Танха баабайда
учебно-методический материал (7 класс)

«ТАНХА БААБАЙДА» таабари, ребус, үгэ таалга

(“ӨӨРЫН НААДАН” гэhэн наадан-мүрысөөн)

 (классһаа гадуур хүдэлмэри)

Цыренова Лхама Санжимитуповна,

29-дэхи Буряад гимназиин

буряад хэлэнэй багша

1. Оролто үгэ

Мүнөө үедэ буряад хэлэеэ үзэхэ, дэлгэрүүлхэ, хүгжөөхэ  талаар үхибүүдээ бага балшар наһанһаань түрэл хэлэндэнь һурганабди. Эртэ урда сагта үзэг бэшэгэй бии болоогүй үеһөө хүгжэжэ, аман үгөөр дэлгэрһэн үгын нөөсэ баялигтай танилсуулан хүмүүжүүлхэдэмнай, түрэл буряад хэлэеэ мартахагүй, тон һайнаар хадуужа абаха болоно.

 Аман зохёолнууд соо таабаринууд ехэхэн һуури эзэлдэг. Таабари арадай педагогикын зэбсэг боложо үгэдэг байһан, мүнөөшье энэ үүргэеэ алдаагүй. Шүлэглэмэл түхэлтэй, сэсэн аад, мэргэн удхатай үгэнүүдээр онсологдоһон тула оюун ухаагаа баяжуулхаар, аман хэлэеэ хүгжөөхөөр ехэ аша туһатай багахан хэмжээнэй зохёол юм.

Үхибүүдые арадай аман зохёолой далай мэтэ олон удхата үгэнүүдтэй  танилсуулхада, ухаан бодолынь хүгжэжэ, ажаһуудалдаа байра байдалаа түхеэрхэдээ ухаансар, аласай юумые тухайлан бодомжолхо, нюусашье тааха шадалтай болоно.

   “Танха баабайда” гэһэн наадан-мүрысөөнэй гол зорилго хадаа таабари, үгэ, ребусэй хүсөөр үхибүүдэй ухаан бодол хүгжөөлгэ болоно.  Гол зорилго бэелүүлхын тула:

- арадай аман зохёол таабаринуудта дурлал түрүүлхэ;

- анхарал, адаглалга, ухаан бодол, хэлэлгэ хүгжөөхэ;

- һонирхолго хүмүүжүүлхэ.

2. Гол хуби

Таабаринууд тон тобшохоноор уран сэсэн ухаанай хүсөөр харуулжа шададагаараа үбгэд хүгшэдэйшье, үхибүүд багашуулайшье дунда дэлгэрэнгы, хүндэтэй байхань  лаб. Таабаринуудые хүнүүд ажал хүдэлмэриингөө забһарта амаржа байхадаа, сүлөөтэй сагтаа һонирхолтой зугаа болгон хэлсэдэг байгаа.

Хүн түрэлтэн алтан дэлхэйтэй нягта холбоотой һэн тула юумэ ажаглажа, хаража, жэшэжэ, оншыень оложо ябадаг хадаа таабари зохёоно. Таабаринууд байгаали, ажал хүдэлмэри, амитад, хүнэй бэеын хубинууд, арад зоной ажабайдалда үзэгдэдэг, хэрэглэгдэдэг элдэб олон юумэнүүд тухай зохёогдодог. Таабари таалга хадаа элдэб юумэндэ анхаралаа хандуулжа, үнгэ дүрсыень, шанар шэнжыень зүбөөр тодорхойлжо һуралгада туһатай.

