Внеклассное чтение. Урок - устный журнал "О матери"
план-конспект урока (11 класс) по теме

Класстан дашкаар номчулга кичээли - аас журналы

Темазы:»Ава дээрге Чер дег, Хүн дег дың-на чаңгыс,

                  Аңаа мөңге йөрээл ырын ырлажыңар!»

Сорулгалары:

*Кичээлге ажыглаан чогаалдарның идейлиг утказын өөреникчилерге билиндирери; боттарының бодалдарын ханы, долу илередип билир кылдыр өөредири; сөс курлавырын байыдары, сайзырадыры

*Ие кижиниң овур-хевири ажы-төлүнүң сагыш-сеткилинде мөңгеде дириг деп чүвени өөреникчилерниң сеткилинге арттырар

* Иезинге камныг болгаш ынак сеткил сиңген хөөннү оттуруп,ие кижиниң төлүнге ынакшылын үнелеп билирин чедип алыр

* Ада-ие биле ажы-төлүнүң аразында найыралдың болгаш билчилгениң «көвүрүүн» сайзырадыр, ханыладыр

   Кичээлдиң дерилгези:

• Чогаалчы А.А. Даржайның портреди

• Кичээлдиң темазынга хамаарыштыр делгелге
• Экран, проектор

    Кичээлдиң эпигравы:»Хүн караа чокта, чечектер саглаңайнып чечектелбес; ынакшыл чокта, аас-кежик турбас; херээжен кижи чокта, ынакшыл чок; ие чокта, алдар- аттыг шүлүкчү- даа, эрес- дидим маадыр-даа чок»

А.М. Горький

Кичээлдиң чорудуу:

1. Организастыг кезээ

2.Киирилде

а) Долума Чымбалактың «Авам ол-дур» деп ыры-биле кичээлди эгелээр

б) Башкының киирилде сөзү:

- Авай! Ава! Авайымны!

Карактарыңарны хензиг када шийип алгаш, бо сөстерни катаптап, дыңнап көруңер даан

Шак-ла бо үелерде аваңарның хоюг үнү кулактарыңарга дыңналып келири магатчок . Ээп өскен эргим аваңның  сени чассыткан тааланчыг үнү сээң чурээңде, сээң сагыш-сеткилиңде , сээң дамырыңда ханы тудуш. Кандыг-даа кижиге авазы дег эргим кижи турбас!

Ынчангаш бөгүнгу кичээливистиң  темазы:  «Ава дээрге Чер дег, Хүн дег дың-на чаңгыс,

                                                                               Аңаа мөңге йөрээл ырын ырлажыңар!»

Кичээл  аас журналы кылдыр эртер. Аас журналының арыннары:

1ги арын- «Ырлыг чечээм аялгазын дыңна,  авай»

                                                                            Александр Даржай

2ги арын- «Авам биле төрээн черим – чарлып болбас ыдыктарым»

3кү арын «Уран чүүлдүң хевирлери янзы-даа бол, темазы чаңгыс» (Ава кижиниң чечен чогаалда, уран чүүлде, уран чурулгада овур-хевирлери  )

4 кү арын «Аас-кежиктиг авалар » (өөреникчилерниң чогаадыкчы ажылдары )

5ки арын «Ужур –чөптүг авам сени

                   Улуг чаагай чуректиг деп сөглээр-дир мен » (чогаадыкчы ажыл)

-1 ги арынны ажыдып көрээлиңер Бо одуругларның автору кайгамчык уран-талантылыг шүлүкчу Александр Даржай-   чоннуң чогаалчызы, тоожукчу, драматург, очулдурукчу «Улустуң чогаалчызы» деп бедик аттың эдилекчизи. Ол бистиң школавыска  аалчы бооп кээп чораан. Ооң бөдүүнү,  чазык- чаагай шырайы, оожум- топтуг будужу бистиң сагыш-сеткиливисте арткан. Ава темазынга ооң бижээн чогаалдары онзагай чараш, номчукчу кижиниң ишти-хөңнүнге дээп турар шынарлыг. А. Даржайның «Авамга чечээм » деп  сонединге доктаап көрээлиңер. Ону боодал сонет дээн.(Словарьлыг ажылды кылдырар)

 Боодал - бөлүк, хөй дээн уткалыг.

 Сонет- 14 одуруглуг шулук, баштайгы ийи строфазы  4-4, сөөлгү 2 строфазы 3-3 шыңгыы тургузуглуг шүлүк чогаалы.

