Ясалышы ягыннан сан төрләре.
методическая разработка (6 класс) по теме

                                Әтнә  муниципаль районы

                         Күәм урта гомуми белем бирү мәктәбе

                           АЧЫК ДӘРЕС ЭШКӘРТМӘСЕ

ТЕМА:  “ЯСАЛЫШЫ ЯГЫННАН САН  ТӨРЛӘРЕ”.

                           ( 6 нчы сыйныф, морфология.)

                           Укытучы: Күәм  урта мәктәбенең I нче кв.катего-

                                               рияле татар теле һәм әдәбияты укытучы

                                               Сөнгатова Гөлнара Зөлкарь кызы.

                                            2011 нче ел.

        Дәреснең темасы:    Ясалышы ягыннан сан төрләре.

        Дәреснең максаты: 1) Укучыларга саннарның ясалыш ягыннан

                                             төрләре турында мәгълүмат бирү.

                                            2) Саннарны ясалышы ягыннан төрләрен аеру

                                            күнекмәләрен булдыру.

                                            3) Укучыларда ватанпәрвәрлек  һәм халык

                                            авыз иҗатына мәхәббәт хисләре тәрбияләү.

                Дәреснең эпиграфы:   “ Белемгә кыска юллар юк”.

      Дәрескә материал: таблица, магнитофон, презентация, компьютер,  

                                         карточкалар,тестлар, перфокарталар, рәсемнәр,    

                                         “ Татар теле” 5 нче сыйныф, укытучы өчен ярдәм-

                                          лек,  “Дәрес эшкәртмәләре” I кисәк, канатлы сүзләр.

                                       Дәрес барышы:

      Дәрес   Ф.Таишевның   “ Исәнмесез” җыры белән башланып китә.

Укытучы:                                      1 слайд.

                   Укучылар дәреснең башлануын белдереп, кыңгырау чыңлады.

                    Хәерле көн, исәнмесез, хөрмәтле укучылар! Менә шундый җы-

                    лы теләктә дәресебезне башлыйбыз. Саннар иленә рәхим итегез,

                    хөрмәтле укучылар!

                                                          2 слайд.

                   Без сезнең белән узган дәрестә саннар иленә сәяхәткә чыктык,

                   бүгенге дәрестә дә сәяхәтебезне дәвам итәрбез.

                                                           3 слайд.

                  Сәяхәт барышында безгә озын юллар үтәргә туры килер, күп бе-

                  лемнәр таләп итә бу сәяхәтебез. Шуңа да дәресебезнең эпиграфы

                  “ Белемгә кыска юллар юк” дип атала. Без сезнең белән барлык

                  белемнәребезне эшкә җигеп, бу сәяхәттә үзебезне яхшы яктан гына

                  күрсәтәбез. Укучылар, үткән дәрестә без сезнең белән сан темасын

                  өйрәнә башладык һәм сан турында төшенчә бирдек.

                 Әйдәгез, шул алган белемнәрне тестлар ярдәмендә тикшереп ка-

                 рыйк.

                                             ТЕСТ.

   А. 1) Сан нәрсәне белдерә?

                              1.) предметның исемен;

                              2.)  предметның билгесен;

                              3.)  эш яки хәлнең билгесен;

                              4.)  предметның исәбен.

                А. 2) Сан нинди сорауларга җавап бирә?   

                               1.) кайда? кайчан? ничек;

                               2.) кем? нәрсә? ни? ;

                               3.) нигә? күпме? ничәү? никадәр?;

                               4.) нишли? нишләр? нишләгән?

                 А. 3) Нәрсә ул саналмыш?

                              1.) исем ачыклап килгән сүз;

                              2.) сыйфат ачыклап килгән сүз;

                              3.) сан ачыклап килгән сүз;

                              4.) фигыль ачыклап килгән сүз.

А. 4) Матур әдәбият әсәрләрендә даталардан башка саннар   ничек  языла?

