Урок "Изак-шоляк улына"
план-конспект урока по теме

                                      ИЗАК-ШОЛЯК УЛЫНА

Цель: 1. Финн-угор тÿшкаш пурышо калык-влак нерген шинчымашым     пуаш, илыме верыштым рашемдаш.

        2. Кутырымо да колышт моштымо навыкым вияндаш.

        3. Шочмо йылмым йöраташ, аклен мошташ туныкташ, икте-весе дене                       келшен илаш кумыландаш, курчакым ышташ туныкташ.

Ешартыш материал:

        «Родо-тукым пушенге» сÿрет, Матти деч серыш, Европын картше, курчакым ышташ кÿлшö материал.

Речевой материал:

          Ушештарышаш мут-влак                                   У мут-влак

         «Еш» теме почеш (кока, чÿчÿ                    тÿшка - группа  

           коча, кова, уныка, изак-шоляк)                калык - народ

           родо                                                             родо-тукым – родня,

         верлашаш                                                                         родство

         рÿдола                                                         тÿня - мир

                                                                                ожно – давно, раньше

                                                                                йот эл – зарубежная страна

                                                                                увертараш / ен - сообщать

                                                                                шаланен пыташ /ен –распаться

Проблема:

1. Марий калыкын родыжо уло мо?
2. Молан финн-угор тÿшкашке пурышо калык-влак родо-тукым улыт?

Урок радам

Ончылмут

        Поро кече, ÿдыр-рвезе-влак!

        Мый кызыт тыланда шукерте огыл толшо Маттин серышыдым лудын пуынем. Сайын колышташ темлем.

        «Салам лийже, марий ÿдыр ден рвезе-влак!

        Мый ынде марий йылмым удан огыл палем, шонем. Сандене тыланда серышым марла возем.

        Мый тендан деке тиде ийын финн-угор лагерьышкыда мийынем. Марий-влак нерген урларак пален налнем да марий йылмым сайракын тунемнем. Авам ойлен: финн-угор лагерьышке турло вер гычын йоча-влак погынат. Финляндй гыч, Эстоний гыч. Икманаш, тÿрлö калыкын йочашт. Мый колынам, марий-влакын Российыште илыше родыжо шуко уло. Нунын нерген шукырак пален налнем.

        Кертыда гын, серышыштыда возен колтыза. Чыла сай лийже!

                                                                                   Тендан йолташда, Матти»

        Теве тыгай серышым мыланна Матти колтен. Мыйын шонымаште, ме тудлан полшышаш улына. Кузе те шонеда? Матти серышыштыже марий-влакын Российыште илыше родыжо-влак нерген возен колташ йодеш.  А кö тугай родо? Айста шарналтена. Кажне енын ешыже да родыжо уло. Мо тыгай еш, ме палена. Кö тыгай родо? Кöм ме родо манына?

• Родо- тиде кока, чÿчÿ, нунын йочашт.
• А молан те нуным родо маныда?
• Мемнан кочана, кована икте.
• Кузе те шонеда, посна калыкын родыжо лийын кертеш?
• Кертеш.
• Чын. Посна калыкынат родо-тукымжо уло. Мутлан, руш калыкын  одо-тукымжылан белорус, украин шотлалтыт. Нуным славян тукым маныт. Марийынат тагай родыжо-влак улыт.

Тыгеракыт таче урокышто ме марий калыкын родыжо-влак нерген мутланаш тÿналына. Тыгак рашемдена: молан нине калык мыланна родо-тукым улыт.

        У теме.  Изак-шоляк улына

Ончалза тиде пушенгым. (Доскаште родо-тукым пушенге верланен). Пушенге укшлаште калык-влакын  лÿмыштым возымо. Нуно чыланат финн-угор калык тÿшкаш пурат. Нуным ик еш –финн-угор еш – семын ончена.  Могай калык-влак тиде ешышке пурат, айста лудына? (Туныктышо почеш тунемше-влак лудыт).

Тÿня картым ончалына гын, Марий кундемна кудо ужашыштыже верланен? (Тунемше-влак картыште муын ончыктат). Ала Маттин илыме кундемжымат ончыктен сенеда?

Ужыда, кок эл икте-весе деч моткоч тораште верланен, туге гынат нуно ик ешыш пурат. Кызыт книга комым почын, картым муына. Ончалза картым. Нарынче тÿс дене Российын ужашыжым ончыктымо, а ужарге дене – йот эл-влакым. А йошкар тÿс мом ончыкта? Кузе те шонеда?