Кокпа- чер орук

Оястап каап-ойталап алгаш чыдар

 Сонеттиң элээн каш кезектеринге доктаар. (Сонетти номчуп турар үеде слайдыда үлегер домактар мында бижээн чүүлдерге дүгжуп турар бе кичээнгейлиг хайгаараар, а ооң соонда тайылбырын кылыр)

Сонетти номчааш, кезектер аайы-биле утказын тайылбырлап чугаалажыр.

1-ги кезээнде авазы чок-даа болза, ооң овуру лириктиг маадыр-биле дириг ышкаш кезээде кады чоруур. Авазынга ынакшылын бо одуругларда илередип, оларны авазынга тураскаадып бижээн.

2-ги кезээ-«Эртежиге эзерлиг аът таваржыр» - чалгаа, уйгужу кижи амыдыралга чүнү-даа чедип ап шыдавас, а эрес, кежээ, ажылгыр кижи чүнү-даа чедип ап болур

.Лириктиг маадыр»эрес оглаа аътка черле чединмээн мен … чашкы шаамдан»Ажыл» деп аът эзертээн мен» деп одуруглар- биле бодунуң ажыл- ишке кызымаан, иезиниң алдар- адын бедик тудуп чоруурун бижээн.

3-кү кезээ- «Эмин эрттир олчааргак бооп чорба!»-өске кижиниң чувезин кажан-даа албас, «хоржок» деп чүвени бичиизинден тура сургап чораан.

5-ки кезээ- «Чону-чоорган, хөйү-хөйлең » - чонунга эки чувени кылып чоруур болза,чон  кижини база карактап,кандыг- даа берге үеде дузазын кадып кээр. « Чонун черле човатпа!»

6-гы кезээ- «Авам биле Ада – чуртум- тынып чоруур агаарым-дыр…» Ада-чуртунга өскерилген кижи иезин бужартадып,арын- үүрүн оскунган  кижи-дир.

12-ги кезээ-Чер кырында Аваны солуптар чуу-даа чок. Чырык Хун-даа, мөнгүн ай-даа авазының орнун солуп шыдавас.

13-кү кезээ-«Ава кижи төлүм дээр…»  - ава кижээ 50 харлыг оглу безин азарганчыг хензиг чаш дег болур. «Иеңер бар кежииңерни, идегелдиг эртине дег, карактаңар!» ынчангаш аваңар дириг чорда, анаа чугле экини кылып, күзеп чоруңар.

                                         Аваңарга хинчек черле халдатпаңар,

                                         Арны чырык, хөрээ хостуг,дыштыг чорзун.                       

                                          Ава дээрге, Чер дег, Хүн дег, дын-на чаңгыс …

                                           Аңаа мөңге йөрээл ырын ырлажыңар!

  Түңнел: Кижи бүрүзүнге авазы ол хире эргим-дир, уруглар. Аваңарны унелеп, оларга ынак чоруңар, ол силерниң орук айтыр сылдызыңар-дыр.

А.Даржайның сонединге доктаап тура,өске чоннарның чогаалдарында ава темазын көргускенинге доктаар апаар.С. Есенинни билбес кижи ховар.Ооң шүлүктери делегейниң дылдарында болгаш тыва дылче хөйү- биле очулдурттунган. Тыва дылга шүлүктериниң чыындызы 1980 чылда «Авамга чагаа» деп аттыг Тываның ном үндүрер черинге парлаттынган.А «Авамга чагаа» деп шүлүктүң очулгазын чогаалчы Василий Монгуш кылган. Авазынга оглунуң ажыттынган сеткили,ие кижиниң овур- хевири тыва сөстер, тыва домактар- биле тодаргай илереттинген.

   1-ги өөреникчи:                           Менди сен бе? Экии, авай!

   Мен- даа база чүгээр чор мен.

  Кайгамчыктыг кежээ чырыы

    Казанааңче саарлып турзун…

2-ги өөреникчи:                              Ты жива еще, моя старушка?

Жив и я. Привет тебе привет!

              Пусть струится над твоей избушкой

            Тот вечерний несказанный свет…

1-ги өөреникчи:                                  Оожурга, дүвүреве,

      Оглуң мен дээш муңгарава,

    Ойбак тонуң кедип алгаш,

Орук кезип кылаштава.

2-ги өөреникчи:                               Так забудь же про свою тревогу,

  Не грусти так шибко обо мне.

Не ходи так часто на дорогу

В старомодном ветхом шушуне.

