Беседа
материал (8 класс)

Тыва Респуликаныӊ Мөӊгүн-Тайга кожууннуӊ

муниципалдыг ниити өөредилге чери

Мөген-Бүрен ниити билиг ортумак школазы

Дыӊнадыг  «Салим Сюрюн-оолдуӊ «Ногаан ортулук»

деп тоожузунда амгы үениӊ чидчиг айтырыгларын көргүскени.»

                                              Шыырап  Алдынай

                                                                  Ужар-ооловна,тыва дыл, чогаал башкызы

Кызыл-Хая – 2021ч

Киирилде.

Тыва литературада тоожу жанры дөртенги чылдарныӊ эгезинде салдынган. Ол амгы үеге чедир шыырак хөгжүлдени алган. Үе-үе аайы-биле тыва тоожу тематика талазы-биле улам-на сайзыраан.

Ниитилел амыдыралында янзы-бүрү өӊнер-биле дөмей, хүн бүрүде болуп турар кижи эскербес чүүлдер, болуушкуннар кайы хөй. Бо бүгүнү чогаалчыларныӊ номчукчуларга чечен чогаалдары-биле чедирип турары эки деп санаар бис. Ындыг чогаалдарга билдингир чогаалчы Ш.Суваӊ «Кижи араатан» болгаш сураглыг прозачы С.Сүрүӊ-оолдуӊ  «Ногаан ортулук» деп тоожузунуӊ өске чогаалдардан ылгалдыг талалары хөй болуп, номчукчуларга бир онзагай кылдыр илереп келген. Ынчангаш ажылывыстыӊ кол шинчилээр сорулгазы – Салим Сюрюн-оолдуӊ «Ногаан ортулук» деп тоожузунда араганыӊ хоразын көргүскени.

 Ажыллывыстыӊ кол шинчилээр айтырыы С.С.Сюрюн-оолдуӊ «Ногаан ортулук» деп тоожузунда араганыӊ хоразы болгаш аныяк-өскенниӊ мөзү-шынарыныӊ сандараашкыныныӊ уржуктарын тодарадыры.

         Ажылдыӊ кол  чугулазы –  Салим Сюрюн-оолдуӊ «Ногаан ортулук» деп тоожузунда амгы үениӊ чидиг айтырыгларын сайгарып көөрү.

Ажыглаан материалы – С.Сюрюӊ-оол «Ногаан ортулук» деп тоожузунуӊ сөзүглели.

Салдынган сорулганы чедип алырда:

1.  Чедер хөлдүӊ чурумалы.
2. С.Сюрюн-оолдуӊ «Ногаан ортулук» деп тоожузунда кем-херек үүлгедиишкиннериниӊ болуп турар чылдагааннарын сайгарары.

Ажылдыӊ теоретиктиг үндезиннери: А.Калзаӊ, М.Хадаханэ, Д. Кууларныӊ, Б.Казырыкпайныӊ ажылдарынга даянган бис.

Ажылды кылып тура дараазында методтарга даяндывыс:

1. Дилеп-тыварыныӊ методу
2. Шинчилел методу
3. Хайгаарал методу

Тыва литературада аныяктарныӊ болгаш элээдилерниӊ овур-хевирлерин чогаалчылар аӊгы-аӊгы бижип турарлар.Чижээлээрге, тыва чогаалдыӊ классиги С.Сарыг-оол «Алдын-Кыс» деп шүлүглели идейлиг утка талазы-биле бедик деӊнелде. Аныяктарга үлегерлиг, эстетиктиг күжү-шыырак.

Бистиӊ сайгарып турарывыс «Ногаан ортулук» деп чогаалда экология темазы колдап турар, ынчалза-даа ооӊ иштики бир кол темазы – арагалаашкын.

Ук чогаал Чедер хөлдүӊ каас-чараш бойдус чурумалы-биле эгелээр. Ында эмнедип, дыштанып келгеннерниӊ чугаазындан аныяк-өскениниӊ мөзү-шынарыныӊ сандараашкыны илерээр.

«Чедер-даа, ачылыг хөл бо-ла! Дуу көрүнчүк дег кылая берген чыдар. «Экии, хөлүм!» Ээлериӊ бирээзи мен. Сенде келдим. Нервим баскыраан кижи-дир мен. Эмниг сууӊ-биле, эмниг малгажыӊ-биле экиртип каап көр. А мен сени үргүлчү мактап, сеӊээ бүгү назынымда чүдүп, сеткил-сагыжымдан ынак чоруур мен. Ындыг-дыр аа, хөлүм?»  

