Татар теленнән таблицалар
учебно-методический материал
Предварительный просмотр:
Сүз төркемнәре (части речи)
Мөстәкыйль ( самостоятельные) | Исем (имя существительное) | Кем? Нәрсә? | Авыл, песи. |
Сыйфат (прилагательное) | Нинди? Кайсы? Кайчангы? | Баллы, язгы, куркыныч. | |
Сан ( числительное) | Ничә? Күпме? Никадәр? Ничәнче? Ничәшәр? Ничәләп? Ничәү? | Өчәү, икешәр, унынчы, бишләп, тугыз. | |
Алмашлык ( местоимение) | Мин, бу, кем, һәркем, әллә кем, беркайчан. | ||
Рәвеш ( наречие) | Ничек? Кая? Кайда? Кайдан? Күпме? Никадәр? Кайчан? | Элек, татарча, көмештәй, аз, кичен, түбәндә, шунлыктан, юри. | |
Хикәя фигыль (изъявительное наклонение глагола) | Нишли? Нишләде? Нишләгән? Нишләр? Нишләячәк? | Укый, караган, язды, барачак, сөйләр. | |
Боерык фигыль (повелительное наклонение глагола) | Нишлә? | Эшлә, кер. | |
Теләк фигыль ( желательное наклонение глагола) | Нишлим? Нишлик? | Танышыйм, төзим. | |
Шарт фигыль ( условное наклонение глагола) | Нишләсә? | Югалтса, сөйсә. | |
Сыйфат фигыль ( причастие) | Нишли торган? Нишләгән? Нишләячәк? Нишлисе? Нишләр? + существительное | Коелган алма, туасы бала, язылачак хикәя. | |
Хәл фигыль ( деепричастие) | Нишләп? Нишли-нишли? Нишләгәч? Нишләгәнче? | Уйнап, сөйли-сөйли, укыгач, язганчы. | |
Инфинитив | Нишләргә? | Укырга, көләргә. | |
Ярдәмче | Теркәгеч ( союз) | Һәм, ләкин, яки, чөнки, әгәр, шуңа күрә, ... | |
Бәйлек (послелог) | Белән, аша, кебек,аркылы, саен, таба, ... | ||
Бәйлек сүзләр ( послеложные слова) | Ас, өс, ян, як, эч, тыш, чит, урта, ара, тирә, ... | ||
Модаль | Кисәкчә ( частица) | Ап-, иң, дөм, гына, мыни, мы, бит, һич, -дыр | |
Хәбәрлек сүз (вспомогательные слова) | Кирәк, тиеш, мөмкин, ярый, бар, юк. | ||
Кереш сүз (вводное слово) | Әйе, әлбәттә, мөгаен, хәер, зинһар, ниһаять, дөрес, һичшиксез, димәк, ди, гүя, югыйсә. | ||
Ымлык ( междометие) | Ух, ах, ай-һай, ... | ||
Аваз ияртемнәре ( звукоподраж. слова) | Мияу-мияу, чыж-чыж, ... |
Бәйлекләр (послелоги)
Дустым белән – с другом
Баш һәм иялек килешне таләп итүчеләр (требующие именительный падеж, если с местоимением – то притяжательный падеж | белән – с кем-то өчен – для әти белән – с отцом кебек, күк, төсле, шикелле – как чаклы, хәтле, кадәр, тикле – как (по объему) аркылы, аша – через саен – каждый минем белән – со мной сәбәпле – по причине хәлдә, көенчә, килеш – в состоянии хакында, турында, турыда – о |
Юнәлеш килешне таләп итә (требует направительный падеж) | кадәр, чаклы, хәтле, тикле – до күрә - из-за каршы – навстречу -га/-гә таба – в сторону -ка/-кә караганда – в сравнении карамастан – несмотря карата – по отношению |
Чыгыш килешне таләп итүчеләр (требующие исходный падеж) | соң – после башта – сначала -дан/-дән бүтән – кроме -тан/-тән бирле – с (временное) -нан/-нән тыш, башка– кроме элек – раньше |
Бәйлек сүзләр (послеложные слова)
Чыршы янында - возле елки
өс – верх
ас – низ
як – сторона
ян – возле
каршы – напротив, навстречу
буй – по
тирә - вокруг
ара – между
эч – внутри
урта – середина
ал – перед
арт - за
Ымлыклар (междометия)
Междометия служат для выражения различных чувств, эмоций, волеизъявления, поэтому являются принадлежностью живой устной речи. Они тесным образом связаны с интонацией и в значительной степени с жестами и мимикой.