(«Шушун»- дөгдегер, хөй чылдарда кедип капкан чөржек тон)

    Түңнел:А.Даржайның-даа, С. Есенинниң- даа иштики хөөнү дөмей:А. Даржай » Сеткилимниң он беш янзы чечектерин сеңээ сунайн, ооң ады- Сонет чечээ» деп бижээн болза, а С. Есенин авазынче шагда чагаа  биживээн оглу чагаа бижип, авазын чазыктырып, чөптеп, оожургадырын кызыткан.Кайы-даа шүлүкчүнүң шүлүктеринде харын- даа бүдүн- бүдүн строфаларның уткалары- даа, сөстери- даа дөмейлежип турар.

-Журналывыстың 2-ги арнынче кирип көрээлиңер.Ооң ады- «Авам биле төрээн чуртум – чарлып болбас ыдыктарым»

Башкының киирилде сөзү:

-А.Даржай сонединде » Авам» биле Ада- чуртум- тынып чоруур айдыс чыттыг арыг- чаагай агаарым-дыр…».»Аваң биле чуртуң каавыт!» дизе,»Амым баштай үзүңер!» деп сөглээр ийик мен» Каш- ла одуруг- биле төрээн иезинге, төрээн чуртунга ынакшылын кайы хире күштүг кылдыр илереткен- дир!

 Чырык черге төлдү чаяап,өстүрүп, кижизидип каары- маадырлыг чорук.Ие кижи төлүм дээнде чүден артык! Аа сүдун эмзирип,чаш төлүн эргелеткен ие дег аас- кежиктиг кижи чок! Эрге- чассыг төлүн чидирип алыры дег аарышкы кайда боор!Ындыг берге үүлени Ада- чурттуң Улуг дайынының үезинде хөй- ле иелер көрүп эрткен. Ава, төрээн чер, төрээн чурт- чарлып болбас ыдыктарывыс.

(Төрээн чуртунуң хосталгазы дээш чаалажып чораан тыва эки турачылар дугайында дыңнадыг)

1-ги өөреникчи: Дайын чылдарында « Төрээн чурт дээш  иең кыйгырып тур» деп аттыг чуруктуң үнгени таварылга эвес (слайд).Ук чурукта ие кижиниң овур- хевирин төрээн чурт- биле холбаан.  Оларның оолдары төрээн чуртунуң хосталгазы дээш чаалажып чорааш,амы- тынындан чарылганнар.Чаңгыс ө- бүледен дөрт- беш –даа алышкыларның дайын шөлүнче чоруп турганының чижектери хөй.Алдар- ады бүгү чуртта алгаан алды Шумов алышкылар,Туран чурттуг Хомутовтарның өг- бүлезинден беш алышкылар, Таңдының Дүрген суурдан Кудрявцевтерден дөрт кижи фронтуже чоруткан. Ынчаарга тыва өг- бүлелер база олардан чыда калбаан.Таңдының Элегестен Оюн Чассыгбайның өг- бүлези ону чиге херечилээн.Бо өг- бүлениң дөрт оглу Ойдупаа,Хүүлеңмей, Айыыжы, Седип- оол бөлүү- биле аъттаныпкан.А оолдарның авазы? Ие кижи уян. Ол ыглап- сыктап, дээр- кудайже тейлеп, Бурган башкыга чалбарып шаг болган.Оюн алышкыларның авазы- биле тыттырган чуруун бистиң үевиске чедир кадагалаттынып артып калган (слайд).Фото- чурукта олар дөртелээ шериг хептиг, шилгедек, сииреш мага- боттуг, чараш шевергин шырайлыг, турза узун, тутса мөге эрлер. Оларның чанында авазы бичии кылдыр көстүр.Ол хирезинде ындыг мөге- шыырак, эрес- дидим оолдарны божааш, эмзирип  өстүрүп каан ие езулуг маадыр ие болбайн канчаар. Авазы Хүн деп чүве ол- дурр ийин. Ие кижиниң муңгаралы, карааның чажы хилис барбаан.Төрээн чурт дайзынның аспаандан хосталган! 