Олон жэлдэ хүүгэдые хүмүүжүүлэн һургажа ябахадаа өөһэдөөрнь наһатай үбгэ эсэгэ, эжынэрһээнь һуража бэшүүлээд суглуулһан таабаринуудаа дурадханаб. Балшар наһанһаа таабарида дуратай болгоһон, үргэлжэ арадай аман зохёолой абдарһаа дуһал дуһалаар түрэл буряад хэлээрээ шэхэндэ дуулгадаг байһан хүгшэн эжы Цымпилова Сэдэбэл (Сымпеэхэн Сэдэбэл 1895 ондо түрэһэн) олон таабари сээжэлдүүлһэн, домог түүхэ, ажаһуудалда хэрэгтэй заабари заршам ойлгуулһан юм. Үеһөө үе хүрэтэр дамжажа ябаһан таабаринууд үхибүүн наһанда бүхөөр хадуугдадаг. Үхибүүдые зүб мүрөөр һургаха, хүмүүжүүлхэ, ажабайдалай арюун харгыда гаргаха хэрэгтэ ёһо заншал, гурим, арадай аман зохёолнууд, тэрэ тоодо таабаринууд угаа ехэ аша туһатай.

Һурагшадтаяа таабаринууд дээрэ хүдэлхэдэ, тэдэнэр тойроод байһан юумэнүүдые адаглажа, ухаалдин ойлгожо, шэнжэлэн үзэжэ, өөрынгөө харасаар аман үгөөрөө зураглан хэлэжэ һурадаг. Нюуса удхыень заабол гаргахые оролдодог, буряад үгэнүүдэй баялигтай танилсадаг, хадуужа абадаг.

Таабариин хэдыдэшье бии болоһые хэн мэдэхэб? Зүгөөр үни холын сагһаа арад зон үхибүүдээ балшархан наһанһаань таабари таалгажа һургадаг байһан дээрэһээнь, мүнөө үеын үзэг бэшэгтэй зон арадайнгаа гүнзэгы бодол, мэргэн ухаа, уран удхаламал хэлэн дээрэ таабаритай танилсуулжа һургахада аша үрэтэй.

Таабаринууд үхибүүдэй аман зохёолой эгээл дуратай жанр болоно. Таабари таалсажа эхилхэдээ үхибүүдэй нюдэхэнүүд һэргэжэ, эли бэшэхэнээр наадангаа һурадаг, шэнэ үгэнүүдтэй танилсадаг. Таабаринууд дабталга дээрэ үндэһэлдэг, зарим үгэнүүдэй дабтагдаһан дээрэһээ һурагшад бэлэхэнээр хадуужа, хэлэлгэдээ хэрэглэдэг. Нэгэ үгэ элдэб аргаар дамжуулагдаһан байдаг (дүүрэн гү, али багадхан-энхэрһэн удхатайгаар: сагаан – сагаахан – саб сагаахан).

Таабари таалга - хэлэ ба ухаан бодол хүгжөөлгын арга. Оршон тойрон байгаали тухай шэнэ мэдэсэ абана. Таабари таахадаа удхаараа тааруу бодолго бодожо, үхибүүнэй ухаан бодол хүгжэнэ: элдэб юумэнүүдэй шанар зэргэсүүлнэ, адлирхууень олоно, үлүүень илгана, шэлэнэ, бүлэглэн хубаана. Ухаан бодол хүгжэжэ, һанаамгай, һүбэлгэн болоно, түргэн бодомжолжо, тобшолол гаргажа һурана. Жэшээнь: Аяга соо алаг булаг гэжэ таабари хэлэнэб. Шамда нюурташ байна, гэрэлдэ хара, тиигээд оло гэхэдэ таажархидаг.

3. Дүүргэлтэ

Тус “Танха баабайда” гэһэн наадан-мүрысөөнэй дүн  хадаа таабари таалсахадаа үхибүүдэй хэлэлгэ, ухаан бодол, ажаглалга, тухайлалга  хүгжэлтэ абана. Саг үргэлжэ таабаринуудта гуримшуулан хандабал,  үхибүүд түрэл арадайнгаа нөөсэ баялиг мэдэжэ абана, хадууна, түргэн ухаансар болоно, аман хэлэлгэ, оюун ухаан  хүгжэнэ гэжэ тобшолол баталалтай. Иигэжэ үндэһэн буряад арадайнгаа жэнхэни шэнжэ шэнгээхэ, түрэл хэлэнэйнгээ баялигтай танилсаха, үндэһэ яһанайнгаа нэрэ хүндые сэгнэхэ, угайнгаа баялиг хүгжөөхэ хүнүүдые хүмүүжүүлхэ холын хараатай.

