеше һеҙҙең алдығыҙға ниндәйерәк булып килеп баҫа?( әҫәрҙән табып уҡып китәйек)

4. Ят башҡорттоң ғүмере ситтә үтеүенә кем ғәйепле?

5. Поэмалағы бәхәс нимә тураһында?

6. Башҡортлоғон иҫбат итеү өсөн ят кешегә артист нимә тәҡдим итә? ( “Урал” йырын йырларға. Сөнки “Урал” йыры башҡорт халҡының гимны тип әйтергә лә була)

7. Ят кеше был йырҙы башҡарғанда, Ишбулла ниндәй хистәр кисерә? ( Беренсегә ишеткәндәй ҡабул итә, атаһы йырлағандай була. Күҙ алдына тыуған яғы килә)

8. Бәхәс нимә менән тамамлана?

9. Шағир Н.Нәжми артистан әҫәр аҙағында “Юҡ, һин барыбер башҡорт түгелһең”, - тип әйттерә. Ни өсөн?

10. Автор кем яҡлы?

11. Ни өсөн ул уны яҡлай? (Артист үҙ илендә йәшәгәнгәлер.)

12. Артист менән ят кеше икеһе лә башҡорт, тыуған яҡтары ла бар, ә нимә менән улар бер-береһенән айырылалар? (Артист – Башҡортостандың ирекле улы, артисы, ҡурайсыһы, ят кеше- ҡасаҡ, илһеҙ, ерһеҙ эмигрант.)

      -Поэмалағы башҡортто ысын башҡорт тип әйтеп буламы? Әгәр һеҙ бәхәс уртаһында булһағыҙ кемде яҡлар инегеҙ? Ни өсөн( беҙҙе сит илдә йәшәгән башҡорт һоҡландыра, ҡыуандыра, ул шул тиклем рухлы…)

 Сит илдә йәшәгән өсөн уны башҡорт түгел, тип әйтергә хаҡыбыҙ юҡ. Сөнки ошо ят кеше кеүек ғүмеренең яртыһын йәки күпмелер өлөшөн сит тарафтарҙа үткәргән шәхестәребеҙ бар бит. Мәҫәлән, Зәки Вәлиди. Салауат Юлаев Нимә ул башҡорт түгелме ни?

Ата-бабалары ерендә йәшәп тә, йүнле донъя көтмәгән, булғанын туҙҙырған, бар нәмәһен хәмергә алмаштырған милләттәштәребеҙгә:”Һеҙ ысын башҡорт!”-тип әйтеп буламы?

-Уҡыусылар, һеҙҙең фекерегеҙ төрлө-төрлө булған осраҡта ла. Мин һеҙҙең менән килешәм. “Урал” поэмаһы күп бәхәстәр тыуҙырған әҫәр. Һәр уҡыған кешенең был һорауға үҙ яуабы бар.

Уҡыусылар, әҫәрҙәге ят кеше лә беҙгә ят түгел. Мин һеҙгә хәҙер ят кешенең кем булғаны, уның прототибы тураһында мәғлүмәт биреп киткем килә. 2002 йылдың 5-се һанында “Беҙ үҙебеҙ башҡорттар” рубрикаһында “Илемә хат” мәҡәләһе сыҡҡайны. Ул хат тарих төпкөлөнән килгән ауаз кеүегерәк яңғырай. Хат Учалы районы Шәрип ауылында тыуып, күрше Әүеш ауылында йәшәгән  Талха исемле ир-егет исеменән яҙылған. Талха Ғайса ахун Рәсүлевтың уртансы улы булып сыға.

Тыуған тупраҡтың, эскән-кискән һыуҙарҙың тәмен, ата-бабаларҙың үткәнен онотмай, яҡындарың-дуҫтарыңдан айырылмай, халыҡ менән бергә йәшәү, уның киләсәген ҡайғыртыу кешемен тигән кешенең бурысы ошо.

Поэмала Н.Нәжми ҡәһәрле һуғыш арҡаһында зар-интизар булып, тыуған иленән – Уралынан ситтә йәшәүсе башҡорт, үҙ телен һәм үҙ моңон, тарихын онотмаһа ла, ысын башҡорт итеп иҫәпләнә алмай тигән аяуһыҙ ҡаты хөкөм сығара.

Тыуған еренән үҙ ирке менән айырылмаһа ла, һуңынан бөтә ыҙа-яфалар менән булһа ла, уның кире әйләнеп ҡайтырға булдыра алмауын ғәйепләй автор. Ошо яғы менән ул һеҙгә тағы ла ниндәй уҡылған әҫәрҙе иҫкә төшөрә?

(М.Кәримдең “Айгөл иле” драмаһындағы Зөлхәбирә образы. Унда ла Зөлхәбирәне ауылдаштары. Хатта әхирәттәре кисерә алмайҙар.)

(Ят кешенең хушлашыу хаты менән таныштырыу)

-Беҙ, уҡыусылар, ят башҡортҡа авторҙың ниндәй ҡарашта икәнен аңланыҡ. Автор уны ысын башҡорт түгел, тип иҫәпләй. Ә һеҙҙең уйығыҙса, башҡортлоҡ төшөнсәһенә ниҙәр инә. Ул проблема бөгөнгө көндә нисек хәл ителә. Заман башҡорто ниндәй булырға тейеш? Уҡыусыларҙың фекерҙәре (Слайд)

Башҡортлоҡ ул -

-телеңде һәм тарихыңды белеү

-шәжәрәңде белеү һәм өйрәнеү

-халыҡҡа хеҙмәт итеү

-халыҡ тормошонан айырылмау

-рухлы булыу…

-Н.Нәжми башҡортлоҡ тураһында ниндәйерәк фекерҙә. Ошо фекер тураһында дәреслектән поэманың үҙенән эҙләйек әле.

(1-2 уҡыусы уҡыр)

Башҡортлоҡ тураһында күп яҙыусыларыбыҙҙың әҫәрҙәрендә сағыла. 8 синыфта уҡыған Әмир Моратовтың “Башҡортолоҡ шиғырынан өҙөк иҫкә төшөрөп китәйек.

Килә халҡым быуаттарҙы ярып,

Өмөт, ихласлыҡтар балҡытып.

Йәшәй халҡым,

Йәшәй төңөлмәйсә

Көслө булған өсөн башҡортлоҡ! – тип яҙа Әмир Моратов “Башҡортлоҡ” шиғырында.(слайдта шиғыр күрһәтелә)

Ә һеҙ, уҡыусылар, халҡыбыҙҙың киләсәген нисек күҙ алдына килтерәһегеҙ?

-Бөтә әйткәндәребеҙҙе йомғаҡлап, ә хәҙер дәфтәрҙәргә “Башҡорт” һүҙенә синквейн эшләп китәйек.

Б – белемле, бөйөк

А – арҙаҡлы,абруйлы,аңлы

Ш – шат,шәп,шаян

Ҡ – ҡунаҡсыл, ҡотло,

О – олпат,оранлы

Р – рухлы,рәхмәтле,рәхимле

Т – тырыш,талантлы,тапҡыр, татыу

III. Дәресте йомғаҡлау.

-Рәхмәт, уҡыусылар, һеҙ киләсәктә милләтебеҙ таянысы, халҡыбыҙҙың ышаныслы, рухлы ул-ҡыҙҙары булырһығыҙ. Бөгөн һеҙҙең менән Н.Нәжмиҙең “Урал” поэмаһы буйынса бик күп мәғлүмәттәр алдыҡ. Үҙебеҙгә уйланырға урын ҡалдырҙыҡ. Поэмалағы кеүек ҡатмарлы яҙмыштар кире ҡабатланмаһын. Һәр башҡорт тыуған ерендә үҙ рухына тоғро булып ҡалһын ине тип теләргә ҡала.

IV. Өйгә эш. Киләһе дәрескә фекерләү иншаһы яҙырға. Ике тема тәҡдим ителә:

1. “Башҡортлоҡ-ул милләт кенә түгел…”

2. “Әгәр ҙә һин ысын башҡорт булһаң…”

V. Баһалар ҡуйыу.

Муниципальное общеобразовательное бюджетное учреждение средняя общеобразовательная школа №2 с. Инзер муниципального района Белорецкий район Республики Башкортостан

Рабочая программа по башкирскому языку

для 7 класса

на 2016-2017 учебный год.

                                                                            Составил учитель башкирского

языка и литературы

(первая квалификационная категория)                                                            

 В.С.Басырова

Инзер

       Бала туған телендә аралаша, башҡа фәндәрҙе лә шул телдә өйрәнә. Әсә теле балаға аң-белемгә эйә булыу, мәғлүмәтле булыу, фекерләү һәм үҙ-ара аралашыу сараһы ла булып хеҙмәт итә. Был йәһәттән башҡорт мәктәптәрендә әсә телен өйрәнеү предмет булараҡ уның бәйәһен арттыра һәм уҡытыусыға юғары талаптар ҡуя.

     Тыуған илебеҙ Рәсәй, республикабыҙ Башҡортостан, туған тел, халҡыбыҙ, башҡа милләт халҡы менән татыулыҡ, дуҫлыҡ, тирә-яҡ мөхит, уларҙы һаҡлау, яҡлау башҡорт грамотаһына өйрәтеү  әсә теле программаларының көнүҙәк проблемалары булып тора.     Мәктәпкә юғары мәҙәниәткә эйә булған, грамоталы, һәр яҡлап камил булып өлгөргән, ил алдындағы изге эштәрҙе башлап йөрөүсе кешеләр әҙерләп сығарыу йөкмәтелгән. Ул мөһим бурысты заман талабынса хәл итеүҙә әсә теле ҙур роль уйнай.

      Башҡорт әҙәби теле-башҡорт милли мәҙәниәтенең нигеҙе. Шуға күрә мәктәптәрҙә уны өйрәнеүгә төп урын бирелгән.

     Программала уҡыусыларҙың туған телгә, һүҙгә булған ҡыҙыҡһыныуын һәр саҡ үҫтерә барыу, туған телдең байлығын, төрлө һүрәтләү сараларын күрһәтеү, һүҙ менән уның формалар төрлөлөгөн телмәрҙә ҡулланәрбиәләү, уҡыусыларҙы туған телдән ныҡлы, аңлы белем алырлыҡ итеп уҡытыу бурысы ҡуйыла.