Эмоциональ ымлыклар | Императив ымлыклар |
А! Илаһым! Ай! И ходаем! Их! Ай-яй! Уф! Ай-вай! Ух! Ах! Эх! Ну! Әй! Тфү! Абау! У-у-у! Ай-ой! Уй! Фу! Ур-ра! Ә-ә-ә! Эһем! Әһә! Һай! Алла! Һи! | Я! Ау-у! Яле! Ягез! Каравыл! Тс-с! Ш-ш-ш! Хуш! Чү! Әй! Әү! Әйдә! |
Хәл фигыль (Деепричастие)
Деепричастие – форма глагола, которая обозначает добавочное действие при основном действии, выраженном глаголом и отвечает на вопросы что делая? что сделав?(Нишләп? Нишли-нишли? Нишләгәч? Нишләгәнче?
1. | -ып/-еп/-п | Укып чыктым - прочитал |
2. | -а/-а; -ә/-ә; -ый/-ий; -и/и | Көлә – көлә - смеясь |
3. | -гач/-гәч; -кач/-кәч | Әйткәч – сказав, когда сказал |
4. | -ганчы/-гәнче | Язганчы – пока не написал Уйнаганчы -чем играть, лучше... |
Сыйфат фигыль (Причастие)
Причастие – форма глагола, которая обозначает признак предмета по действию и отвечает на вопросы какой? какая? какое? какие? (Нишләүче? Нишли торган? Нишләгән? Нишләр? Нишләячәк? Нишлисе? + исем)
Хәзерге заман | 1)-учы-үче 2)-а/-ә/-ый/-и + торган | Баручы (+ исем) – идущий Яза торган –(+исем) – пишущий |
Үткән заман | 1)-ган/-гән/-кан/-кән | Укыган (+исем) – который прочел |
Киләчәк заман | 1)-ар/-әр/-ыр/-ер/-р 2)-ачак/әчәк/-ячак/-ячәк 3)-асы/-әсе/-ыйсы/-исе | Барыр (+исем) – который пойдет Киләчәк (+исем) – который придет Сөйлисе (+исем) – который расскажут |
Без барасы юллар якты. – Дороги, по которым мы пойдем, светлы.
Шарт фигыль (Условное наклонение глагола)
-са/-сә
Тырышсам – если постараюсь
Сөйләсәм – если расскажу
Тырышсам, яхшы укырмын. – Если постараюсь, буду хорошо учиться.
Теләк фигыль (Желательное наклонение глагола)
- Саклыйк – давайте беречь
- Күрергә телим - хочу увидеть – күрәсем килә
- Күрергә иде – увидеть бы – күрсәм иде
Табигатьне саклыйк! – Давайте беречь природу!
Исем фигыль (Имя действия)
Имя действия – это форма глагола, которая обладает признаками глагола и имени существительного. Образуется от глагольных основ, присоединением к ним аффиксов
-у/-ү
Кайту – возвращение
Китү – уходить
Мин институтта укуым белән горурланам. – Я горжусь учебой в институте.
Исемдә тартым категориясе (принадлежность)
Берлек сан (ед.число)
I зат (лицо) минем (мой) -м/-ым/-ем
II зат (лицо) синең (твой) -ң/-ың/-ең
III зат (лицо) аның (его, ее) -ы/-е/-сы\-се
Күплек сан (мн.число)
I зат (лицо) безнең (наш) -ыбыз/-ебез
II зат (лицо) сезнең (ваш) -ыгыз/-егез
III зат (лицо) аларның (их) -лары/-ләре
Исемнәрнең килеш белән төрләнеше (склонение имен существительных)
Название падежа | Вопросы | Аффиксы |
Баш килеш (Именительный падеж) | Кем? – Кто? Нәрсә? – Что? | _ |
Иялек килеш (Притяжательный падеж) | Кемнең? – Кого? Нәрсәнең? – Чего? | -ның/-нең |
Юнәлеш килеше (Направительный падеж) | Кемгә? – Кому? Нәрсәгә? – Чему? Кая? – Куда? | -га/-гә -ка/-кә |
Төшем килеше (Винительный падеж) | Кемне? – Кого? Нәрсәне? – Что? | -ны/-не |
Чыгыш килеше (Исходный падеж) | Кемнән? – От кого? Нәрсәдән? – От чего? Кайдан? Каян? – Откуда? | -нан/-нән -дан/-дән -тан/-тән |
Урын-вакыт килеше (Местно-временный падеж) | Кемдә? – У кого? Нәрсәдә? – У чего? Кайда? – Где? Кайчан? – Когда? | -да/-дә -та/-тә |
Порядок присоединения аффиксов в татарском языке
Основа + аффикс + аффикс + аффикс
множественного принадлежности падежа
числа
КҮЗ -ЛӘР -ЕМ -НЕҢ
Сыйфат дәрәҗәләре (степени сравнения прилагательных)
Дәрәҗә исеме Название степени | Ясалышы Образование | Мисаллар Примеры |
Гади дәрәҗә Положительная | Матур Кызыл Яшел | |
Чагыштыру дәрәҗәсе Сравнительная | -рак/-рәк | Матур-рак Кызыл-рак Яшел-рәк |
Артыклык дәрәҗәсе Превосходная | Частичное повторение основы + -п; -м усилительные частицы иң, үтә, бик (самый, очень, сильно) | Сап-сары Кып-кызыл Зуп-зур Ямь-яшел Иң матур |
Кимлек дәрәҗәсе Уменьшительная | -кылт/-келт -гылт/-гелт -сыл/-сел -су | Яшькелт Аксыл Зәңгәрсу |
Инфинитив
Инфинитив отвечает на вопросы: Что делать? Что сделать? Нишләргә? Что не делать? Что не сделать? Нишләмәскә? и образуется:
- в положительной форме присоединением к основе на гласный –рга/-ргә;
к основе на согласный аффиксов –ырга/-ергә/-арга/-әргә;
- в отрицательной форме – аффиксов –маска/-мәскә:
укы – укырга, укымаска;
эшлә – эшләргә, эшләмәскә;
кер – керергә, кермәскә
Инфинитив в речи часто употребляется со словами:
кирәк – надо; кирәкми – не надо;
ярый – можно, ярамый – нельзя;
мөмкин – можно, мөмкин түгел – невозможно, нельзя.
