Мои педагогические находки
статья на тему

Муниципалдыг бюджеттиг ниити ==редилге чери Хемчик ортумак нити билиг школазыныё тыва дыл, чогаал башкызы Салчак Анна Шожаповнаныё «Мээё методиктиг тывыштарым» деп темага  бижээн эссези.

«Тыва дылын  билири  дээрге-ле  тыва кижиниё ыдыктыг чаёчылы болур»  деп алдарлыг  этнограф Моёгуш-Кенин Лопсанныё с=стери-биле  эссени эгелекседим. Кандыг-даа чон т=рээн дылдыг болур. Т=рээн дыл дээрге-ле тускай чон болурунуё база бир демдээ. А тыва чон  шаг-т==г\ден бээр бодунуё т=рээн чери, дылы, бойдузунга аажок хумагалыг,  ону х\нд\леп келген. Ооё бадыткалынга х=й-х=й дагылгалар, чалбарыг, хоругларны хамаарыштырып болур. Ынчангаш  т=рээн дылды  уругларга билиндирип  башкылаары, ==редири  ыдыктыг ч\\л деп билип турар мен. Мээё кол сорулгам_ т=рээн дылывыска ынакшылды, чоргааралды оттуруп  билири. Арыг тыва  дылывысты  камнап, кадагалап  арттырары.

Тыва дылды ==редирде, эртемнер аразында харылзаа чугула черни ээлээр. Тыва дыл-биле сырый харылзаалыг эртемнерге: тыва чогаал, Тыва т==г\з\, Тываныё географиязы,  улусчу ужурлар, орус дыл, англи дыл дээш =ске-даа эртемнер хамааржыр. Бодумнуё башкылаашкынымда бо эртемнер-биле тыва дыл болгаш тыва чогаалды \рг\лч\  холбап, орус болгаш англи дылдарга  хамаарыштыр  янзы-б\р\ деёнелге аргаларын кичээлдеримде ажыглап турар мен.Дыл  башкылары-биле арга-дуржулга солчулгазы-мээё база бир методиктиг  тывыжым деп  санап  турар мен. Ылаёгыя орус  дыл башкыларыныё  арга-дуржулгазы  меёээ  дыка \нелиг. Ооё-биле чергелештир орус болгаш англи  дылдыё  амгы \ениё  кижизинге  чугулазын, оларныё  тыва  дыл-биле сырый  харылзаалыын  билиндирер. Азы =скээр  чугаалаарга, т=рээн  дылын  эки ==ренип алган кижи, =ске дылдарны д\рген, эки шиёгээдип алыр угланыышкынныг ажылдап  турар бис. Чижээлээрге,  уругларга  тыва, орус  терминнерни ададып  тургаш, ол с=ст\ё тодарадылгазын  ==редири  солун. Адалга-обращение,  киирилде  с=стер - вводные  слова. Адалгалыг болгаш киирилде с=стерлигдомактарга бижик  демдектерин  салырыныё д\р\мнери  тыва-даа, орус-даа дылда д=мей  дээрзин  тыва, орус дыл кырында домактарга  деёнелге  хевиринге к=р\п болур.

Губернаторнуё Тывада орус дылдыё сайзыралыныё талазы-биле т=левилелинге \ндезилеп, тыва дыл кичээлдеринге орус, тыва дылдарныё аразында  харылзаазын  болгаш  оларны деёнеп ==редири - \ениё кол негелделериниё бирээзи. Ону к\\седирде, тыва болгаш орус дылдарныё онзагай  талаларын к=р\п, шинчилеп тургаш, кичээлдерге х=й деёнежилге аргаларын кылып, ылаёгыя падеж кожумактарын шын тодарадып, чугаа сайзырадылгазын  х=й ажыглап, словарь биле практиктиг мергежилгелерни  кылып  тургаш  чедип алыр.

Амгы \еде «Бир =г-б\леге дээди  эртемниг  уруг  турар» деп губернаторнуё  т=левилелинге \ндезилеп, Хемчик сумузунда чеже дээди эртемниг  уруглар  барыныё шинчилел ажылын  кылган. Ооё т\ёнелинде, 2013-2014 ==редилге чылыныё доозукчуларындан  11 ==реникчиден  8   ==редилге  черинде студент апарган ==ренип  турар.

Эр м=з\-шынарны кижизидилге  ажылын  таварыштыр  чорудары-биле школаларда эр башкыларныё \л\г-хуузун бедидери-биле улуг ажылдар чоруттунуп  турар.  Оол уруглар эр башкызын =тт\н\ксээр, \легер  алыр, чоргаарланыр. Эр  кижиниё с=з\ шиитпирлиг, шыёгыы негелделиг.  Эр  башкыларныё кижизидилгези, киржилгези-биле школаларда шериг-патриотчу  солун  ажылдар, «Зарница» оюну  янзы-б\р\ походтар, спортчу маргылдаалар эртип  турар. Ол б\г\ езулуг эр м=з\-шынарны  хевирлээринге  улуг  ужур-дузалыг.