     Теоретик белешмәләрҙе үҙләштереү уҡыусыларҙың тел факттарын сағыштырыу, төркөмләү, фонетик, морфологик, синтаксик, орфографик, пунктуацион һәм башҡа төрлө анализ яһау кеүек практик эштәр барышында тормошҡа ашырыла. Әсә теле уҡытыусыларының хәҙерге шарттарҙа мөһим бурысы- уҡыусыларҙың грамоталы яҙыу һәм әҙәби тел формаларын күҙәтеп һөйләү телмәрен үҫтереү. Орфографик һәм пунктуацион ҡағиҙәләре өйрәнгәндә, уҡыусыларҙың ул ҡағиҙәләрҙе миҫалдар менән дәлилләй алыуҙарына, ғәмәлдә дөрөҫ ҡулланыуҙарына ирешеү мотлаҡ шарт булып ҡала.

     Туған тел программаһының һәр бүлеген, һәр темаһын өйрәнеү уҡыусыларҙың фекерләүен, телмәрен үҫтереүгә ныҡлы ярҙам итергә тейеш. Туған тел дәрестәрендә уҡыусыларҙың бәйләнешле телмәрен үҫтереү түбәндәге йүнәлештәрҙе тормошҡа ашырғанда алып барыла:

-уҡыусыларҙың телмәрен үҫтереүҙәге беренсе йүнәлеш-әҙәби телдең дөрөҫ әйтелеше, һүҙьяһалыш, грамматик һәм лексик нормаларын асыҡ, дөрөҫ үҙләштереү.

-икенсе йүнәлеш уҡыусылар телмәренең грамматик төҙөлөшөн, һүҙ байлығын ишәйтеүҙән тора. Дәрестәрҙә уҡыусыларҙың һүҙ запасын байытыу төрлө күнегеүҙәр башҡарғанда, изложение, төрлө темаларға иншалар үткәреү барышында даими рәүештә һүҙлек һәм фразеологик берәмектәр өҫтөндә эш ваҡытында актив ғәмәлгә ашырыла.

     Уҡыусыларҙың текстағы таныш булмаған һүҙҙәрҙе күрә белеү һәләтлеген үҫтереү, ул һүҙҙәрҙең мәғәнәһен төшөнөү өсөн төрлө һүҙлек-белешмәләргә мөрәжәғәт итеү ғәҙәтен тәрбиәләү һүҙлек өҫтөндә эшләүгә булған төп талаптарҙың береһе һанала.

     Балалар телмәренең грамматик төҙөлөшөн байытыу һәм төрлөләндереү һүҙбәйләнештәрҙең, һөйләмдәрҙең синонимик формаларын, тел берәмектәрен ҡулланыу үҙенсәлектәрен даими күҙәтеү аша алып барыла. Телмәр үҫтереү мәсьәләһенең өсөнсө йүнәлеше фекерҙе телдән һәм яҙып дөрөҫ, тулы итеп сағылдырыу күнекмәләреен үҙ эсенә ала. Уҡыусыларҙың бәйләнешле телмәрен үҫтереүҙә изложениелар, иншалар, миниатюр хикәйәләр, бер нисә үҙ-ара бәйләнешле һөйләмдәрҙән төҙөлгән текстар өҫтөндә интенсив эшләү ҙур роль уйнай. Ундай эштәрҙе башҡарыу алдынан төрлө күнегеүҙәр алып барыла: тәҡдим ителгән текстарҙың темаһын билдәләү, төп фекерен асыҡлау, йөкмәткенән сығып план төҙөү, һүрәтләү сараларын барлау, яңыларын һайлау үткәрелә.

                                              Предметҡа дөйөм характеристика

   Башҡорт теле программаһы “Мәғариф тураһындағы закон”ға, Рәсәй Федерацияһының икенсе быуын дөйөм белем биреү хөкүмәт стандарттарына, “Башҡортостан халыҡтары телдәре законы”, “Башҡорт мәғарифын үҫтереү концепцияһы” һәм башҡа норматив документтарына таянып эшләнде. Был документтарҙа милли мәктәптәрҙә туған телде тейешле кимәлдә уҡытыу, уның мөһим проблемалары, заманса уҡытыуҙың бурыстары, йүнәлештәре, юлдары билдәләнде.

   Рәсәй мәғарифын модернизациялау концепцияһында мәғариф алдына ҡуйған төп маҡсат – баланы шәхес итеп үҫтереү. Шул маҡсаттан сығып башҡорт телен уҡытыуҙың төп мәсьәләләре билдәләнде:

• телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу: тыңлау, һөйләү, уҡыу, яҙыу;
• тел системаһын (фонетика, лексика, орфография, орфоэпия, грамматика, пунктуация) өйрәнеү;

      - башҡорт теле фәне аша тирә-яҡты, объекттарҙы, күренештәрҙе танып-белергә өйрәтеү;

• башҡорт теле ғилемен өйрәнгәндә баланың шәхси мөмкинселектәрен иҫәпкә алып, уның һәләтен, эрудицияһын формалаштырыу өсөн шарттар тыуҙырыу;
• тел ғилемен өйрәнеү процесында универсаль уҡыу эш төрҙәренә өйрәтеү, уҡыу эшмәкәрлегенең төп компоненттарын үҙләштереү (уҡыу мәсьәләһе, проблема ҡуйыу, эште планлаштырыу, ойоштороу; уҡыу мәсьәләһен сисеү, эште баһалау, рефлексив-контроль эшмәкәрлек);
• милли үҙаңды формалаштырыуға нигеҙ һалыу, башҡорт халҡының интеллектуаль мираҫы, мәҙәни байлыҡтары, Башҡортостан Республикаһы территорияһында йәшәүсе башҡа милләттәрҙең мәҙәниәттәре менән танышыу .

   Башҡорт мәктәптәрендә уҡытыу һәм тәрбиә эше башҡорт телендә бойомға ашырыла. Шуның өсөн башҡорт теле балаға башҡа фәндәрҙе үҙләштереүҙе тормошҡа ашырыусы ҡорал булып тора. Был йәһәттән туған телдә аралашыу, уҡытыусы һәм тиҫтерҙәре менән мөнәсәбәт ҡороу, мәғлүмәт, белем алыу сығанағы итеп ҡуйыу зарур. Тимәк, башҡорт теле баланы тирә-йүнде танып-белеү, мәғлүмәт, белем алыу, тыуған еренә, халҡына, теленә һөйөү тәрбиәләү сараһы булып та тора. Шуға күрә уҡыу процесында туған телде өйрәнеүҙең баһаһы арта, роле тағы көсәйә төшә. Башланғыс звеноны тамамлағас, башҡорт теле урта, юғары звеноларҙа балаға үҫеш кимәлен камиллаштырыу ҡоралы булып хеҙмәт итә.

    Башҡорт телен өйрәнеү, туған телдә мәҙәни аралашыу, үҙ-ара кешеләр менән заманса мөғәләмә итеү оҫталығын юғары коммуникатив кимәлгә ҡуйыу өсөн уҡытыу-тәрбиә эшен күрһәтелгән маҡсаттарға ярашлы итеп ойошторорға кәрәк.  

Предметтың үҙенсәлектәре.

   Мәктәп практикаһында белем алыуға ынтылыш, ҡыҙыҡһыныу уятыусы һәм этәргес көс, эске мотив булып дәрестә проблемалы уҡытыу тора. Ҡуйылған уҡыу проблемаһы ярҙамында дәрестә өйрәнелергә тейеш булған темаға теге йәки был күренешкә, хәл-ваҡиғаға ҡарата тыуҙырылған ҡыҙыҡһыныу – баланы ҡуйылған проблеманы хәл итеү юлдарын, ысулдарын эҙләүгә, тикшеренеү эшен тормошҡа ашырыуға – үҙ аллы белем алыуға юл аса. Бала белеменә, тәжрибәһенә таянып, был эшкә тотонорға баҙнат итә. Баланың инициативаһын, ынтылыш күрһәтеүен маҡтап, психологик атмосфера тыуҙырыу тейешле күргәҙмә әсбаптар менән тәьмин ителергә тейеш.

   Дәрестә махсус рәүештә тейешле ситуация, “интеллектуаль конфликт” (коллизия) тыуҙырыу баланы уйларға мәжбүр итә. Был осраҡта уҡыусы әлегә тиклем алған белеменең етерлек булмауын аңларға тейеш, күрһәтелгән проблеманы әлегә белеп етмәүен төшөнөп, үҙенең бурыстарын күҙаллай. Баланың аңында был мәсьәләне тормошҡа ашырыу ысулдары төҫмөрләнә башлай.

   Уҡыусы дәрестә тыңлаусы ғына түгел, киреһенсә, фекерләүсе, эҙләүсе, белем алыусы ла. Ул дәрестә уҡытыусы менән тиң ҡатнашырға һәм эшләргә тейеш. Тәүге көндән үк бала әсә теленең серҙәрен уҡытыусы менән бергә аса башлай. Эш барышында уҡыусыға телебеҙҙең үҙенә генә хас сифаттары күрһәтелә: һүҙҙә өндәрҙең оҡшашлығы,  һүҙҙәрҙең ҡалын йәки нәҙек өндәрҙән тороуы, һөйләмдең үҙенсәлекле ҡоролоуы, һүҙҙә баҫымдың да үҙенсә төҙөлөүе күҙәтелә. Киләһе кластарҙа ошо үҙенсәлектәрҙе баланың телмәренә күсереү күҙҙә тотола.

   Телде аралашыу, кешеләр менән хеҙмәттәшлек итеү, мөнәсәбәт ҡороу ҡоралы итеп күҙаллап өйрәтеү мөһим. Йәмғиәттә баланың шәхес булараҡ үҙ урыны, рухи һәм материаль байлыҡтарға эйә булырға булышлыҡ иткән шөғөлө, эш урынында бер йүнәлештә хеҙмәттәшлек иткән, рухи донъяһына ауаздаш дуҫ-иштәре булырға тейеш. Шулай төрлө ерлектә уның уй-фекере менән килешеп бөтмәгән, тәнҡит күҙлеген белдергән кешеләр менән эш итә белеү, уларҙы ихтирам итеп таныу, улар менән дөрөҫ мөнәсәбәт ҡороу, мәҙәниәтле аралашыу серҙәренә өйрәнеү ҙур әһәмиәткә эйә. Был йәһәттән “Башҡорт теле” фәндәренең йөкмәткеһе һәм технологияһы ла айырым үҙенсәлектәргә эйә. Юғарыла әйтелгәндәр дөйөм мәғариф алдына ҡуйылған төп маҡсаттарҙы ҡыҙыл һыҙыҡ өҫтөнә ала.