                             1.) рим цифрлары белән;

                             2.) гарәп цифрлары белән;

                             3.) сызык белән;

                             4.) сүз белән.

           А.  5) Гарәп цифрлары белән билгеләнгән рәтне күрсәтегез:

                              1.) I, V, X, L , C, D, M;

                              2.) 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9;

                              3.) мең, ун, сигез, алты.

            В.1   Җөмләдә сан нинди җөмлә кисәге булып килә?

            В.2    Санның шартлы билгеләре.

                  7 слайд.            Җаваплар:

          Авыррак  үзләштерүче укучылар  өчен тест:

                                        Тест.

А 1.) Сан нәрсәне белдерә?

           А)  предметның исемен;

           Б) предметның исәбен.

А 2.) 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9;

                 А) гарәп  цифрлары;

                 Б)  рим    цифрлары.

А 3.) Саннар язуда ...

            А) цифр белән генә белдерелә;

            Б)  сүз белән генә белдерелә.

                                  Җаваплар:

                                          8 слайд.

            Укучылар, мин сезгә өйгә  эзләнү эше биреп  җибәргән идем.

Саннар кергән халык авыз иҗаты әсәрләрен табып килергә. Шулар

белән танышып үтик:

8. такмаклар;
9. санамышлар;
10. сынамышлар;
11. табышмаклар;
12. әкиятләрдән саннар кергән җөмләләр.

  Саннар 9 нчы слайдка языла: ике, биштә, унбиштә, ун, тугыз, сигез,

 җиде, алты,  дүрт,өч, бер,  йөз, туксан, сиксән,  җитмеш, алтмыш, илле,

кырык, утыз, егерме, өч-дүрт, беренче, бишәү, өч йөз алтмыш биш, мең

бер йөз җитмеш, мең, кырык бер.  

Укытучы:    Укучылар халык авыз иҗатындагы саннар язуда ничек белдерелгәннәр?   Сүз белән.  

Укучылар игътибар итсәгез, халкыбыз үз иҗатында саннарны күп кулланган.

                                               10 слайд.

Укытучы:  Бүгенге дәрестә без, сез тапкан саннарның ясалышын өйрәнербез, бу саннар үз сүз төркеменә кергән сүзләрдән ясалалар

Һәм ясалышы ягыннан 4 төргә бүленәләр. Сезнең алдыгызда терәк

схемалар, кагыйдәләргә игътибар итик.

                              Саннарның  ясалышы

               Саннар ясалышы ягыннан дүрт төргә бүленә.

                                           11слайд.

                            “ Даталарны таны” уены.

1. 1886-1913 , 26 апрель Татар халык шагыйре Г.Тукайны искә алу һәм Туган тел көне.
2. 100 – Г.Тукайның “ Туган тел” шигыренең туган көне.
3. 110 – Н.Исәнбәтнең туган көне.
4. 80 – Балалар шагыйрәсе Резеда Вәлиеваның туган көне.
5. 15 февраль – патриот шагыйрь Муса Җәлилнең туган көне.
6. 90 – Татарстан  Автономияле Совет Социалистик Республикасы

төзелү.

7. 1941-45 – Бөек Ватан сугышы.
8. 65 – Бөек Җиңүгә 65 ел.
9.  2010 – Укытучылар елы.

Саннарны сүзләр белән дәфтәрләргә язып куябыз.

                            14 слайд.

                   Матур язу күнегүе.

                              15 слайд.      

Безнең бакча коймасына

Сигез карлыгач кунды.

Тагын берәү – менә сиңа

Тугыз карлыгач булды.

Безнең чуар тавык бары

Ун күкәй генә салды...

Саный алмыйм шуннан ары

Чөнки минем башым арды.

                              16 слайд.

                       Физкультминут.

                              17 слайд.