Үстүнде чижектен алгаш көөрге, ооң мурнуда хөлдүң кандыг турганын, аңаа эмненип кээп турган кижилерниң хөлге хумагалыын, камныын көргүскен. Олар  бойдустуң каас-чаражынга ынак, ол дээш кезээ шагда сагыжы аарып чоруурлар. А амгы үеде хөл кижилерниң кам-хайыра чогу-биле кадып,  чидериниң кырында келгени дүвүренчиг байдалда.                 Келген кижилерден аңгыда, аң,куш аймаа өй-өйлеп боражып ап турарын эскерер бис. Хөлче элээн сүзүп кире бергеш, карактарым шимдингеш, шуут-ла олурупкаш, тура халыдым… Суг баштай  соок ышкаш сагындырган, чоорту оозу билдирбестеди. Оон шак-шагы-биле үнмейн туруксааң келир. Ынчалза-даа эмчи чугаалаан: чүгле бораныр. Үр кирбес дээни ол.

Дыштаныкчылар Тываның аңгы-аңгы кожууннарандан чаңгыс черге чыглып келген болгаш оларның сонуургалы, чугаа-домаа янзы-бүрү болурлар. Оларның иштинден Ашак-оол-биле кожазының аразында чугаазы бистиң сайгарып турарывыс теманы боттары-ла үндүрүп келири база анаа эвес. Моон эгелээш-ле чогаалдың маадырларының чугаазы эгелээш, чоорту аныяк-өскенниң арагалап турары илерээр.

        «Арагалаашкын бүгү-ле ажыл-иживиске «доора чудук», доктар-моондак болу берген. Харын-даа элээди оолдар, кыстарныӊ безин араганы ижиптери анаа бир чүве бооп бар чыдары эӊ-не дүвүренчиг. Бо айыылды өөскүтпес дээш, дарый хөделир, шиитпирлиг хемчеглерни ап, өгбелерниӊ арга-сүме кадып чорааны ёзу-чаӊчылдарын чугаалап, амыдыралдан чижектер-биле бадыткаары чугула. Ону кылырда, янзы-бүрү чогаалдарны, парлалга материалдарын ажыглаар болгаш эртем-шинчилел ажылдарынга даяныры чугула» -деп,  Борис Казырыкпай бижээн.

        «Ногаан ортулук» деп тоожуда  Ашак-оол бир кежээ садыг чорааш, эзирик оолдарга этеткеш, бир буду аскак бертик артар.  Будун эмнедип алыры-биле Чедер хөлде келени бо. «Бир эвес магазин барбаан болза, оолдар ону чоп эттээр, ону дээрбедээр. Боду-даа бертик-межелге чоп таваржыр» деп бижип турар. Ашак-оолду ооң түңнелинде, судче келдирер. Ол судка олуржуп безин көрбээн. Ынчангаш иштинде хөлчок дүвүреп, коргуп турар. Бо чижектен алгаш көөрге, «Араганыӊ үстүнге чам үнер» деп тыва чонувустуӊ үлегер домаа бүрүнү-биле дүгжүп турар дизе частырыг болбас.

        Бөгүнгү ниитилелдиӊ  амыдыралындан көөр чүве болза, хөй-ле кижилер арага деп ажыг сугнуӊ уржуундан амыдыралдыӊ ак оруундан азып, кара тамыже кирип турары чажыт эвес.. Арага бүгү-ле чырык чер кырында болуп турар кем-херек үүлгедиишкиннериниӊ эӊ кол чылдагааны болгаш дайзыны.

Чогаалда арагалаашкынныӊ хайы-биле бүгү-ле кем-херек үүлгедиишкиннериниӊ болуп турарын автор тода көргүскен. «Бодунуӊ кырында улуг айыыл диргелип келгенин Ооржак билип турбайн канчаар. Аӊаа ийи дакпыр буруудаашкын онаашкан. Хулиганнап, дээрбедээшкин кылганы дээш, а назы четпээн оол арагаладып, кем-херек үүлгедиринге көгүткени дээш база бир чүүл. Ооржак судтуӊ шиитпири-биле хосталгазын казып шииткен.» деп делгереңгей бижээн. Ынчангаш,  бистиң бодап турарывыс-биле алырга, Ооржак назы четпээн оолду бодунуң аайынче киирип, арага ижиртпээн болза, ол ындыг херекке онаашпайн барып болур турган.

Амгы үениӊ чидиг айтырыгларыныӊ бирээзи – аныяк оолдарныӊ бичии школачы оолдарны көгүдүп, оларны бодунуӊ аайынче киирип ап, шын эвес орукче эдертип турары. Чаӊгыс хүннүӊ, чаӊгыс кежээниӊ хайы-биле бүгү чуртталгазын үреп алыр чүүлдер херек кырында амыдыралда база эвээш эвес.

«Ооржак домзактан үнүп келгеш, арагалап алгаш, ол-ла дүне моӊнуп өлген». Араганыӊ хайы-биле  хөлчок аныяк оол амызынга чединген.  Бо  чижектен алгаш көөрге, чогаалдыӊ кол маадыры Ашак-оолга хора чедирген оол аныяк назынында бодунуӊ үүлгедиин ууп шыдавайн, бодунуӊ амызынга чедингени илереп келир. Бир эвес арага-дарыже сундулавайн, бодунга  ажыктыг чүүлдерни кылып чораан болза, ооң амыдырал-чуртталгазы чараш, бурунгаар көрүштүг, эртем-билиглиг, ажыл-агыйлыг турары билдингир.