    Баланың һөйләшеүгә дәрте ҙур. Уның ошо теләген иҫәпкә алып, фекерен, телмәрен үҫтереү өсөн тейешле шарттар тыуҙырыу мөһим. Бер партала ултырған ике уҡыусы үҙ-ара һөйләшергә, фекер алышырға тейеш. Уҡыусы үҙ уйын тартынмай әйтеп бирһен өсөн шарттар булдырыла. Бала уҡытыусыға ла һорау ҡуйырға баҙнат итергә тейеш. Уҡыған текстың йөкмәткеһен аңлағас, ул был әҫәр буйынса иптәшенә һорауҙар бирә башлай. Һорай белеү, һорау ҡуя белеү, үҙең белмәгәнде асыҡларға баҙнат итеү юғары баһалана.

   Икешәр, дүртәр-бишәр уҡыусы төркөмдәргә бүленеп эшләгәндә, бала һорау бирергә, фекерен үҙенсә әйтергә һәм яҡларға, кешенең әйткәнен иғтибар менән тыңлап, уны баһаларға әкренләп өйрәнә башлай. Ул уй-фекерен аныҡ итеп әйтергә кәрәклеген төшөнә, иптәштәренә лә иғтибарлы була бара.

   Тәүге осорҙа баланың телен асыуҙы үҙ-ара һөйләшеүгә (диалогҡа) ҡорғанда, артабан эҙмә-эҙлекле әйтеп биреүгә (монологҡа) күсеү ҡарала.

   Телмәрҙе аралашыу ҡоралына, фекереңде аныҡ әйтеп бирә белеү сараһына әүерелдереү алымдары кластан класҡа ҡатмарлана бара. Ғөмүмән, программала телмәр үҫтереүгә ҙур урын бирелә.

                                      Предметтың уҡыу планындағы урыны

     7 класта башҡорт теле аҙнаһына 2 сәғәт, бөтәһе 68 сәғәт.

Планлаштырылған контроль һәм тикшереү эштәре:

  тикшереү эштәре (диктант)-4,   иншалар-8,  изложениелар-4.

Уҡытыу предметының йөкмәткеһенә тәрбиәүи йүнәлеш ҡиммәттәре

Һәр баланың шәхси үҙенсәлектәрен иҫәпкә алыу.

   Хөкүмәт стандарттары талаптарына ярашлы шәхси үҫеш, предмет һәм метапредмет өлкәһендәге үҫеште уҡыу программаһына таянып, дәреслек материалдарын төрлө интеллектуаль кимәлдәге балалар өсөн эштәр менән тәьмин итеү бурысы тора. Был төрлө кимәлдәге үҫеш менән уҡырға килгән һәм шулай уҡ тәбиғәттән төрлө аң-аҡылға эйә булған балаларҙы программа йөкмәткеһен үҙләштереүҙе уның шәхси мөмкинселектәрен, булмышын иҫәпкә алып ойоштороуға булышлыҡ итәсәк.

Фәнни-теоретик белем биреү.

    Телде өйрәнеүҙе төп фәнни-теоретик төшөнсәләрҙе үҙләштереүгә нигеҙләп ҡороу. Төп тел төшөнсәләрен баланың аң-зиһен кимәлен, фекерләү ҡеүәһен үҫтереү, аралашыу оҫталығын шымартыу объекты итеп ҡулланыу.

Һәр баланы төрлө яҡлап өҙлөҙһөҙ үҫтереү.

   Был принцип баланы аҡыллы, эмоциональ-эстетик, рухи-әхлаҡи, һау-сәләмәт йәшәргә өйрәтә. Тимәк, уҡытыусы ошо йүнәлештәрҙә тейешле шарттар булдырырға бурыслы.

Баланың тәбиғәттән бирелгән, ата-бабалары булмышынан күскән ыңғай сифаттарын иҫәпкә алыу.

   Балаға тәбиғәттән бирелгән йәки ата-бабаһынан күскән аң, зиһен, фекерләү, эмоциональ булмыш, телмәр сфераларындағы ыңғай һыҙаттарҙы күтәреү, уларҙы иҫәпкә алып, баланың аҡылын үҫтереүҙе тормошҡа ашырыу. Башҡорт милләтенә, халҡына хас яҡшы сифаттарҙы нығытыу, дауам итеү.

Әсә телен заманса аралашыу, коммуникатив эшмәкәрле мөнәсәбәт ҡороу ҡоралы итеп ҡулланыу.

   Рәсәй Федерацияүының “Мәғариф тураһындағы”, Башҡортостан Республикаһының “Башҡортостан халҡының телдәре тураһында”ғы закондарына нигеҙләнеп, шулай уҡ башҡорт теленең хөкүмәт статусына эйә булыуына таянып, бала үҙенең туған телен республика эсендә аралашыу теле итеп тойорға һәм ирекле һөйләшеү мәмкинселектәренә эйә булырға тейеш. Башланғыс мәктәптә әҙәби тел һәм ябай һөйләшеү – аралашыу күнекмәләренә башланғыс һалыу тигән һүҙ.

Баланың психик һәм физик һаулығын һаҡлау, нығытыу.

   Әсә телен өйрәтеүҙә балаға ихтирам, яратыу, иғтибарлы булыу, психологик комфорт атмосфераһын тыуҙырыу кәрәк. Бының өсөн махсус рәүештә программа материалы нигеҙендә уҡыу ситуацияларыы тыуҙырыу, предметты өйрәнеүҙә дәреслектең персонаждарын ҡулланып, баланы уйнатып, уйландырып, мауыҡтырғыс итеп үткәреү талап ителә. Бөгөнгө көн уҡытыусылар алдына етди талаптар ҡуя. Мәктәп тамамлаған йәш быуын зиһенле, фекер йөрөтә белгән, өҙлөкһөҙ белемгә һәм камиллашыуға ынтылған булырға тейеш. Йәмғиәт өсөн социаль тәжрибәгә эйә булған һәм яңылыҡҡа ынтылыусы, уны күтәреп алып, ғәмәлгә ашырырға әҙер тороусы, йүнсел, эшһөйәр һәм эшҡыуар йәштәр, коммуникатив шәхестәр әҙерләргә кәрәк.Мәктәптә уҡытыу-тәрбиә, белем биреү бөгөнгө көн талаптарына яуап бирергә тейеш.

      Дөйөм белем биреү буйынса икенсе быуын дәүләт стандарттары уҡыусылар һәм уҡытыусылар алдында түбәнге талаптарҙы ҡуя.

 Уҡыу предметының үҙләштереү һөҙөмтәләре.

Балала шәхси сифаттар үҫтерергә:

• Үҙ аллы эш итергә, белем алыу процесына етди һәм яуаплы ҡарарға;
• Атай-әсәйгә, тиҫтерҙәренә, уҡытыусыларға, яҡындарына, мәктәп хеҙмәткәрҙәренә иғтибарлы һәм ихтирамлы булырға;
• Мәктәп йыһаздарына, уҡыу әсбәптәренә һаҡсыл булырға;
• Тыуған илде яратырға, ерҙе, телде һаҡларға;
• Һаулыҡты нығытырға.

Предмет кимәле:

• Һүҙҙең грамматик мәғәнәһе. Тулы мәғәнәле һүҙҙәрҙең һан, эйәлек, килеш, хәбәрлек менән үҙгәреүе, сағыштырыу, артыҡлыҡ, аҙһытыу дәрәжәләре, һөйкәлеш, зат һәм заман. Һүҙ төркөмдәрен классификациялау принциптары, үҙ аллы һәм ярҙамсы һүҙ төркөмдәре. Һүҙ төркөмдәре булараҡ исем, сифат, һан, рәүеш, алмаш, ҡылым, ҡылым төркөмсәләре, уртаҡ ҡылым, сифат ҡылым, исем ҡылым, хәл ҡылым, теркәүес, бәйләүес, киҫәксә, мөнәсәбәт һүҙ, ымлыҡ;
• Рус теленән үҙләштерелгән исемдәрҙең, сифаттарҙың дөрөҫ әйтелеше һәм яҙылышы, ҡыҫҡартылғанылышы;
• Эпиграф төшөнсәһенең билдәләмәһе, рәсми эш ҡағыҙҙары стиле хаҡында төшөнсә, рәсми эш ҡағыҙҙары стилендә телмәр этикеты(әҙәплеге) тураһында төшөнсә;
• Һүҙҙең грамматик мәғәнәһен билдәләү;
• Үҙ аллы һәм ярҙамсы һүҙ төркөмдәрен айыра белеү;
• Исем, сифат, һан, рәүеш, алмаш, ҡылым, теркәүес, бәйләүес, киҫәксә, мөнәсәбәт һүҙ, ымлыҡтарҙың төп морфологик билдәләрен һәм синтаксик ролдәрен әйтә белеү. Исем, сифат, һан, рәүеш, һәм алмаштарҙың төрлө ысул менән яһалышын белеү. Стилистик үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып, исем, сифат, ҡылым, һан, рәүеш, алмаштарҙы телмәрҙең төрлө формаларында һәм типтарында ҡуллана белеү. Кеше һәм башҡа предметтарға, күренештәрҙе белдергән исемдәргә һорау ҡуя белеү;
• Ҡатмарлы план төҙөү, текстың төп фекерен сағылдырыу маҡсатында эпиграфты ҡуллана белеү. Текст эсендәге һөйләмдәрҙе бер-береһенә алмаштар ярҙамында бәйләй белеү.