Тыва дылдыё келир \ези, чону, культуразы  дээш  аныяк эр  оолдар, студентилер, эртемденнер сагыш  човап, янзы-б\р\  т=левилелдерни  кылып  турары ==р\нч\г. Али К\ж\геттиё  тыва  дылын  камгалап  алырыныё  талазы-биле улуг эртем  ажылын  кылып  турары-тыва  дылдыё  сайзыралыныё база бир улуг  чедиишкини. Аныяк эртемденниё  ажылын деткип, ==реникчилерни  интернет четкизинде, «Тыва дыл»  деп б=л\к база «Чараш  чугаа»  деп т=левилел дамчыштыр тыва  дылдыё д\р\мнерин, чугаа  культуразыныё  негелделерин  ==ренирин  с\мелеп  турар бис.

Школа программазынга чугаа культуразын болгаш тыва дылдыё янзы-б\р\ адырларын (ярустарын)  эки билир кижиге тыва дылга чаа хевирниё шылгалдазын эки дужаап алыры  албан. Ынчангаш  эге болгаш ортумак  школадан  эгелеп, тыва  дылдыё  чаа  хевириниё шылгалдазынга (ОГЭ-ге) белеткенип, тыва дыл  кичээлдеринге янзы-б\р\ темаларга кыска чогаадыгларны болгаш эдертигни чедир бижиириниё  хевирлерин, тестилерни  кылдыртып, эки т\ёнелдерни чедип  алыры-биле ажылдап  турар бис.

Тыва дыл  кичээлдеринге  дараазында бот-ажылдарныё  хевирлерин : ==редилге номунда бердинген  янзы-б\р\ хевирлерниё  мергежилгелери, грамматиктиг  сайгарылгаларныё  б\г\ хевирлери, сюжеттиг болгаш аттыг  чуруктар-биле ажыл,шилилге  болгаш  словарьлыг  диктантылар, ребустар болгаш  кроссвордтар-биле ажыл, дурген  чугаалар, аянныг  номчулга, баштак  айтырыглар, чогаадыг-миниатюра, даяныр конспектилер  болгаш    схемалар, таблицалар, тывызыктар, \легер  домактар-биле   ажыл, карточкалар , с=з\глелдер-биле ажыл, чагаа бижиири, радио, теледамчыдылгалар  с=з\глелдерни тургузары, аннотация, автобиография бижидери  дээш   оон-даа =ске. +=реникчиниё  шын  бижилгени эки  шиёгээдип  алганыныё т\ёнелинде, уругнуё  чугаа  сайзырадылгазы экижиир, с=с  курлавыры к=в\дээн  тудум, кижи  бодунуё  бодалын  дорт, хостуг, шын илередип шыдаар.Оларныё  чугаазы шын  байлак  болган  тудум, ооё  амыдыралче к=р\ж\ ханы, нарын  болур.   Уругларны  боттарыныё  бодалдарын база  к=рген, дыёнаан ч\\лдерин  бижимел-биле кандыг-даа  частырыг  чокка  дамчыдып шыдаар кылдыр чаёчыктырар. Амыдыралда болуушкуннарны шыны-биле билип, ханы сайгарып  билир болурлар. Ынчангаш уругларныё   чугаа  культуразын, янзы-б\р\ т=левилелдерни, биче эртем  ажылдарын  улам  ыёай  сайзырадыры-биле  школавыстыё  иштинде «Хемчиктиё  салгалы» деп  солунну \нд\р\п эгелээн. Уруглар солунга боттарыныё   чогаадыкчы   ажылдарын, школаныё  амыдыралын  бижип  турарлар. Угаан сайзырадыры-биле ребустар, кроссвордтар,сканвордтар, солуннуё арнында \н\п турар. Этнокультураныё  езулалдарын, улусчу чаёчылдарны ==реникчилер  тыва дыл, чогаал кичээлдеринден болгаш солун  таварыштыр   сонуургап, билип ап турарлар. Солундан уруглар болгаш ада-иелер  школага  хамаарышкан к\р\не документилери-биле таныжып   турар.  

Тыва дыл орус дылга деёнээрге аныяк  болгаш , ==редилге- методиктиг литература эвээш, ынчангаш ук дылдыё  башкылары \рг\лч\ методиктиг  дилээшкинде  чоруп   турар.    

Башкы  болуру   дээрге-ле    улуг  алдар. А т=рээн   дыл, чогаал   башкызы  болуру __ т=рээн чурттуё  болгаш  чоннуё     улуг х\лээнилге, харыысалга.

Антон /ержааныё   дараазында  одуруглары  - сеткилимде \ргулч\ чаёгыланып,   ынакшылым  к\штелдирип,  чалгынналдырып   чоруур:

 Кандыг-даа дыл меёээ д=мей,

 Кандыызын-даа х\нд\лээр мен.

 Ынчалза-даа тыва  дылым__

Ыдыкшылдыг  кызыл  тыным,

                                        Ийи харлыг  чажымдан-на

                                        Ием  меёээ  айтып  берген

                                        Игил  ыры  сагындырар

                                        Ие дылым  ындыг кончуг…