• Финн-угор тÿшкаш пурышо калык-влакын илыме верыштым.

Чын.        Марий-влакын лишыл родышт- тиде мордва ден одо але удмурт-влак. Мордва-влак Мордовийыште, а одо-влак Удмуртийыште илат. Рÿдолашт – Саранск да Ижевск. Коми-влак Коми республикыште илат. Рÿдолаштлан Сыктывкар шотлалтеш. Хант ден манси-влакын илыме верышт – Хантымансийский автономный округ, а карел-влакын – Карелий. Петрозаводск – нунын рÿдолашт. Ижор, водь,вепс калыкын Марий Эл семынак  посна кундемышт уке. Нуно тÿн шотышто Ленинград областьыште илат.

Финн-угор калык Российыште веле огыл, йот эллаштат ила: финн-влак -  Финляндийыште, эстон-влак – Эстонийыште, а венгр-влак – Венгрийыште.  

        Кызыт нине финн-угор калык-влакын лÿмыштым возалтена.

        Финн-угор ешыш пурышо калык-влак илат: Российыште (марий, мордва, одо(удмурт), коми, хант, манси, саам, ижор, водь, вепс, лив, карел, йот эллаште (финн, венгр, эстон).         

        А молан нине калык родо-тукым улыт? Мо дене нуно икгай улыт? тунемше-влакын вашмутышт). Конешне, тиде йылме икгайлык.

        Умбакыже йоча-влак доскаште возымо марий мут-влаклан келшен толшо йот мут-влакым кычалыт.

                            марий                         йот

                            улам                            о1еn (финн)

                            ик                                уksi (финн)

                            кок                              кaksi (финн)

                            кум                              кolme (финн)

                            ныл                             neliа (финн)

                            олма                            аlma (венгр)

                            кид                              ки (одо)

                            Мый Ануш улам       Mina olen Anne (эстон)

                            уныка                          unoka  (венгр)  

        Умбакыже учебникысе текст дене паша эртаралтеш. Туныктышо выразительно тудым лудеш, йоча-влак ончылан тыгай задачым шында: текстыште могай у информаций уло.

1. Йонылышым торлыза.

• Урал ден Юл коклаште кугу славян калык илен.
• Финн-угор калык тÿрлö йылме дене ойлен.
• Кызыт финн-угор тÿшка гыч 19 калык кодын.
• Икымше гана финн-угор калык нерген историк Иордан увертарен.

2. Текстыште кажне планлан келшыше предложенийым але предложений-влакым лудын пуыза.

• Марий калык нерген увер.
• Кугу калык шаланен пытен.
• Финн-угор калыкын илыме верже.
• Финн-угор тÿшкаш пурышо калык-влак.

Йоча-влак, ончалза эше ик гана тиде пушенгышке. Тудын ик укшыжо яра, тудо кошен. Тиде укш мом ончыкта? (Йомшо калыкым). А могай калык-влак йомыныт? (Меря, мурома, мещера, чудь).

Чын, меря, мурома, мещера, чудь ожно финн-угор тушкашке пуреныт, марий-влакын родо-тукымжо лийыныт. (Туныктышо кошкышо пушенге укшыш ешара да тетрадеш нине калык лÿмым возыкта).

Йомшо калык-влак: меря, мурома, мещера, чудь.

        Нуно вес калык дене пошкудо лийын иленыт. Жап эртен. Эркын-эркын нунын йылмышт пытен, йомын. А йылме уке гын, калык пыта. Сандене кажне ен, кугыен але йоча, шочмо йылмынам палышаш, пагалышаш да арален кодышаш улына.

 Иктешлымаш.

    Марий калыкын родо-тукымжылан кöмыт шотлалтыт?

    Молан нуно финн-угор тÿшкашке пурат?

    Нине калык кушто илат?

    Российыште  могай финн-угор калык-влак илат?

Умбакыже туныктышо йоча-влаклан курчакым ышташ туныкта да умылтара: ожно марий-влак тыгай курчакым  йочаштлаш ыштеныт. Тудо аралтыш семын  кумылталтын.

                       Урокым кугыжаныш йылме дене тунемше-

                       влаклан келыштарен чонымо (4 класслан)

                       Туныктышо: Э.В.Петрова