   Метапредмет кимәле:

• Үҙ аллы уҡыу, мәғлүмәтле булыу оҫталығын камиллаштырырға: белем, мәғлүмәтте эҙләү күнекмәләре булдырыға (һорау, белешеү, мәғлүмәти сығанаҡтар менән эш һ.б.), тикшереү-эҙләнеү эшен планлаштырырға, парлап, төркөмләп, команда менән эшләргә;
• Алған мәғлүмәтте ҡағыҙға теркәргә;
• Билдәләмә, ҡағиҙә, алгоритм, һығымта һ.б. график, схема, модель, таблица ярҙамында теркәргә;
• Диалог ҡорорға, уҡыу материалын тикшерергә, анализларға, һығымта яһарға;

• Мәҙәниле аралашыу этикетына өйрәнергә, әңгәмәсене тыңлай, хуплай белергә, аңламағанды итәғәтле итеп һорашырға, яуап алырға һәм рәхмәтеңде белдерергә, үҙ фекереңде ҡыҫҡа һәм аңлайышлы итеп еткерергә, уны яҡлай белергә.  

Уҡыу предметының йөкмәткеһе.

Тел  тураһында әңгәмә(1 сәғәт)

 Лексика, фонетика, морфология, орфография буйынса үтелгәндәрҙе  ҡабатлау

 (3 сәғәт)

Синтаксис һәм пунктуация, һүҙбәйләнеш, һөйләм, текст, һөйләмдә һүҙҙәр   бәйләнеше(7 сәғәт)

     1. Һүҙбәйләнеш, уның һөйләмдән айырмаһы, һүҙбәйләнештәрҙең төрҙәре тураһында төшөнсә. Һүҙбәйләнеш һәм ҡушма һүҙ. Һүҙбәйләнештәрҙә баҫым. Һөйләмдәге һүҙҙәр араһында теҙмә һәм эйәртеүле бәйләнеш. Эйәртеүле бәйләнештәрҙең төрҙәре: башҡарылыу, йәнәшәлек, һөйкәлеү, эйә менән хәбәр араһында ярашыу бәйләнеше. Текст менән уның өлөштәре, унда һөйләмдәрҙең үҙ-ара бәйләнеү юлдары.

    2. Һүҙбәйләнештәрҙе фразеологик берәмектәр менән сағыштырырға, улар араһында айырманы табырға өйрәтеү.

Ике составлы ябай һөйләмдәр(13 сәғәт)

     1. Ике составлы һөйләмдәр тураһында дөйөм төшөнсә. Һөйләмдең баш киҫәктәре. Эйәнең ябай һәм ҡушма һүҙҙәрҙән килеүе.

      Ябай һәм ҡушма хәбәр. Эйә менән хәбәр араһында һыҙыҡ. Ҡылымдарҙан, исем һәм ҡылымдан килгән ҡушма хәбәрҙәр. Эйә менән хәбәр араһында ярашыу бәйләнешенең үҙенсәлектәре: уҡыусылар яҙалар, уҡыусылар яҙа, мин килдем, беҙ килдек,…

     Тиң һәм тиң булмаған аныҡлаусылар, улар эргәһендә тыныш билдәләре. Өҫтәлмәлек. Улар эргәһендә тыныш билдәләре.

     Тура һәм ситләтелгән тултырыусы. Мәҫәлән, ҡәләм алдым. Ғәлимә менән килдем. Тура тултырыусы билдәле һәм билдәһеҙ төшөм килештә килә ала.

     Хәлдәр. Мәғәнә яғынан хәлдәрҙең төрҙәре: ваҡыт, урын, сәбәп. маҡсат. Рәүеш. Шарт, күләм-дәрәжә, кире хәлдәр. Һөйләмдә һүҙҙәр тәртибе. Башҡорт һәм рус теле һөйләмдәрендәге һүҙҙәр тәртибен сағыштырыу.

     2. Өҫтәлмәлектәрҙе, тиң булмаған аныҡлаусыларҙы, тура һәм ситләтелгән тултырыусыларҙы телмәрҙә ҡулланырға, эйә менән хәбәр араһында һыҙыҡ ҡуйылған һөйләмдәрҙе дөрөҫ интонация һәм пауза менән уҡырға өйрәтеү.

                       Бер составлы һөйләмдәр ( 6 сәғәт)

     1. Бер составлы һөйләмдәр тураһында дөйөм төшөнсә. Бер составлы һөйләмдәрҙең төрҙәре: а) хәбәр составынан ғына тороусы бер составлы һөйләмдәр: билдәле эйәле һөйләм, билдәһеҙ эйәле һөйләм, эйәһеҙ һөйләм. б) эйә составынан ғына тороусы бер составлы һөйләм: атама һөйләм.

     2. Бер составлы һөйләмдәрҙе, уларҙың стилистик мөмкинселектәрен, үҙенсәлектәрен билдәләргә, шуға ярашлы уларҙы телмәрҙә ҡулланырға өйрәтеү.

     Эйәле һөйләмдәрҙе эйәһеҙ һөйләмдәр менән алмаштыра белергә һәм уларҙы телмәрҙә файҙаланырға, тәбиғәтте тасуирлағанда, урынды, ваҡытты һүрәтләгәндә атама һөйләмдәрҙе ҡуллана белергә өйрәтеү.

Тулы һәм кәм һөйләмдәр (2 сәғәт)

     1. Тулы һәм кәм һөйләмдәр тураһында дөйөм төшөнсә. Кәм һөйләмдәрҙең телмәрҙәге стилистик роле. Кәм һөйләмдәрҙең бер составлы һөйләмдәрҙән айырмаһы.

     2. Кәм һөйләмдәрҙе ҡулланып, хикәйәләр, диалог төҙөргә, изложение яҙырға өйрәтеү. Диалогтарҙы тасуири уҡырға өйрәтеү.

Тиң киҫәкле һөйләмдәр  (5 сәғәт)

      1.Интонация менән бәйләнеп килгән тиң киҫәктәр, теркәүестәр менән бәйләнеп килгән тиң киҫәктәр. Улар араһында тыныш билдәләре. Тиң киҫәктәр эргәһендә дөйөмләштереүсе һүҙҙәр, улар эргәһендә тыныш билдәләре.

     Тиң киҫәкле һөйләмдәрҙә күплек, килеш, эйәлек заты ялғауҙарының иң аҙаҡҡы киҫәккә генә ҡушылыуы. Мәҫәлән, Китап, ҡәләм, дәфтәрҙәреңде портфелеңә һал.

      2. Дөйөмләштереүсе һүҙҙәре булған тиң киҫәкле һөйләмдәрҙе дөрөҫ интонация менән уҡырға өйрәтеү (ҡарттар, ҡатындар, балалар-бөтәһе лә эшкә киткәндәр) Тарҡау тиң киҫәкле һөйләмдәрҙе ҡуллана белеү, тиң киҫәктәргә дөйөмләштереүсе һүҙ һайларға өйрәтеү.

Һөйләмдеү айырымланған киҫәктәре  (7 сәғәт)

     1.Айырымланыу тураһында төшөнсә. Эйәрсән киҫәктәрҙең айырымланыуы. Улар эргәһендә тыныш билдәләре.  Хәл әйтемдәре араһында тыныш билдәләре. Айырымланған эйәрсән киҫәктәр менән айырымланған хәл әйтемдәре араһында оҡшашлыҡ һәм айырма.

     2.Айырымланған эйәрсән киҫәкле һөйләмдәрҙе төҙөй белергә һәм уларҙы телмәрҙә дөрөҫ ҡулланырға өйрәтеү. Йәнле һөйләү телмәрендә һөйләмдең айырымланған эйәрсән киҫәктәрен интонация менән сағылдырырға, яҙма телмәрҙә тыныш билдәләрен дөрөҫ ҡуйырға өйрәтеү.

     Ябай һөйләмдәрҙе айырымланған эйәрсән киҫәкле һөйләмдәр менән алмаштыра белергә.  

Өндәш һүҙе, инеш һүҙе, инеш һөйләме һәм ымлыҡтары булған һөйләмдәр (4 сәғәт)

     Өндәш һүҙҙәр. Өндәш һүҙҙәрҙең мәғәнәүи үҙенсәлектәре, уларҙың һөйләмдәге урындары. Өндәш һүҙҙәр янында тыныш билдәләре. Инеш һүҙле, инеш һөйләмле һөйләмдәр. Ымлыҡтар. Улар эргәһендә тыныш билдәләре.

     Өндәш һүҙҙәр, инеш һүҙҙәр, инеш һөйләмдәр һәм ымлыҡтар булған һөйләмдәрҙе, текстарҙы дөрөҫ интонация менән тасуири уҡырға өйрәтеү. Яҙыуҙа тыныш билдәләрен дөрөҫ ҡуйырға өйрәтеү.

                          Тура һәм ситләтелгән телмәр (4 сәғәт)

     Тура телмәр. Тура телмәр эсендә автор һүҙҙәре. Тура телмәрле һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре. Ситләтелгән телмәр, уның тура телмәрҙән айырмаһы. Цитата. Уның янында тыныш билдәләре. Диалог.

     Уҡығанда автор һүҙен айырып әйтә белеү. Тура телмәр һәм диалогтар булған текстарҙы, драма әҫәрҙәрен уҡыу. Тура телмәрҙе ситләтелгән телмәргә әйләндереү. Инша һәм төрлө эш ҡағыҙҙары яҙғанда цитаталар һәм эпиграф ҡулланырға өйрәтеү.

5-7 кластарҙа үтелгәндәрҙе ҡабатлау(4 сәғәт)

                       Уҡытыу предметының әҙәбиәт менән тәьмин ителеше

Программа материалы түбәндәге уҡыу әсбаптары нигеҙендә тормошҡа ашырыла:

1. Ә.М.Аҙнабаев, С.А. Таһирова  “Башҡорт теле”(Өфө, Китап, 2017 йыл)

2. “Башҡорт теле”дәреслегенә методик ҡулланма 5-9 кластар өсөн”Өфө-2017 йыл

Муниципальное общеобразовательное бюджетное учреждение средняя общеобразовательная школа №2 с. Инзер муниципального района Белорецкий район Республики Башкортостан 

Рабочая программа по башкирской литературе

для 7 класса

на 2016-2017 учебный год.

                                                                            Составил учитель башкирского

языка и литературы

(первая квалификационная категория)                                                            

 В.С.Басырова

Инзер

           Мәктәптә әҙәбиәт уҡытыуҙың бурыстары, уны уҡытыуға заманса талаптар.