 Бер якта Ашыт елгасы                                  Йөз ун метрга йөгереп

 Икенчедә Имәнсәр.                                         Иң җитезен таптылар.

Унбер кыз һәм унбиш малай                         Көн кичкә авышкан чакта

Ял итәргә килгәннәр.                                      Куанышып кайттылар.

Өч-дүрте җиләк җыйганда

Биш-алтысы су керә.

Ә дүрт-бише  туп артыннан

Җан-фәрманга йөгерә.

                                        18 слайд.

                                  Бөек Ватан сугышы темасына рәсем.

  Укытучы: Укучылар “Даталарны таны” уенында  Бөек Җиңүгә 65 ел дип карап  үттек. Җиңү яулау бик авыр бирелгәнен без беләбез, халкыбыз бу җиңүгә зур өлеш кертте. Сезнең алдыгыздагы текста   сугыш темасы. Шушы текстны укып,  ясалышы ягыннан сан төрләрен билгелик.

                                            Карточка.

            “ Сугыш 4 ел барды. Сугыш безнең халкыбызның 300 меңгә якын сугышчысын йотты. Ләкин бу гади үлем генә түгел, ә батырлар үлеме булып тарихка кереп калды. Татарстанның 200 дән артык егет һәм кызы Советлар Союзы Герое дигән мактаулы исемгә лаек булды, 29 ы – Дан орденының тулы кавалеры,  100 меңнән артык сугышчыга орден-медальләр тапшырыл-

ды. 1945 елның 9 маенда  фашистлар  өне  Берлинны штурмлаганда сугышчылар арасында татар егете дә була. Рейхстаг өстенә Кызыл байрак кадаучы Газый Заһитов Советлар Союзы Герое исеменә лаек кеше.”

               Ясалышы ягыннан сан төрләрен билгеләргә.

                                            19 слайд.    

   Укытучы:

13. укучылар, безнең үз җирлегебездән, Күәм авылыннан күпме кеше сугышка китте, күпмесе  ятып калды икән? Бу эш тә сезгә эзләнү эше итеп бирелгән иде.                                            

Укучы: Күәм авылыннан сугышка 254 кеше сугышка китә.

               Исән булып 125 кеше кайта.

Укытучы: Ә бүгенге көндә авылыбызда ничә ветераныбыз бар безнең?

Укучы:  Авылыбызда  ике ветераныбыз бар.

                                                    20 слайд.        

Укытучы:  Әйе, Закиров Һидият һәм Мозаффаров Рәхим абыйлар

                     алар. Кадер-хөрмәткә ия кешеләребез. ( 20 слайдта фотолары

                     күрсәтелә).  

        Закиров Һидият абый белән сугышка Күәм авылыннан 10 егет китә...

         тугызы кире әйләнеп кайтмый. Сугыш дәһшәте,өч тапкыр яралану.

         Бодай басуыннан сугышка киткән Һидият абый исән- имин кире әйлә-

         неп кайта. Хәзерге вакытта оныгы тәрбиясендә яши.

         Мозаффаров Рәхим абый 1942 нче елда сугышка китә, Сослангер лаге-

          рына учениега җибәрәләр ( урман эче), шуннан Мурманскига китә, анда

         3 ай өйрәтәләр аларны. Аннан соң Ленинград юнәлешендәге фронтлар-

         да сугыша, яралана, госпитальдә ята. Сугышка яраксыз булгач, комиссо-

         вать   итәләр аны.

Дәреслек өстендә эш: 237 нче күнегү ( саннарны төркемнәргә аерып язарга).

                                        4  укучы тактага чыгып эшли.    

 Перфокарталар белән эш.

1 в. Саннарның ясалышы.

   1.Фазыйлны биш көн эзләдем.

   2. Гариф өч-дүрт иптәше белән алдан китте.

   3. Утыз ике тукылдык юл авызында утыра.

   4. Галиәсгар Камал мең сигез йөз җитмеш тугызынчы елда туган.