2-ги-өөреникчи:Төрээн чуртунуң хосталгазы дээш чаалажып чораан эрес- дидим эки- турачы тыва кыстарның дугайында канчап сагынмас боор.Кымнарыл ол?Оларның саны-10: Полина Оюн,Ооржак Байлак, Монгуш Амаа,Ооржак Севил,Кыргыс Норжуң,Дарыя Куулар, Кыргыс Сынаа Ховалыг Бичен, Монгуш Часкал.Оларның аразында бистиң эки таныырывыс-Суукай(Кыргыс) Норжуң Балчыровна.Амыдыралының аайы- биле аныяанда- ла ол Бай- Хаак суурга келген, 30 ажыг чылдарның дургузунда кожууннуң амыдырал- хандырылга комбинадынга даараныкчы бооп ажылдап чораан.(Слайд)

3-кү өөреникчи:1944 чылдың август 18-тен эгелээш,Тиилелге оларныы болур деп чүвени билгеш, дайын шөлүнге хөй-хөй оолдарын чидирген иелерге тураскаадып, хөй ажы- төлдү өстүрүп кижизиткен иелерге «Маадыр- ие»деп орденни(слайд) тыпсыр дугайында Чазактың чарлыы үнген.Шак ол үеден эгелээш, 1991 чылга чедир чартык миллион хире иелер ол орден- биле шаңнатканнар. (Тыва маадыр иелер дугайында  материал)(1991 чылдан бээр орденни тывыспастай берген).

1944 чылдың ноябрь 1-де Кремльге баштайгы 14 орденни Маадыр иелерге байырлыг байдалга тывыскан. №1 дугаар орденни Москва хоорайның чоогунда Мамантовка суурдан Алексахина Анна Савельевнага тывыскан. Ол 12 ажы- төлдү өстүрүп кижизиткен, оларның дөртү дайынга маадырлыы- биле өлгеннер.

1998 чылдың январь 30-де Күрүне Думазы «Иелер хүнү» деп байырлалды доктааткан.Ынчангаш, уруглар, сактып алыңар, Россия Федерациязының ынчангы Президенти Б.Н. Ельцинниң Чарлыы- биле чылдың-на чуртта ноябрь айның сөөлгү улуг- хүнүнде Иелер хүнүн бистиң чуртувус демдеглеп турар.

Аас журналының 3-кү арнынче кирээлиңер. 3кү арын «Уран чүүлдүң хевирлери янзы-даа бол, темазы чаңгыс» (Ава кижиниң чечен чогаалда, уран чүүлде, уран чурулгада овур-хевирлери) 

Башкының киирилде сөзү:

  -Ава! Ооң чараш мага- боду, овур- хевири- уран- чүүлдүң чарлып болбас кезээ.Чечен- мерген шүлүкчүлер,уран- чечен сиилбикчи чурукчулар, уран- талантылыг композиторлар, ыраажылар ава кижи дугайында онзагай овур- хевирлерни арттырып,база ам-даа чогаадып тургуспушаан.Иениң овур- хевири уран-талантылыгларга өлүм чок күш, бедик хей-аъттың сүлдези!

Уран- чүүлдүң тергиин дээн ажылдарынга доктаап,чурукчулар делегейинче аян- чоруктан кылыптаалыңар.

1-ги экскурсовод:

-Силерниң мурнуңарда итальян чурукчу Рафаэль Сантиниң «Сикстинская Мадонна» деп билдингир уран- шевер ажылы-дыр.Чурукта аныяк чараш, холунда чаш төл тудуп алган херээженниң овур- хевирин кижиниң сагыш- сеткили дойлуп келир төөгү- биле холбап, итальян чурукчу чураан.Мария- аныяк ава, амыдыралының каржы салымының булуттарының кырындыва чииги-биле үнүп бар чыдарын көрүп тур силер.Мария бодунуң чаш оглу Христосту бергелерге болгаш човулаңга онаар ужурлуг!Чүге? Ону долгандыр бүзээлээн кижилерниң аас- кежии дээш оглун ол бээр ужурлуг! Ол чаш төлүн сөөлгү катап так куспактап алган! Мария ийи улуг оруктуң белдиринде- черниң болгаш дээрниң! Ооң улуг болгаш шала хере көрүп алган карактарында муңгарал,дүвүрээзин сиңген! Ие херээжен оглунуң берге, аар салым- чолун билип, ону сөөлгү катап дыңзыдыр куспактап ап турарының үези ол. Хензиг чаш төл иезинче улам чыырлып, иезиниң хөрээнге бажын салып алгаш, чыылган чонче дүвүрел- биле көрүп турар.Иениң арнында муңгарал, кударал, човулаң, ынакшыл сиңген.

2-ги экскурсовод:

-Ам билдингир тыва чурукчу, чурук тырттырыкчызы  Василий Балчий-оолдуң «Иениң өөрүшкүзү» деп чуруунга доктаап көрээлиңер. Аныяк ие чаш оглун өрү октай аарак чаптап турары тода, илдең. Иези- даа, оглу- даа аас-кежиктиг үениң маадырлары- дыр.