     Илебеҙ алдына ҡуйылған социаль-иҡтисади тормошто үҙгәртеп ҡороу, йәмғиәтте демократлаштырыу һәм гуманлаштырыу бурыстары-ижтимағи аң үҫешенең юғары этабын билдәләне. Йәмғиәтебеҙ алдында торған шәхес азатлығы, кеше хоҡуғы, законлылыҡты, ғәҙеллекте яҡлау, кеше яҙмышына, уның рухи донъяһына иғтибар йәш быуынды тәрбиәләүҙә милли тел, милли әҙәбиәттәрҙең, тарих, мәҙәниәт кеүек гуманитар фәндәрҙең әһәмиәте айырыуса ҙур булыуын күрһәтә, уның алдына яңы талаптар ҡуя.

     Яңы шарттарҙа гармоник үҫешкән яңы шәхесте тәрбиәләү бурыстарын уңышлы хәл итең өсөн административ-бойороҡ методы менән етәкселек итеү шарттарындағы ҡатып ҡалған ҡанундарҙан, догматизмдан арындырыу һәм уны юғары кимәлгә ҡуйыу өсөн яңы мөмкинлектәр асылды.

     Мәктәптә әҙәбиәтте уҡытыуҙың илебеҙ алдында торған мөһим бурыстарҙан һәм әҙәбиәттең донъяны танып белеү, йәш быуынды тәрбиәләүҙәге үҙенсәлекле урынынан сығып бәлдәләнә. Уҡыусыларҙы нәфис әҙәбиәт гәүһәрҙәре менән таныштырыу нигеҙендә уларҙы замандың рухи тормошона яҡынайтыу, әҙәбиәт, сәнғәткә ылыҡтырыу юлы менән дөйөм мәҙәни кимәлен күтәреү бурысы хәл ителә. Әҙәби әҫәрҙәрҙе уҡып өйрәнеү нигеҙендә уҡыусыларға эмоциональ-эстетик йоғонто яһау, әҙәбиәт тарихы, теорияһынан белем биреү аша эстетик зауыҡ, нәфис әҙәбиәткә мөхәббәт тәрбиәләү, донъяға фәнни ҡараш формалаштырыу, фекерләү һәләтлеген, телмәр үҫтереү бурыстары тормошҡа ашырыла.

     Шәхес культы һәм торғонлоҡ йылдарында әҙәбиәт уҡытыуҙы сәйәсәтләштереү, әҙәби әҫәрҙәрҙе идея ҡоралы итеп ҡарауҙан, тарихҡа, йәмғиәт күренештәренә иллюстрация итеп ҡарау һөҙөмтәһендә төп иғтибарҙы әҫәрҙе һүҙ сәнғәте итеп өйрәнеүгә, дөйөм ешелек өсөн әһәмиәтле ҡимәттәрҙе әҙәп-әхлаҡ тәрбиәләүҙәге төп урынына, төп асылына йүнәлтеү мөмкинлеге тыуҙы. Әүәл әҙәби әҫәрҙе баһалағанда төп иғтибар персонаждарҙың кешелек сифаттарын асыуға түгел, бәлки синфи-социаль һыҙаттарын һанап биреүгә йүнәлтелде. Өҫтөн синыф вәкилдәре тик ҡара буяуҙарҙа, ә хеҙмәтсән халыҡ, коммунист образдары һәр саҡ ыңғай сифаттар менән тасуирланды.

     Уҡыусыларҙың художестволы әҙәбиәт менән ҡыҙыҡһыныуҙарын, китап һөйөү һәм уның менән эш итә белеү, әҙәби әҫәрҙе үҙ аллы аңлай. Баһалай белеү күнекмәләрен үҫтереү өҫтөндә айырыуса ныҡлы эш алып барырға кәрәк. Уҡыусының тормош, әҙәбиәт, образдарҙан сығып кешеләр хаҡында үҙ аллы фекерләүен үҫтереүгә әһәмиәт итеү бик мөһим. Уҡытыусы кластан тыш уҡыу менән даими рәүештә етәкселек итергә, китап күргәҙмәләре, конференциялар, конкурстар, әҙәби кисләр үткәреүҙе планлаштырып алып барырға тейеш. Кластан тыш уҡылған әҫәрҙәр дәрестә үтелгән әҫәрҙәр менән тығыҙ бәйләнештә анализланырға һәм уҡыусыларҙың ижади һәләтлектәрен, әүҙемлектәрен үҫтереүгә хеҙмәт итергә бурыслы.

                                                   Предметтың үҙенсәлектәре.

   Мәктәп практикаһында белем алыуға ынтылыш, ҡыҙыҡһыныу уятыусы һәм этәргес көс, эске мотив булып дәрестә проблемалы уҡытыу тора. Ҡуйылған уҡыу проблемаһы ярҙамында дәрестә өйрәнелергә тейеш булған темаға теге йәки был күренешкә, хәл-ваҡиғаға ҡарата тыуҙырылған ҡыҙыҡһыныу – баланы ҡуйылған проблеманы хәл итеү юлдарын, ысулдарын эҙләүгә, тикшеренеү эшен тормошҡа ашырыуға – үҙ аллы белем алыуға юл аса. Бала белеменә, тәжрибәһенә таянып, был эшкә тотонорға баҙнат итә. Баланың инициативаһын, ынтылыш күрһәтеүен маҡтап, психологик атмосфера тыуҙырыу тейешле күргәҙмә әсбаптар менән тәьмин ителергә тейеш.

   Дәрестә махсус рәүештә тейешле ситуация, “интеллектуаль конфликт” (коллизия) тыуҙырыу баланы уйларға мәжбүр итә. Был осраҡта уҡыусы әлегә тиклем алған белеменең етерлек булмауын аңларға тейеш, күрһәтелгән проблеманы әлегә белеп етмәүен төшөнөп, үҙенең бурыстарын күҙаллай. Баланың аңында был мәсьәләне тормошҡа ашырыу ысулдары төҫмөрләнә башлай.

   Уҡыусы дәрестә тыңлаусы ғына түгел, киреһенсә, фекерләүсе, эҙләүсе, белем алыусы ла. Ул дәрестә уҡытыусы менән тиң ҡатнашырға һәм эшләргә тейеш. Тәүге көндән үк бала әсә теленең серҙәрен уҡытыусы менән бергә аса башлай. Эш барышында уҡыусыға телебеҙҙең үҙенә генә хас сифаттары күрһәтелә: һүҙҙә өндәрҙең оҡшашлығы,  һүҙҙәрҙең ҡалын йәки нәҙек өндәрҙән тороуы, һөйләмдең үҙенсәлекле ҡоролоуы, һүҙҙә баҫымдың да үҙенсә төҙөлөүе күҙәтелә. Киләһе кластарҙа ошо үҙенсәлектәрҙе баланың телмәренә күсереү күҙҙә тотола.

   Телде аралашыу, кешеләр менән хеҙмәттәшлек итеү, мөнәсәбәт ҡороу ҡоралы итеп күҙаллап өйрәтеү мөһим. Йәмғиәттә баланың шәхес булараҡ үҙ урыны, рухи һәм материаль байлыҡтарға эйә булырға булышлыҡ иткән шөғөлө, эш урынында бер йүнәлештә хеҙмәттәшлек иткән, рухи донъяһына ауаздаш дуҫ-иштәре булырға тейеш. Шулай төрлө ерлектә уның уй-фекере менән килешеп бөтмәгән, тәнҡит күҙлеген белдергән кешеләр менән эш итә белеү, уларҙы ихтирам итеп таныу, улар менән дөрөҫ мөнәсәбәт ҡороу, мәҙәниәтле аралашыу серҙәренә өйрәнеү ҙур әһәмиәткә эйә. Был йәһәттән “Башҡорт теле” фәндәренең йөкмәткеһе һәм технологияһы ла айырым үҙенсәлектәргә эйә. Юғарыла әйтелгәндәр дөйөм мәғариф алдына ҡуйылған төп маҡсаттарҙы ҡыҙыл һыҙыҡ өҫтөнә ала.

    Баланың һөйләшеүгә дәрте ҙур. Уның ошо теләген иҫәпкә алып, фекерен, телмәрен үҫтереү өсөн тейешле шарттар тыуҙырыу мөһим. Бер партала ултырған ике уҡыусы үҙ-ара һөйләшергә, фекер алышырға тейеш. Уҡыусы үҙ уйын тартынмай әйтеп бирһен өсөн шарттар булдырыла. Бала уҡытыусыға ла һорау ҡуйырға баҙнат итергә тейеш. Уҡыған текстың йөкмәткеһен аңлағас, ул был әҫәр буйынса иптәшенә һорауҙар бирә башлай. Һорай белеү, һорау ҡуя белеү, үҙең белмәгәнде асыҡларға баҙнат итеү юғары баһалана.

   Икешәр, дүртәр-бишәр уҡыусы төркөмдәргә бүленеп эшләгәндә, бала һорау бирергә, фекерен үҙенсә әйтергә һәм яҡларға, кешенең әйткәнен иғтибар менән тыңлап, уны баһаларға әкренләп өйрәнә башлай. Ул уй-фекерен аныҡ итеп әйтергә кәрәклеген төшөнә, иптәштәренә лә иғтибарлы була бара.

   Тәүге осорҙа баланың телен асыуҙы үҙ-ара һөйләшеүгә (диалогҡа) ҡорғанда, артабан эҙмә-эҙлекле әйтеп биреүгә (монологҡа) күсеү ҡарала.

   Телмәрҙе аралашыу ҡоралына, фекереңде аныҡ әйтеп бирә белеү сараһына әүерелдереү алымдары кластан класҡа ҡатмарлана бара. Ғөмүмән, программала телмәр үҫтереүгә ҙур урын бирелә.

                                      Предметтың уҡыу планындағы урыны

     7 класта башҡорт әҙәбиәте аҙнаһына 2 сәғәт, бөтәһе 68  сәғәт.

Әҫәрҙең тексын өйрәнеү-55 сәғәт.

Һөйләү һәм яҙыу телмәрен үҫтереү-8 сәғәт

Кластан тыш өйрәнелгән әҫәрҙәр буйынса әңгәмә-5 сәғәт

Уҡыу предметының йөкмәткеһе.