   5. Эшне алып баручылар икәү.

   6. Әнә безгә таныш җиде юл чаты.

   7. Әмма сигез-тугыз яшьлек малай карамагында сүзлекләр була.

   8. җитмеш биш яшьлек карт үзенең улына васыятен әйтеп калдырды.

   9. Егет сүзе бер булыр.

   2 в.  Саннарның ясалышы:

 1. Минем көндәлек  дәфтәремдә алты плакат формасында язылган язмам бар.

       2. Олимпиа авылында уналтышар катлы унсигез йорт төзелде.

       3. Ун-егерме көнлек юлга хәзерлек алып бара иде ул.

       4. Бер ел узгач ул мәдрәсәгә күчте.

       5. Һәр самолет җидешәр-сигезәр прожектор белән сукырайтыла.

       6. 1941 елның июль ае иде.

       7. Татар телендә беренче китап мең алты йөз уникенче елда Лейпциг

            шәһәрендә чыга.

   8.Биш-алты миллион кубометр агачны саклап калырга кирәк иде.

   9. Бер әйт, берәгәйле әйт.

   Карточкалар белән эш.

                               Карточка    1 в.

Өч йөз алтмыш бала каз,

Кырык сигез ана каз,                     ( тәүлек,атналар,айлар,ел)

Унике аккош, бер торна,-

Аны белмәсәң, җир тырна.

Алты аягы бар, алып түгел.

Дүрт күзе бар, дию түгел,              ( үрмәкүч)

Аркасында кылдан җебе,

Эрләп-суккан җебе түгел.

                  Саннарның төркемнәрен билгеләргә.        

                 Карточка             2 в.

Дүрт татар, дүртесе дә бер чиләк төбенә атар.

Гавай телендә унике генә хәреф бар.

Греция  гимнында йөз илле сигез юл бар.

Ун-унбиш ел гомерем заяга узды инде.

        Саннарның төркемнәрен   билгеләргә.

                                    21 слайд.

Мәкальләрне тиешле саннар куеп язып бетерергә.

            1в.

1. ... күрүең - ... гомер.

А) өч,бер;

Б) бер.бер;

В) өч,өч.

2. ... кат үлчә, ...кат кис

А) алты, сигез;

Б) җиде, бер;

В) унбиш, унөч.

    Мәкальләрне тиешле саннар куеп язып бетерергә.

                   2 в.

1)Бәхетленең баласы ... баш булыр

Бәхетсезнең баласы... да яшь булыр.

А) унҗидедә,җитмештә;

Б) унбишендә, илледә;

В)унбишендә, утызда.

2. ...янау ... сугуга тора.

          А) өч, бер;

          Б) җиде,җиде;

          В) бер,өч.

                  Вакыт калса орфографик диктант язу, саннар кергән.

Дәрескә йомгак:

     Укучылар,сез бүген дәрестә үзегез өчен нинди яңалыклар белдегез?

     Әйдәгез сорауларга җавап бирик әле:

1. Саннар ясалышы ягыннан ничә төргә бүленә?
2. Тамыр сан ничә сүздән тора?
3. Кушма саннар ничәгә кадәрге саннар һәм аларны ничек язабыз?
4. Парлы саннар ничек языла?
5. Тезмә саннарга мисаллар китерик әле, алар ничә саннан торалар?

                                            22 слайд.

                  Укучылар дәрес сезгә ошадымы, ул ничек үтте?

14. күңелле.
15. уңышлы,
16. иҗади,
17. эшлекле,
18. тормышчан.

   Укучыларга билгеләр куела.

                                     23 слайд.

                               Өйгә эш.

1в. Җиңүгә 65 ел уңаеннан “Бөек Җиңүгә - 65 ел” дигән темага хикәя төзеп килергә.

2в. Исемнәренә саннар кергән Бөек Ватан сугышына   багышланган әсәрләрне язып килергә.