Чогаалда лириктиг маадыр аныяк кижи бүрүзү арагалап, оорланып, мегелеп чорбас деп бодалын чугаалап турары чөптүг. Ооң үнер дөзү ада-иелериниң кижизидилгезинден хамааржыр дээрзин бадыткап турар. Шынап-ла, амыдыралда чазып чоруур аныяк өскени чок деп болбас. Ада-иези эки кижизидип-даа каарга, эдеришкен эш-өөрүнден база хамааржыр.

Араганың хоразының дугайында чечен сөстерни, үлегер домактарны бистиң өгбелеривис салгалдарга сургап, өөредип чорааннар. «Ажыкка амырап болбас, арагага сундугуп болбас»… Чижээлээрге, «Араганың кырынга чам үнер». Бо үлегер домакта «чам» дээрге «хир» дээн уткалыг. Кажан кижи араганы ижиптерге, ооң багай аажы-чаңы: шош-содаачызы, чалчыы, ааспыраа, кижилерге хүндүткел чогу көстүп келир. Ол багай мөзү-бүдүштү, аажы-чаңны «чам», «хирге» дөмейлеп турары ол. Бо үлегер домактың утказы аажок ханы. Арагалаашкын кажанда-даа эки чүвеге чедирбес дээрзин угаадып турары ол. Бистиң  өгбелеривистиң төөгүзүнде 40 хар четпээн кижи арага амзавас деп чаагай чаңчылдыг чораан.

Тыва литературада бо темага бижиттинген чогаалдар эвээш эвес. Оларныӊ аразындан Шаӊгыр-оол Суваӊныӊ «Кижи араатан» деп тоожузунда үстүнде сайгарганывыс чогаалга дөмейлешкек чүүлдер бар. Ында элээди уругларныӊ чаӊгыс черге чыглып арага иже бээри, хүн-бүрүде болуп турар чүүл. Ооӊ чижээнге, Өлчейниӊ чаӊгыс классчылары-биле Саяна эжиниӊ төрүттүнген хүнүн демдеглеп, араганы ижип турарын чогаалдан көрүп болур бис. Ш.Суваӊ «Кижи араатан» деп тоожузунда амгы үениӊ чидиг айтырыгларын бижип турар. Ол дээрге арагалаашкын, өлүрүүшкүн, оор чорук.  

Салим Сүрүң-оолдуң «Ногаан ортулук» деп тоожузунда арагалаашкын, оор чорук, аныяк-өскенниӊ мөзү-шынар сандараашкынны база Ашак-оолдуң чаңгыс кежээ таварышкан айыылында тода илереттинген. А Шаңгыр-оол Суваңның чогаалында бүдүн чогаал төнгүже үргүлүлеп келир.

Амгы үениң чидиг айтырыы –  арагалаашкын. Ону чогаалчыларның  чырыдып турары өзүп орар салгалга өөредиглиг чижек болур деп санап турар бис.

Түңнел

Чогаалчывыстын  «Ногаан ортулук» деп тоожузун сайгарып көрдүвүс.

                     Салим Сурун-оолдун тоожузунда дег амыдыралдыӊ оруктары  эки, багай талаларлыг-даа болза ында эки чуулдер хөй, быжыг тура соруктуг болур болза амыдыралдыӊ шупту эки оруун тывар бис деп чогаалдыӊ маадырлары бадыткаан.   Чогаалчы бичии кезек үе-даа дургузунда аныяк-өскенниң аразында арагалаашкын темазын бедик деңнелде чуруп көргускен.

Ниитизи-биле чогаалчының «Ногаан ортулук» деп тоожузу экология-биле чергелештир амыдыралдың социал-чөрүлдээлерин бүдүн чогаалда эвес-даа болза, уран-чечени-биле чуруп көргүскен чогаалдарның бирээзи. Бо чогаал амгы үеде аныяк-өскенге араганың кижилерге чедирип турар уржуктарының хоралыын медереп билип алырынга дуза болур деп бодап турар бис.

Ажыглаан литература даңзызы:

1. Калзаң А. Амыдырал болгаш литература.- Кызыл, 1980.
2. Калзаң А. Өзүлдениң демдектери.-Кызыл, 1991
3. Куулар Д.С. Тыва литературада аныяктарның овур-хевирлери //Улуг-Хем.-1965.-№23.
4. М.А.Хадаханэ М. Тувинская проза. – Кызыл, 1968.
5. Куулар Д.С. Тыва чогаал.- Кызыл, 2002.
6. Казырыкпай Б. Эр чол.- Кызыл, 2007.