                                    Әҙәбиәт һәм уның кеше тормошондағы роле (1)

                                      “Ҙур ышаныс һеҙгә, Уҡытыусы!”(1)

     Шиғырҙа йәмғиәтте яңыртып ҡороу, уҡытыусыға дан йырлау

                                     Әмир Әминев “Инша” (1 сәғәт)

     Әҫәрҙә сағылдырылған осор.  Образдарға ҡылыҡһырлама.

Рәми Ғарипов “Тел”( 1 сәғәт)

Рәсүл Ғамзатов “Туған тел”(1 сәғәт)

      Туған телдең әһәмиәте, уның нескәлектәрен ентекләп өйрәнеүҙең кәрәклеге тураһында һөйләшеү, телмәр үҫтереү. Тасуири уҡыу һәм ятлау күнекмәләре.

                                          Башҡорт халыҡ йырҙары.(1 дәрес)

                       Тарихи ваҡиғалар,хәрби поход,әрме йырҙары (4 дәрес)

     Фольклор әҫәренең бер төрө булыу яғынан йыр. Көйҙәрҙең характерына ҡарап, башҡорт халыҡ йырҙарының икегә бүленеүе. Оҙон йырҙар һәм ҡыҫҡа йырҙар. Темаһы һәм йөкмәткеһе яғынан йырҙарҙың бер нисә төркөмгә бүленеүе. Тарихи ваҡиғалар, хәрби поход, һуғыш тураһында  йырҙар һәм риүәйәттәр. Баструкка йәки һөргөнгә ебәрелгән кешеләр тураһында йырҙар һәм риүәйәттәр. Түрәләр тураһындағы йырҙар. Ҡатын-ҡыҙ яҙмышы, тәбиғәт тураһындағы йырҙар һәм риүәйәттәр.

 “Буранбай”(Башҡот халыҡ йыры) (1 сәғәт)

     Әҫәрҙә сағылдырылған осор. Тарихи фараздың жанр үҙенсәлектәре.

Кластан тыш уҡыу дәресе “Урал һандуғасы” (1 сәғәт)

                                         Сеңләүҙәр (1 сәғәт)

     Сеңләүҙәрҙең туй йолаһы менән бәйләнгән булыуы, уларҙа элекке башҡорт ҡатын-ҡыҙының ауыр яҙмышы, хоҡуҡһыҙ хәле һәм ризаһыҙлығы сағылышы. Ижтимағи шарттар үҙгәреү менән бергә сеңләү жанрының да бөтөүе. Үткән тормоштоң ҡомартҡыһы булыу яғынан сеңләүҙәрҙең әһәмиәте.

“Ерәнсә сәсән” әкиәте (2 сәғәт)

       Әкиәттең йөкмәткеһе, Ерәнсә сәсән образы.

                                          “Йәнтүрә” хикәйәһе  (1сәғәт)

     Хикәйәнең В.Зефиров тарафынан яҙып алыныуы. 1812 йылғы Ватан һуғышында башҡорт ҡатын-ҡыҙының ҡатнашыуын күрһәтеү. Йәнтүрә, Аҫылбикә образдары. Уларҙың ҡыйыулыҡ, батырлыҡ, һуғышта үҙ-үҙеңде аямау сифаттары.

     Предмет-ара бәйләнеш. Тарих. Е.Пугачев, Салауат Юлаев етәкселегендәге Крәҫтиәндәр һуғышы. 1812 йылғы Ватан һуғышы, был һуғышта башҡорт атлыларының батырлыҡтары хаҡында әңгәмә.

     Сәнғәт. “Салауат Юлаев” кинокартинаһы тураһында әңгәмә. А.Кузнецовтың “Салауаттан яуап алыу” картинаһы.

М.Аҡмулла”Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!”, “Дуҫлыҡ”, “Нәфсе”, “Аттың ниһен маҡтайһың?” “Өлгөр һүҙ”   (3 сәғәт)

     Аҡмулланың биографияһы. Шиғырҙарҙа сағылдырылған осор, мораль-этик проблемалар.

Мәжит Ғафури “Үҙем һәм халҡым”, “Мин ҡайҙа?”, “Гөлдәр баҡсаһында”  (4 сәғәт)

     Яҙыусының ҡыҫҡаса биографияһы. Шиғырҙарҙа хеҙмәткә дан йырлау, хеҙмәт кешеләренең генә маҡтауға лайыҡлы булыуын күрһәтеү. Шиғырҙарҙың тәрбиәүи әһәмиәте.

     Әҙәбиәт теорияһы. Шиғыр төҙөлөшө тураһындағы төшөнсәне (строфа, ритм, рифма) ҡабатлау, тәрәнәйтеү. Лирик һәм эпик әҫәрҙәр тураһында төшөнсә.

Шәйехзада Бабич “Салауат батыр”, “Зәки-Башҡортостан терәге” “Ҡурайҡайға” шиғырҙары  (2 сәғәт)

     Ш.Бабичтың биографияһы. “Салауат батыр” шиғырында батырға хас сифаттарҙы данлау, ул ҡалдырған аманатҡа тоғролоҡ идеяһын сағылдырыу. “Ҡурайҡайға” шиғырында ҡурай образы аша башҡорт халҡының тормош-көнкүрешен, данлы тарихын, тәбиғәтен, моң-зарын сағылдырыу.

                     Дауыт Юлтый “Тимеркәй фәлсәфәһе”(3 дәрес)

“Тимеркәй фәлсәфәһе” хикәйәһендә күтәрелгән  социаль-философик проблемаларҙың ҡуйылышын аңлатыу   

  Һәҙиә Дәүләтшина “Айбикә” повесы(3 дәрес.) “Һырға һабағы” (1 сәғәт)

Яҙыусының тормошо һәм ижад юлы.”Айбикә” повесының төп идея-тематик йөкмәткеһен асыҡлау Боронғо йолаларға ихтирам менән  ҡарарға өйрәтеү

        Халыҡ шағиры Рәшит Ниғмәтиҙең “Йәмле Ағиҙел буйҙары”,”Мәскәү минең бүләгем”(3 дәрес)

Шағирҙың тормош һәм ижад юлы.Шағирҙың ижади оҫталығы менән  уҡыусыларҙа һоҡланыу тойғолары тәрбиәләү.

  Мостай Кәрим “Айгөл иле” драмаһы (4 дәрес),”Ап-аҡ мөғжизә” (1 сәғәт)

Халыҡ шағиры,Социалистик Хеҙмәт Геройы Мостай Кәримдең тормош һәм ижад юлы менән таныштырыу. Драманың идея-тематик йөкмәткеһен асыу. Уҡыусыларҙа халҡыбыҙҙың терәге булған аттарға ҙур һөйөү,хәстәрлек тәрбиәләү.

  Михаил Шолохов “Кеше яҙмышы”(2 дәрес)

Яҙыусының тормош һәм ижад юлы менән танышыу.”Кеше яҙмышы” хикәйәһенең рус әҙәбиәтендә тотҡан урыны

  Яныбай Хамматов “Ғәйзулла”(“Бөртөкләп йыйыла алтын” романынан өҙөк) (2 дәрес)

Яҙыусының тормошо һәм ижад юлы менән таныштырыу.Халҡыбыҙҙың үткәненә ихтирам тәрбиәләү

       Уҡытыу предметының әҙәбиәт менән тәьмин ителеше

Программа материалы түбәндәге уҡыу әсбәптәре нигеҙендә тормошҡа ашырыла:

1.М.Б.Юлмөхәмәтов.М.Х.Иҙелбаев  “Башҡорт әҙәбиәте”(Өфө, Китап, 2017 йыл)

     2.”Башҡорт әҙәбиәте” дәреслегенә методик ҡулланма М.Б.Юлмөхәмәтов(Өфө, Китап, 2017 йыл )

                                                                                          Календарь-тематик планлаштырыу

                        Календарь-тематик планлаштырыу

                Уҡыусылар белемен баһалауға норматив талаптар

                                 (Әҙәбиәт буйынса)

Уҡыу тиҙлеген тикшереү. Етеҙ, дөрөҫ, тасуири уҡырға өйрәтеү әҙәбиәт дәрестәренең тәүге мөһим талаптарының береһе.  Түбәндәге таблицала уҡыусының  минутына күпме һүҙ уҡырға тейешлеген, улар буйынса уҡыу тиҙлегенә ниндәй талаптар ҡуйылғанын билдәләргә мөмкин.Таблица төп башҡорт  текстарына ярашлы төҙөлдө.

Таблицанан күренеүенсә, Х-ХI кластарға уҡыу нормаһы ҡуйылмаған. Башҡорт әҙәби телендә минутына 120 һүҙ уҡыу ғәҙәти һаналаһәм ул рус тексын уҡыу тиҙлеге нормаһы менән тап килмәй.  Сөнки рус телендә ярҙамсы һүҙ (предлог) үҙе бер һүҙ булып һанала, ә башҡорт телендә ялғауҙар ҡатлы-ҡатлы булып ялғана.

  Юғары кластарҙа сиреккә бер контроль уҡыу үткәрелә.  Баһалар көндәлектәргә, класс журналына ҡуйылаһәм сиреккә, ярты йыллыҡҡа дөйөм баһа билдәләгәндә мотлаҡ иҫәпкә алына.  Мәҫәлән, V  класс уҡыусыһы иншаны “5”-кә яҙа, телдән яуаптары ла шул баһаға тап килә, ятлау өсөн тексты тасуири итеп һөйләй, әммә уҡыу тиҙлеге минутына 80-90 һүҙ генә. Был осраҡта уға һис кенә лә сиреккә”5” билдәһе сыҡарып булмай. Тимәк, һәр әҙәбиәт дәресенең беренсе талабы булып тасуири һәм етеҙ уҡырға өйрәтеү тора.

