Ажык кичээл: Суй-белек "Тыва ог"
материал на тему

Кичээлдиң темазы:

Суй белек – тыва ѳг

Сорулгазы:

- Өг-чурттаар оран-сава дээрзин таныштырар;

- Өгнүң тургузуу - биле таныштырып, ужур-утказын тайылбырлаар;

- Суй-белек тыва ѳгну саазын биле кылып ѳѳредири;

- Тѳрээн черинге ынак болурун кижизидери.

Дерилгези: ϴгнүң македи, ѳг дугайында чугаалар, сѳстер, ѳг иштиниң херекселдериниң чуруктары, бичии ѳг, компьютер, проектор.

Кичээлдиң херекселдери:

- картон, хачы, хырба.

Кичээливис тыва ѳгже аян-чорук хевиринге эртер.

I. Киирилде сѳс.

Сергей Дуган.

Авам ѳѳ.

ϴртемчейни эргий бодап келиримге,

ϴскен ѳѳм дег ындыг эргим чүве-даа чок.

Чылыг бажын, чыргалдыг бай чуртталга-даа,

Шынап чер-ле авайымнын ѳѳнге четпес.

Тѳрээн черден ырап чорааш чанып кээр мен

Тѳрелзинген чонум мени уткуп алыр.

Ааржы-быштак, тарак-биле саваланган,

Авамнын ѳѳ мени манап чалап турар.

Амыдырал чангыс черге турар эвес,

Авам кужур кезээ мѳнге чоруур эвес.

ϴскен ѳѳмну септеп тургаш, селип алгаш,

ϴϴрумну чалап тургаш, шайладыр мен.

- Экии, уруглар. Богун бис, уруглар, онзагай чараш тыва ѳгнүн дугайын чугаалажып. Оон тывылган ук тѳѳгузун, ѳгнүн тургузуу-биле таныжып, саазын биле бичии суй-белек тыва ѳгну кылып ѳѳренир бис. Кымның кырган-авалары, кырган-ачалары ѳглүг?

Өг-чурттаар оран-сава. Өг-Азий чурттуг көшкүн чоннуң эң-не мерген угаан-биле бодап тыпкан чурттаар оран-савазы. ϴг бойдус биле сырый харылзаалыг. Чижелээрге, хараача –хунге дѳмей, ынаа -   хуннун херелдери, хана – дээрге даглар, ѳгнун ширтээ  -   оът-сиген болуп турар.

Тыва ѳгнүн тургузуу.

ϴгнүң ыяжы: хараача, ынаа, ханалары, эжии. ϴгнуң шывыы: дээвиирлери, адакы шывыг база иштинде турар эт-севин аътка, шарыга коштап алгаш, арт-сынны ажыр кожуп-дужеринге эптиг кылдыр алыр. ϴгну долгандыр хемчээли 360 градуска ден. Чижээ: Сес ханалыг огге 96 хана бажы, 100 ынаа, хараачада – уттер саны 100, ийи багана херек.

Практиктиг ажыл (Кичээливистиң хол биле кылыр кезээнче кирээлиңер).

1. Айыыл чок чоруктуң дурумнерин катаптаар.
2. Ажылдың анализи:

Ажылывыс каш кезектен тургустунган-дыр?

Кырыкы кезээ 1тогериктен тургустунган, адаккы кезээ узун дилиндектен тургустунган.

Сула шимчээшкин.

Оожум-топтуг орар дээш,

Оорга-моюн шылай берди,

Ол-бо чукче эглип, херлип,

Олуруп-туруп шимчениил!

Бирээ,ийи,уш!

Бирээ,ийи,уш!

ϴг дугайында улегер домактар.

ϴг дугайында улегер домактар улустун аас-чогаалында кончуг хойу-биле бижиттинген. Оон кезек чамдыын чугаалаптаалынар, уруглар.

1.Чалгаа кижинин ѳѳнде чарган ыяш-даа чок,

Чалгаа кижинин ѳѳнде аъш-чем-даа чок.

2.Калбак кезек от чуду

Харам кадай ѳг чуду.

3. ϴѳнге олутпай болбас

ϴѳрунге ѳжээти болбас.

4.Арга кирген кижи саат дайнаар,

Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар.

Тывызыктар

1. ϴг ишти шупту туткууш (хана)

2.Узун-оол ужунда, бажында сыртыктыг (ынаа)

3.Уне калбаш, кире калбаш (эжик)

4.Уш алышкының экти ден (ожук)

5.Дϴрт булун, дϴнгур аас (аптара)

6.Артында адаң чудуруун чайып олур (хана кѳгу)

7.Чыткан бызаамның хырны каас, чыткан талазының хырны чарык (сыртык)

8.Диш чок куруяк олура семирди (барба)

Айтырыглар-харыылар.

- ϴг дээрге чул ол?

- ϴгнүң долгандыр хемчээли каш градуска денил?

- Кылып алган суй-белээвисти делгелгеден кылыылынар, уруглар.

Түңнел сϴс.

       Кичээливисти түңнеп тура тыва чоннуң бойдус биле харылзаалыг чараш ѳѳ чул дээрзин кижи бурузу билир. Кидис ѳг оон ээлеринин чурттап чоруур оран-девискээринге эн-не кам-хайыралыг азы, ѳскээр чугаалаарга, экология талазы-биле эн-не арыг оран-сава дээрзин амгы уенин эртемденнери бузурелдии-биле бадыткап турар. Огнун иштики тургузуу, шимелдези база-ла ханы уткалыг.

 Кичээлге идекпейлиг киришкениңер дээш  четтирдим. Эр-Хейлер!

Кел чыдар Шагаа-биле таварыштыр шуптунарга ак орукту, аас-кежикти кузедим.