Хәзерге заман хикәя фигыль
(Настоящее время глагола изъявительного наклонения)
Утвердительная форма настоящего времени образуется от основы глагола присоединением аффиксов:
-а/-ә, -ый/-и.
Окончания отрицательной формы: -мый/-ми.
- Бар-а кил-ә
- Тыңл(а)-ый сөйл(ә)-и
- Ю-а ту-а
- Җы(й-а) я к(и)-я
- Бар-мый кил-ми
Мин -м Без – быз/-без
Син -сың/-сең Сез – сыз/-сез
Ул - Алар –лар/-ләр
Билгеле үткән заман хикәя фигыль
(Очевидное прошедшее время глагола изъявительного наклонения)
Основа оканчивается на | Аффиксы |
гласный или звонкий согласный звук яз кил аша глухой согласный звук кит кайт | -ды -де -ды -те -ты |
Аффикс отрицательной формы: -ма/-мә. Она прибавляется к корню слова.
Бар – ма – ды.
Мин – ды – м Без – ды - к
Син - ды – ң Сез – ды - гыз
Ул - ды Алар – ды – лар
Билгесез үткән заман хикәя фигыль
(Прошедшее неочевидное время)
Основа оканчивается на | Аффиксы |
гласный или звонкий согласный звук яз кил аша глухой согласный звук кит кайт |
ган гән ган кән кан |
Аффикс отрицательной формы: -ма/-мә. Она прибавляется к корню слова.
Бар – ма – ган.
Мин – ган – мын Без – ган - быз
Син - ган – сың Сез – ган - сыз
Ул - ган Алар – ган – нар
Билгеле киләчәк заман хикәя фигыль
(Будущее определенное время)
Основа оканчивается на | Аффиксы |
гласный укы эшлә согласный звук кил яз
|
ячак ячәк әчәк ачак |
Аффикс отрицательной формы: -ма/-мә. Она прибавляется к корню слова.
Бар – ма-ячак.
Мин – ачак – мын Без – ачак - быз
Син - ачак – сың Сез – ачак - сыз
Ул - ачак Алар – ачак – лар
Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль
(Будущее неопределенное время)
Основа оканчивается на | Аффиксы |
гласный укы аша согласный звук кил кайт яз түз |
р р ер ыр ар әр |
Аффикс отрицательной формы: -мас/-мәс. Она прибавляется к корню слова.
Бар – мас.
Мин – ыр – мын Без – ыр - быз
Син - ыр – сың Сез – ыр - сыз
Ул - ыр Алар – ыр – лар
Алмашлык төркемчәләре
(Разряды местоимений)
Разряды | Примеры |
Зат (личные) | Мин, син, ул, без, сез, алар. |
Күрсәтү (указательные) | Бу, шул, шушы,теге, әнә, менә,шундый, тегенди, мондый. |
Билгеләү (определенные) | Үз, һәр, һәркем, һәрбер, бар, барча, барлык, бөтен, һәммә. |
Сорау (вопросительные) | Кем, ни, нәрсә, кайсы, ничә, ничек, кая, кайда, кайчан. |
Юклык (отрицательные) | Һичкем, һичнәрсә, һичнинди, һичничек, беркем дә, бернәрсә дә, берничек. |
Билгесезлек (неопределенные) | Әллә кем, әллә нәрсә, әллә нинди, әллә ничек,әллә кайчан, кемдер, ниндидер. |
Тартым (притяжательные) | Минеке, синеке, аныкы, безнеке, сезнеке, аларныкы, тегенеке, шуныкы, шуларныкы. |
Сан төркемчәләре
(Разряды числительных)
Разряды | Примеры |
Төп (основной) | Бер, унбер, унтугыз, егерме, йөз, мең, миллион, миллиард, ярты, өчтән бер, уннан ике. |
Тәртип (порядковый) | Беренче, алтынчы, егерменче, меңенче, унтугызынчы. |
Бүлем (разделительный) | Берәр, икешәр, алтышар, өчәр-өчәр. |
Чама (приблизительный) | Бер-ике, унбишләп, утызлап, йөзләгән, меңләп. |
Җыю (собирательный) | Унау, өчәү, бишәү, икәү. |
Саннарның язылышы.