  Синыфтан тыш уҡыу. Баланы тейешле кимәлдә уҡырға өйрәтеүҙә уның әҙәбиәттән дәрестә белем алыуы менән бергә үҙаллы уҡый белеүе лә мөһим роль уйнай.  Ошо маҡсаттан сығып, һәр класта сиреккә кәмендә бер тапҡыр кластан тыш уҡыу дәресе үткәрелә.  Сирек башында уҡыусы ниндәй әҙәби китаптарҙы үҙаллы уҡырға тейешлеге яҙҙырыла.  Сирек аҙағында үткәреләсәк кластан тыш уҡыу дәресендә ошо күрһәтелгән китаптарҙы бала уҡығанмы, юҡмы икәнлеге тикшерелә.  Был эш һорауға яуап рәүешендә йәки ҡыҫҡаса аннотация яҙҙырыу юлы меннән  башҡарылырға мөмкин.  Уҡыусы һәр уҡыуған китабының йәки әҫәренең йөкмәткеһен ҡыҫҡаса әйтеп бирергә тейеш. Әммә ҡайһы бер уҡыусыларҙың һөйләү һәләте насар үҫешкән була.  Ундайҙарҙы һорауға яуап алыу юлы менән тикшерергә мөмкин. Ҡайһы бер уҡыусылар күрһәтелгәндән дә күберәк  китапуҡыйҙар.  Кластан тыш уҡыу дәресендә бөтә балаларға ла уҡыған китаптары һанына һәм уларҙың йөкмәткеһен һөйләй белеүенә ҡарап баһа ҡуйыла.

“5” – Бөтә күрһәтелгән китаптарҙы,шулайуҡ өҫтәлмә рәүештә тағыла бер нисә китап уҡып, йөкмәткеләрен тасуири һөйләгән өсөн ҡуйыла.

 “4” – Уҡыусыкүрһәтелгән китаптарҙың береһен уҡымаған, әммә өҫтәлмә рәүештә үҙе уҡыған бер нисә китап йөкмәткеһен һөйләй ала.

“3”- Бала күрһәтелгән китаптарҙың яртыһын ғына уҡыған, шулай уҡүҙаллы бер-ике генә китап менән таныш, уҡырға бирелгән әҫәрҙәрҙеңйөкмәткеһен дә өҫтәлмә һорауҙар ярҙамындаҡына күҙ алдына килтерә ала.

 “2” – Уҡыусы күрһәтелгән китаптарҙың береһен дә уҡымаған, үҙаллы бер китап менән дә таныш түгел,әҙәби әҫәр һәм китаптар менән бөтөнләй ҡыҙыҡһынмай.  Бындай уҡыусылар менән уҡытыусыға күп  һәм ныҡышмалы эшләргә ҡала.

 Сиреккә баһа ҡуйғанда кластан тыш уҡыуға ла тейешле иғтибар ителә.

  Тасуири уҡыу һәм ятлауҙар өсөн. Һәр уҡыусы программаға ярашлы шиғырҙар һәм сәсмә әҫәрҙәрҙән өҙөктәр ятлай. Ятланасаҡ шиғырҙарҙы, өҙөктәрҙе, әҫәрҙе уҡытыусы иң башта үҙе тасуири итеп һөйләп күрһәтә. Шиғырҙы йәки өҙөктө уҡыусыларға үҙең тасуири итеп һөйләп күрһәтмәй тороп, уларҙан матур  ятлауҙы талап итеп булмай.

 Программа буйынса бөтә кластарҙа ла  һәр сиреккә уртаса икешәр шиғыр йәки сәсмә әҫәр өҙөгө ятлатылырға тейеш.

  Ятлау баһалары  класс журналында  бер рәткә генә ҡуйыла, әммә “2” билдәһе ҡуйылмай.  Тимәк, программала ҡаралған һәр әҫәр уҡыусы тарафынан мотлаҡ ятлатылырға тейеш.  Һәр шиғыр һәм өҙөктө үҙ ваҡытында һөйләтеү уҡытыу сының талапсанлығына бәйле. Ятланасаҡ әҫәрҙе баһалау өсөн түбәндәге талаптар ҡуйыла.

 “5” – Уҡыусы шиғыр йәки сәсмә әҫәр өҙөгөн бер ниндәй тотҡарлыҡһыҙ һәм тасуири итеп ятлай, һәр һүҙ, өн һәм баҫым, быуындар берәмеге, паузалар теүәл талаптарға тура килә.

 “4” – Әҫәр тотҡарлыҡһыҙ һөйләнә, әммә тасуирилыҡ етешмәй, уҡыусы бер-ике һүҙҙе, өндө, баҫымды, паузаны дөрөҫ әйтмәй.  Шундай ваҡ кәмселектәр дүртәүҙән артмаҫҡа тейеш.

“3” – Тасуири һөйләп тә, уҡыусы дүрт – биш тапҡыр тотҡарлана йәки шиғыр, өҙөктө һөйләгәндә бер-ике урында яңылыша, тасуирлыҡ етешмәй. Шундай ваҡ кәмселектәр ете-һигеҙҙән артмаҫҡа тейеш.

Уҡыусыларға сиреккә, йыллыҡ баһа сығарғанда ятлауҙарға ла иғтибар ителә. Мәҫәлән, уҡыу йылы йәки сирек барышында бала бер шиғырын ятламаһа, баһа бер балға кәм ҡуйыла. Ике шиғыр йәки өҙөк ятланмаһа, сиреккә, йыллыҡ баһа “3” – тән артыҡ ҡуйылмай.

 Көндәлек яуаптарға баһалар. Яҙыусының тормош юлын, әҫәр йөкмәткеһен һөйләү, теге йәки был әҫәргә, образға анализ яһау, һорауҙарға яуап биреү һымаҡ бер әҙәбиәт дәрестәрендәге яуаптар ҙа тейешенсә баһалана.  Һәр дәрестә дүрт-биш баһа ҡуйыла. Телдән яуаптарҙы баһалауҙың үҙ талаптары бар.

 “5” – Уҡыусы яҙыусының тормош юлын, әҫәр йөкмәткеһен тулы һөйләп бирә, һөйләгәндә теге йәки был образға, дөйөм әҫәргә ҡарата үҙ фекерен дә ҡуша, әҫәргә һәм образдаға анализ яһағанда, өйрәнелгән әҫәр менән сағыштырыу үткәреп, обзор яһай һәм ентекле күҙәтеү эшләй ала.

 “4” – Уҡыусы яҙыусының тормош юлын, әҫәр йөкмәткеһен һөйләп бирә,әҫәргә йәки образдарға бына тигән анализ яһай, өҫтәлмә һорауҙарға яуап биргәндә һәм обзор яһап һөйләгәндә, юғалып ҡала.

“3”- Өйгә бирелгән эште уҡып килеп тә,уҡыусы уны эҙмә-эҙлекле итеп һөйләй алмай, яуабы тик өҫтәлмә һорауҙарға яуап рәүешендә генә, обзор яһап һөйләгәндә лә уҡыусы яуабы һорауҙарға яуап биреү кеүек кенә булып ҡала.

“2”- Бала өй эшен бөтөнләй уҡымаған, тик дәрестә ишеткәнен генә арлы-бирле әйткеләй, эҙмә-эҙлекле, теүәл яуап юҡ. Ғөмүмән, уҡыусы дәрескә әҙерләнмәй килгән. Әммә шуны ла иҫкә алырға кәрәк: әгәр ҙә уҡыусы тәүге тапҡыр ғына дәрескә шулай әҙерләнмәй килһә, иҫкәртеү яһап, шул уҡ теманы киләһе дәрестә һораясаҡты әйтеп,”2” ҡуймаҫҡа ла мөмкин.  Был тәңгәлдә ул тәрбиәүи сара ролен дә үтәй һәм был билдәне ҡуйыу менән мауыҡмау, башҡа  төрлө иҫкәртеү юлдарын табыу  уҡытыусыға тик ярҙам ғына итәсәк.

  Сиреккә баһа ҡуйғандаятлау, уҡыу тиҙлеге, кластан тыш уҡыу һәм яҙма эш баһаларынан  тыш уҡыусының телдән һөйләүенә лә сирек буйына кәмендәдүрт-биш баһаһы булырға тейеш.Сөнки уҡыусы үҙ фекерен дөрөҫ итеп әҙәби телдә һөйләп бирә алырға тейеш.

Әҙәбиәттән яҙма эш төрҙәре  Уҡытыусылар яҙыусының тормош юлын  өйрәнгәндә хронологик таблица төҙөү эшен йыш ҡына  үҙаллы үтәргә бирә.  Был эш  төрө  уҡыусыла  әллә ни ҡыйынлыҡ тыуҙырмай, әммә теманы нығытырға ярҙам итә. Хронологик таблица өсөн бер генә баһа ҡуйыла. Баһа ҡуйғанда  орфографик һәм пунктуацион хаталар ҙа иҫәпкә алына. Был тел һәм әҙәбиәт дәрестәренең берҙәмлеген раҫлай.  Тимәк, бында уҡыусының яҙыусының тормош юлын белеүе лә, грамоталығы ла иҫәпкә алына.  Хронологик таблица төҙөүҙе түбәндәгесә баһаларға мөмкин.

Яҙыусының тормош юлындағы бөтә факттарҙы ла теркәгән, һөйләм төҙөлөшө һәм грамоталылыҡ буйынса бер хата ла ебәрмәгән осраҡта ғына уҡыусы эше “5” билдәһе менән баһалана.

   Уҡыусы яҙыусының тормош юлы буйынса бер фактты күҙ уңынан ысҡындырып, ике-өс  һүҙҙә хәреф йәки пунктуацион хата ебәрһә, яҙма өсөн “4”билдәһе ҡуйыла.

Яҙыусының тормош юлыбуйынса өс-дүрт фактик, алты-ете грамматик һәм пунктуацион хаталары булған эш “3” билдәһе менән баһалана.  

  Уҡыусы хронологик таблицаны бөтөнләй төҙөмәһә, уға”2”-ле ҡуйыла.

Хронлогик таблицаның бер өлөшөн дәрестә төҙөргә, шулай уҡ өйҙә яҙып килергә лә ҡушырға мөмкин. Өй эше итеп бирелгәндә, уҡыусы бер юлы ике бурысты үтәй: теманы телдән һөйләргә әҙерләнә, шулай уҡ хронологик таблица төҙөп, эште нығытып та ҡуя.