3.  Хабсаргалта            

«ТАНХА БААБАЙДА» таабари, ребус, үгэ таалга

(“ӨӨРЫН НААДАН” гэhэн наадан-мүрысөөн)

Хэрэгсэлнүүд:

Мүрысөөнэй байгуулга:

1. Эмхидхэлэй шата (5 мин)
2. Наадан-мүрысөөн (30 мин)
3. Дүн гаргалга, хабаадагшадые шагналга (5 мин)

Наадан-мүрысөөнэй ябаса:

Нааданда 6 – 7 ангинуудһаа нэгэ доро 2 гү, али олон бүлэг хабаадахада болохо. Багша шата бүхэнэй даабаринуудые, сэдэбүүдые бэлдэнэ. Үхибүүд уридшалан наадан-мүрысөөнэй дүримүүдтэй танилсана.

Багша тус нааданай зорилго элирүүлнэ, шатануудые тайлбарилна.

1-дэхи шата “Ухаан бодолой угалза”

Буряад арадайнгаа таабаринуудые тааха мүрысөөн. “Өөрын наадан” гэһэн дамжуулгада мэтэ бүлэгүүдэй гэшүүд ээлжээгээр наадаха сэдэбээ, оноо шэлэхэ. Нэгэ минутын туршада харюусаха. Хэрбээ зүб таагаа һаа, шэлэһэн оноогоо абаха. Таабари таажа шадаагүй һаа, нэрлэһэн оноо хороогдохо. Асуудалнууд хүнгэнһөө хүшэр болотор 100 – 500 хүрэтэр оноонуудаар сэгнэгдэнхэй.

2-дохи шата “Үгэ таалга”        

Ээлжээгээр сэдэб ба оноо шэлэжэ, тэрэ дороо харюусаха. Таагаа һаа, шэлэһэн оноо танай болохо.

3-дахи шата “Ребус таалга”

100 – 500 хүрэтэр оноо шэлэжэ, ребус тааха даабари.

1. ТААБАРИ ТААЛГА

10 – Хүл гаргүй аад, хүнэй үүдэ тоншодог                  (һалхин)

20 – Галда шатадаггүй, уһанда шэнгэдэггүй                                 (мүльһэн)

30 – Эсэгын хүбүүд нэгэниинь хаб хара, нүгөөдэнь саб сагаан (һүни, үдэр)

40 – Долоон аха дүүгэй нэрэнь ондоо, наһаниинь адли     (гараг)

50 –   Жэн торгон захагүй, жэжэ һубһад нүхэгүй                                                (огторгой, мүшэд)

10 – Зундаа боро дэгэлтэй,

        Үбэлдөө сагаан дэгэлтэй                                       (шандаган)

20 – Оёдолшон бэшэ аад,

        Олон мянган зүүтэй                                             (заряа)

30 – Далитайшье һаа ниидэдэггүй,

        Хүлгүйшье һаа хүсэгдэдэггүй                               (загаһан)

40 – Гэрээ үргэлһэн

        Гэндэн баабай                                                          (мэлх)

50 –  Эрхын шэнээн бэетэй,

         Эрэ хонгор дуутай                                                  (зүгы)

10 – Шамдашье няалдансаг, намдашье няалдансаг  (нэрэ)

20 – Хуһан хорёо соо хула морин        (хэлэн)

30 – Үглөөгүүр 4 хүлтэй, үдэр 2 хүлтэй, үдэшэ 3 хүлтэй (хүнэй наһан)

40 – Домбо долоон нүхэтэй (толгой: 2 нюдэн,  2 шэхэн, хамарай 2 хүнды, аман)

50 – Бурханай хүбүүд бургааһаар сохилсобо    орьмоһон)

ЭДЕЭН, УРГАМАЛ

10 – Газар доро гахай түрэбэ                                                 (хартаабха)