1 бер | 11 унбер | 10 ун |
2 ике | 12 унике | 20 егерме |
3 өч | 13 унөч | 30 утыз |
4 дүрт | 14 ундүрт | 40 кырык |
5 биш | 15 унбиш | 50 илле |
6 алты | 16 уналты | 60 алтмыш |
7 җиде | 17 унҗиде | 70 җитмеш |
8 сигез | 18 унсигез | 80 сиксән |
9 тугыз | 19 унтугыз | 90 туксан |
10 ун | 20 егерме | 100 йөз |
21 егерме бер | 1000 мең |
7 җиде
83 сиксән өч
17 унҗиде
117 бер йөз унҗиде
1117 бер мең бер йөз унҗиде
Рәвеш
(Наречие)
Наречие образуется с помощью окончаний: -ча/-чә; -дай/-дәй/-тай/-тәй; -лай/-ләй; -ыш-лый/- еш-ли; -лап/-ләп; -гары/-гәре; -ын/-ен/-н; -лата/-ләтә.
Төркемнәре:
Разряды | Примеры |
Саф (образа действия) | Элек, бушлай, тиз, яланаяк, тын, кинәт, җәяү, бергә, өчәүләп, өзлексез |
Охшату-чагыштыру (сравнения) | Татарча, көмештәй, минемчә. |
Күләм-чама (меры и степени) | Аз, күп, бераз, озак, тулаем,өлешчә. |
Вакыт (времени) | Кичен, былтыр, хәзер, көндез, бераздан, тиздән, кышын, элек. |
Урын (места) | Түбән, биек, якын, ерак,югары, янәшә, рәттән. |
Сәбәп-максат (причины и цели) | Шунлыктан, юктан, юри, бушка, әрәмгә, тиккә, заяга, тиктомалга. |
Теркәгечләр
(Союзы)
Тезүче (сочинительные) | Ияртүче (подчинительные) |
| Чөнки (потому что), ки, гүя, гүяки (словно), әгәр (если), хәтта (даже), әйтерсең, диярсең (словно), гәрчә (хоть и), ягъни (значит), аеруча, бигрәк тә (особенно). |
Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль
(Будущее неопределенное время)
Основа оканчивается на | Аффиксы |
гласный укы аша согласный звук кил кайт яз түз |
р р ер ыр ар әр |
Аффикс отрицательной формы: -мас/-мәс. Она прибавляется к корню слова.
Бар – мас.
Мин – ыр – мын Без – ыр - быз
Син - ыр – сың Сез – ыр - сыз
Ул - ыр Алар – ыр – лар
По теме: методические разработки, презентации и конспекты
рус телле балаларда татар теленнән татар төркемнәрендә эш программасы 5 класс татар теле
укытучыларга ярдәмгә...
Татар теленнән таблицалар
Таблицы.doc по татарскому языку...
УМК "Татар теле. 9нчы сыйныф:рус телендә гомуми белем бирү оешмалары өчен уку әсбабы (татар телен туган тел буларак өйрәнүче укучылар өчен)/Р.Х.Мирзаһитов, М.М.Шәкүрова, Н.Х.Мусаяпова;Татар.кит.нәшр..2017.-190 б.
Рус мәктәпләренең 9нчы сыйныфында укучы татар телен туган тел буларак өйрәнүчеләр өчен уку әсбабы кушма җөмлә синтаксисы, текст һәм пунктуация, стилистика һәм сөйләм культурасы бүлекләреннән тор...
УМК .Татар теле. 10нчы сыйныф: рус телендә гомуми белем бирү оешмалары өчен дәреслек(татар телен туган тел буларак өйрәнүче укучылар өчен)/ Г.Р.Галиуллина, М.М.Шәкүрова, Н.Х.Мусаяпова; Казан: Татар.кит.нәшр.,2018.-112б.
10нчы сыйныф өчен Татар теле дәреслеге рус мәктәбендә укучы татар телен туган тел буларак өйрәнүче укучылар өчен тузелгән. дәреслеккә рецензияне Ф.Ф.Харисов язган. Дәреслек 2018нче елда басмага ...