Дәрестең бер өлөшөн генә алған башҡа яҙма эш төрҙәре Әҙәбиәт дәрестәрен төрләндереү маҡсатында ижади характерҙа башҡа яҙма эштәр ҙә башҡарыла. Мәҫәлән, уҡытыусы уҡыусыларҙың әҫәрҙе уҡығанлығын йәки теманы үҙләштереү кимәлен тикшереү өсөн,йә берәй образға кескәй генә характеристика биреү өсөн, йә,ҙурыраҡ күләмле әҫәр булһа, бер бағанаға ыңғай, икенсе бағанаға кире образдарҙы теркәү өсөн, йә ике образды сағыштырыу өсөн яҙма эш ҡуша ала.  Бындай эштәр бик күп төрлө.  Тик уларҙы уңышлы ҡулланырға ғына мөмкин. Бөгөн ижади эшләгән уҡытыусылар 10-15 минут эсендәуҡыусыларҙан бер-ике строфалыҡ шиғыр, нәҫер, әкиәт, кескәй хикәйә, аннотациялар яҙҙырыукеүек эш төрҙәрен дә ҡулланалар. Бындай эштәрҙә баһалауҙың теүәл генә рецебын биреп тә булмай – уларуҡыусының һәләте менән бәйле. Сөнки уҡыусы ни тиклем тырышһа ла,яҙма эште бик шәп итеп үтәй алмаҫҡа мөмкин. Әммә ижади эш барыбер баһаланырға тейеш. Уҡытыусы баһаны үҙе самалап ҡуя. (“2” билдәһе ҡуйылмай.)  Әммә был баһа уҡыусыны артабан да ижади яҙма эшкә дәртләндерергә тейеш.  Мәҫәлән, дәрестә уҡыған әҙәби әҫәрҙең үҙенә оҡшаған урынын һүрәткә төшөрөп килергә ҡушырға мөмкин. Һүрәт төшөрөүҙә лә уҡыусыларҙың һәләте бер кимәлдә булмай.  Шуға уҡытыусы күберәк һүрәт йөкмәткеһенә иғтибар итә. Әммә бик оҫта төшөрөлгән һүрәт уның иғтибарынан ситтә ҡалмаҫҡа тейеш. Шуны өҫтәп әйтергә кәрәк: уҡыусы эшләгән бөтә яҙма һәм ижади эштәр мотлаҡ баһаланырға мөмкин.

 Изложение  Был эш төрө, ғәҙәттә, башҡорт теле дәрестәрендә үткәрелә. Әммә йылына 1-2 тапҡыр һәр класта, әҫәрҙе өйрәнгәндән һуң, уҡыусыларҙың уны тулы килеш уҡығанмы, юҡмы икәнен белеү өсөн, әҫәр йөкмәткеһе буйынса өйҙә йәки дәрес ваҡытында изложение яҙҙырыла.  Был алым уҡыусы өсөн дә, уҡытыусы өсөн дә бик файҙалы.  Беренсенән, уҡыусы изложение яҙыр өсөн текст йөкмәткеһе менән үҙаллы таныша, дәрестә ваҡыт сарыф ителмәй, икенсенән, ошо әҫәр аша уҡыусы хәл-ваҡиғаларҙы эҙмә-эҙлекле итеп яҙырға өйрәнә, өсөнсөнән, бала үҙен грамоталы итеп яҙа алыу һәләтен тикшерә,дүртенсенән, уҡыусының яҙма телмәре үҫешә.  Изложение күләме, баһалау нормалары тел дәрестәрендәге кеүек булырға мөмкин. Йөкмәтке буйынса баһа – әҙәбиәткә, ә грамоталылыҡ тел буйынса ҡуйыла.

  Иншалар  Башҡорт теле дәрестәрендә сирек, ярты йыллыҡ аҙаҡтарында контроль диктанттар яҙҙырыу мотлаҡ булһа, әҙәбиәттән бөтә кластарҙа ла контроль иншаяҙҙырыу мәжбүри һанала. Әҙәбиәт дәрестәрендә үткәрелгән иншалар тел дәрестәгеләренән күпкә айырыла һәм уларҙа теге йәки был әҫәргә, образдарға характеристика биреү төп маҡсат булып иҫәпләнә.  V-VII кластарҙа ябай план төҙөтөү өҫтөнлөк алһа, VIII кластан ҡатмарлы план төҙөү күнекмәләре бирелә башлай. IX-XI кластарҙа инде ҡатмарлы план төҙөү мотлаҡ.  Бигерәк тә контроль характерындағы, сирек һәм ярты йыллыҡтар аҙаҡтарында үткәрелгән һәр иншаға ҡатмарлы план төҙөлә. Ҡайһы бер өйрәтеү характерындағы иншаларҙы планһыҙ йә ябай план менән яҙырға рөхсәт итергә була. Әҙәби иншаларҙың күләме башҡорт  теленән әллә ни айырылмай. Түбәндә әҙәби иншалар күләме буйынса таблица бирелә.

Инша күләмеенә ҡарап, уҡытыусы баһаны ла бер аҙ үҙгәртә ала. Әҙәби инашаларға баһа ҡуйыу талаптары башҡорт теле дәрестәрендәге изложение йәки иншаларҙан әллә ни айырылмай.  Әммә уларҙың үҙҙәренә  генә хас үҙенсәлектәрен  дә инҡар итеп булмай.  Иншаларға баһаларҙы түбәндәге талаптарға таянып билдәләргә була.

    Тема тәрән итеп асылып, әҙәби материал яҡшы сағылыш тапҡан, йөкмәткеһе тулы һәм оргиналь булған, башҡорт әҙәби телендә яҙылған, һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнешәр уңышлы ҡулланылған хатаһыҙйәки бер генәпунктуацион хаталы эшкә “5”баһаһы ҡуйыла.

 “4” билдәһе әҙәби материалды бирә алған, әммә оргиналлек менән айырылып тормаған, һөйләмдәр төҙөлөшөндә бер-ике стилистик етешһеҙлеге булған, диктанттағы кеүек “4”-ле билдәһенә тап килгән 2/2, 1/3, 3/1, 4/0 орфографик һәм пунктуацион хаталы и ншаларға ҡуйыла.

 Темаға тулыраҡяуап биргән, әммә фактик материалды биргәндә хаталар киткән, бер аҙ эҙмә-эҙлелек боҙолған, өс-дүрт стилистик хаталар ебәрелгән, орфографик һәм пунктуацион хаталары диктанттың “3” баһаһына тура килгән ( 4/5, 5/4,6/3,7/2, 2/7) инша “3”билдәһе менән баһалана.

 “2” билдәһе программаға, инша талаптарына тап килмәгән, йөкмәткеһе дөрөҫ бирелмәгән, биш-ете стилистик хаталы, орфографик һәм пунктуацион хаталар һаны “3”-лөк диктанттан күп булған иншалар билдәләнә (5/6, 5/5, 6/5, 7/4, 7/3,8/2,2/8).

Иншаларҙа ла бер үк типтағы өс пунктуацион хата берәүгә иҫәпләнергә мөмкин.  Мәҫәлән, өс инеш йәки өндәш һүҙ, өс хәл әйтеменең бер төрө бер хатаға һанала.  Әммә һүҙ хаталарын улай төркөмләп булмай. Ғөмүмән, уҡытыусы һәр иншаға, һәр хатаға бик ентекле һәм иғтибарлы булырға тейеш.  Шулай уҡ һәр әҙәби иншаға уҡытыусы тарафынан бер-ике һөйләм менән аннтоация яҙылыу мотлаҡ.Әҙәби инша – уҡыусының ижади эше. Шуға уҡытыусының да һәр иншаға ижади ҡарауы мотлаҡ.

Программала һәм дәреслектәрҙә уҡыусыларҙы теге йәки был темаға әкиәт, мәҡәлә, юлъяҙма. Рецензия ҙәм хаттар яҙырға өйрәтеү ҡаралған. Былар барыһы ла иншаның бер төрө булып һанала. Уларҙы баһалау һәм күләм яғынан талаптар ҙа иншаларҙыҡы кеүек. Тик был эш төрҙәре үҙҙәренең үҙенсәлектәрендә һаҡларға тейеш.

Доклад яҙырға, сығыш яһарға өйрәтеү Был эш төрҙәренең грамматик хаталары төҙәтелеп, тик йөкмәткегә генә билдә ҡуйыла.  Улар әҙәбиәт дәрестәрендә теге йәки был образға анализ яһаған кеүек баһалана.Телдән яһалған рецензияларға ла тап ошо юл менән баһа ҡуйыла.

Тестарҙы баһалау Хәҙерге башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә уҡыусылар белемен тест һорауҙарына яуаптар алыу ярҙамында баһалау киң ҡулланыла. Уҡыусы һорауҙарҙың яртыһына йә унан күберәк һорауҙарға яуап бирһә – “3”, 70% һәм унан күберәк һорауҙарға дөрөҫ яуап биргәндә – “4”, 85-100% дөрөҫ яуап биргәндә “5” билдәһе ҡуйыла. Уларҙы үткәреү һәм баһалау нормалары “Башҡорт теле (V – IX кластар) һәм әҙәбиәтенән ( V- XI кластар) тест һорауҙары”. Уҡытыусылар өсөн ҡулланма – Өфө, “Китап”, 2000 китабында тулыраҡ бирелгән.

Викторина һорауҙарына яуап алыу  ҙа – әҙәбиәт буйынса уҡыусылар белемен баһалауҙың бер төрө.  Һорауҙары менән тестарға яҡын. Әммә викторинала яуаптар варианттары бирелмәй.  Теге йәки был дөйөм темаларҙан һуң, яҙыусы ижадын тулы килеш өйрәнгәс, иншаларғаәҙерләнеү өсөн, викторина һорауҙарына яуаптар алына.  Был эш дәрестең бер нисә минутын һәм тулы дәресте лә алырға мөмкин. Һорауҙар алдан таҡтаға  яҙыла йәки уҡыусыларға яҙма рәүештә таратыла.Уҡыусылар һәр һорауға ентекле яуапяҙа йәки телдән яуап бирә.  Уҡытыусы кемдең яуап биргәнен билдәләп бара һәм аҙаҡтан, шуларға ҡарап, баһалар ҡуйыла.  Яҙма викторинала баһалар тест һорауҙарына яуаптарҙы баһалаған кеүек билдәләнә.

Олимпиадалар Һуңғы йылдарҙа уҡыусылар араһында мәктәп, район, республика кимәлендә башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән олимпиадалар  үткәрелә. Был эш төрө уҡыусыларҙа туған телгә һәм әҙәбиәткә һөйөү тәрбиәләүҙә ҙур әһәмиәткә эйә.