Башкы:

-Бо ийи чурукта ниити чүве чүл? (Төрээн төлүнге кызыгаар чок ынакшыл)

Башкы:

- Ава кижиниң овур-хевирин чечен чогаалда,уран чүүлде  кайы хире эргим, чараш көргүскенин дараазында одуруглардан дыңнай кааптаалыңар.(Аянныг номчулгА.Даржай»Авамга»(Орус(пер.И. Слепнева) болгаш тыва дылдарга номчуп күүседир-11»а» класстың өөреникчилери Ондар Айгуль,Монгуш Шеңне.Англи дылга ава темазынга шүлүктү Ондар Ай-Суу күүседир.Сөзү А.Даржай, аялгазы                 «Авамга»10-гу класстың өөреникчизи Ондар Херел күүседир)

Башкы:

-Ам аас журналының дараазында арнынче кирээлиңер. 4 кү арын «Аас-кежиктиг авалар » (өөреникчилерниң чогаадыкчы ажылдары )

Бо арынга өөреникчилер боттарының чогаадыкчы ажылдарын киирер(презентациялар,боттарының чогаатканы шүлүктер,кыска чогаадыглар, чечен- мерген сөстер)

Оюн Чаян(шүлүк)

Чаңгыс катап кижи болуп чаяаттынгаш,

Чаңгыландыр чараш кылдыр чурттазымза,

Чаңгыс авам күзелдерин боттандыргаш,

Чайынналчак бодум изим арттырып каайн.

Шолбана(11»б»)- бодунуң кыска чогаадыын номчуп бээр

Мен авамга ынак мен.Школадан келгеш-ле, өрээлдерден авамны дилээр мен.Ɵөрүшүмнү, муңгаралымны авамга сөглексээр мен.Ийи- чаңгыс авамга могаттынып, дедирленип турзумза-даа, дөмей- ле авамга ынак сеткилим тиилеп үнер. Авам- биле чугаалажып орарымга, сагышка безин чиик.Авам ол хире меңээ эргим, чоок.

Балчий-оол Буян(11»б»)-авазынга тураскааткан чечен- мерген сөстерин чугаалаар.

Ынак авам,эргим,чараш, сагыш човангыр,тергиин, шынчы,биче сеткилдиг, мерген угаанныг,уян,ыдыктыг, туруштуг, бүзүрелдиг,эрес- дидим камгалакчым,идегелим, бүзүрелим,ынаныжым…

Башкының түңнел сөзү:

-Кижи бүрүзүнге авазы ол хире эргим-дир,уруглар.Аваларыңарны үнелеп, оларга ынак чоруңар, олар силерниң орук айтыр сылдызыңар- дыр.

Журналывыстың дараазында арнынче кирээлиңер. 5ки арын «Ужур –чөптүг авам сени

                   Улуг чаагай чуректиг деп сөглээр-дир мен » (чогаадыкчы ажыл)

О чүрек,

           Ие чүрээ,

                       Сен дег уян,

                                         Сен дег эргим,

                                                            Сен дег дидим

                                                                                 Чүве бар бе?

(О.Сувакпит»Ие чүрээ»)

Чогаадыкчы ажыл.( Башкы самбырага улуг чүректи азыптар)

Башкы:

-Бо дээрге ие кижиниң чүрээ- дир.А силерниң олуттарыңарда бичии- бичии чүректер бар.Шак ол чүректерже көргеш,сагыш-сеткилиңерге аваңарга тураскааткан кандыг тывызыксыг бодалдар тыптып, ол чажыдыңарны аваңарга сөглексээр-дир силер? Шак ол ынакшыл, хүндүткел долган сеткилиңерни аваларыңарга  ажыдып, бичи  чүрекчигештерниң артынга бижээш,самбырада аскан улуг чүректи долгандыр быжыглаптарыңарны дилээр- дир мен.

Аас журналының түңнел кезээ.

Авар шүлүкчү Расул Гамзатовтуң »Аваларыңар камнаңар!» деп шүлүүнүң аянныг номчулгазы- биле кичээл төнер.(11»а» Саая Альмира)

«Иеңер бар кежииңерни, өңнүктерим,

Идегелдиг эртине дег, карактаңар!»

                                                                           А. Даржай

Кичээлге ажыглаан литература:

1.А. Даржай»Чогаалдар чыындызы»

2.К. Маспык-оол,Ш Куулар»Оюн алышкылар»

3.О.Сувакпит» Чогаалдар чыындызы»

4.Ч.А.Сарыглар» Тыва улустуң езу- чаңчылдарын чечен чогаалда көргүскени»