20 – Торхонь «тос» гээ, тоһониинь «ялас» гээ                       (һамар)

30 – Далаад дэгэл дундаа нэгэ тобшотой                                (капуста)

40 – Харахан буруу яһан хототой                                            (мойһон)

50 – Хониной толгой булаатай,

        Хооһон шоро хадхаатай                                                   (хибһэн)

2. Үзэгүүдһээ үгэ суглуулая

БҮЛЭ, ТҮРЭЛ ГАРАЛ: 10-эгэшэ, 20-нагаса, 30-абга, 40-дүүхэй, 50-хуряахай

САГААН ЭДЕЭН: 10-ээзгэй, 20-тараг, 30-айраг, 40-зөөхэй, 50-үрмэн  

ҮБЭЛ: 10-саһан, 20-жабар, 30-мүльһэн, 40-һалхин, 50-хүнгэрэг

САГААЛГАНАЙ ЗАНШАЛ: 10-бэлэг, 20- хадаг, 30-үреэл, 40-золголго, 50-хүндэлэлгэ(почитание, чествование, уважение)

3. Супер-наадан РЕБУС таалга

Тааха үгэ гү, али мэдүүлэл элдэб дүрсэ, үзэг болон тэмдэгүүдээр зураглаһан таабари. Энэ шатада 2  минута үгтэнэ.

ОНЬҺОН ҮГЭ (зүб харюу)

10 – Горхо хараагүй аад, гуталаа бү тайла.

20 – Һайхан хүндэ нүхэд олон.

        Муу хүндэ нүхэр холо.

30 – Шаргаяа үбэлдөө бэлдэ, тэргэеэ зундаа бэлдэ.

40 – Ургаһан сэсэг уулын шэмэг,

        Ухаатай хүн олонойшэмэг.

50 – Зөөлэн модондо хорхой үдэдэг,

        Залхуу хүндэ зоболон ушардаг.

Дүүргэлтэ

Шүүгшэд оноогоо тооложо, шүүһэн бүлэг элирүүлэгдэнэ.Энэ үедэ 2 можо болоод, таабари андалдаан эхилнэ. Таагаагүйшүүлые таабариин худалдаанда табиха.

Таабари хэлсэхэдээ шүүһэн можо шүүгдэһэн можоёо худалдажа наадаха. Нютаг нютагуудта ондо ондоо худалдаан болодог байгаа. Жэшээнь, иимэ үгүүлбэритэй худалдаанууд болодог байһан юм.

Тайлаг тайлаг тэмээгээр,

Табан уута будаагаар,

Дүнэн дүнэн тэмээгээр,

Дүрбэн адха таряагаар,

Гунан гунан тэмээгээр,

Гурбан монсогор орооһоор,

Аяга талхаар,

Адха орооһоор,

Шанаха сайгаар,

Шараха мяхаар,

Оёоргүй хүнэгөөр,

Ооһоргүй туламаар,

Хэмхэрхэй тогоогоор,

Жэбэрхэй хадааһаар,

Нэршүүдэ нэгэ орооһоор,

Гутайда гурбан орооһоор,

Дүүмэдэ дүрбэн орооһоор,

Тултайда табан орооһоор,

Хара нохойн хартяар,

Шара нохойн шагайгаар,

Түбөө хурьгаар,

Туулайн зулзагаар,

Шэжэн эшэгээр

гэхэ мэтээр худалдуулһан таабаришад олон таабари мэдээгүйдөө эшэжэ, улайжа сайжа һуудаг байһан, тиимэһээл олон таабари мэдэхые оролдодог байгаа. Хотон айлнуудай хүүгэд ехэнхидээ үбэлэй һүниин утада сугларжа, хоёр можо болоод, таабари хэлсэдэг байгаа. Мүнөө сагта үхибүүд таабари таалсаха ехэ дуратай гэжэ тэмдэглэхээр.

Дүн таталга. Бүлэгүүдтэ шан барюулга.