Тарихтарҙа эҙе бар.
план-конспект урока

Тарихтарҙа эҙе бар.

   Башҡорт кейемендә Байыҡ сәсән сыға. Тирә-яғына ҡарай, бер кемде лә күрмәй.

Байыҡ ултыра ла ҡурайҙа “Урал” көйөн  уйнай башлай. Көйҙө ишетеп, малайҙар килеп сыға, тыңлап торалар.

Беренсе малай. Һаумы, олатай!

Байыҡ. Һаумыһығыҙ, уландар,

              Йүгән белмәҫ ҡолондар!

Икенсе малай. Олатай, һине кем тип әйтергә лә белмәй торабыҙ.

Байыҡ. Юлым төшкәс, был яҡҡа,

              Килдем һеҙгә ҡунаҡҡа.

              Аты юҡҡа атмын,

              Яуызға һаман ятмын.

              Торор йорто юйылған,

              Балалары һуйылған,

              Батырҙары ҡыуылған

              Ил сәсәне, ҡартымын.

              Айҙар тигән атым бар,

             Ҡулымдан ҡорал һалмаҫҡа

              Илгә биргән антым бар!

Малайҙар. Эйе шул, йөҙйәшәр Байыҡ сәсән дәһә!

Байыҡ.  Нисә йылдар йәшәй икән

              Ҡобайырым – һүҙем дә,

               Салауаттар заманынан

               Килдем һеҙгә үҙем дә.

               Уландарым, ҡыҙҙарым,

               Тарихтарҙа эҙем бар;

                Сәфәрҙәрем ҡыла-ҡыла,

                Һеҙгә әйтер һүҙем бар.

Малайҙар. Ниндәй һүҙ ул, Байыҡ олатай? Әйтеп ебәр!

                               ( Байыҡ думбыра уйнай, ҡобайыр әйтә).

Байыҡ.   «Әйт тиһәгеҙ, әйтәйем –

               Заманымдың хаслығын,

               Күңелемдең сафлығын,

               Ил зиһенен алтынын:

               Урын менән бер булып,

               Ат атланып, бил быуып,

               Яуҙарға ҡаршы сыҡтыҡ,

               Дошманды баш эйҙереп,

               Илгә яҡты көн биреп,

               Уртаҡ бәхетте таптыҡ!

               Бергә атты ҡаныбыҙ,

               Мәңге китер даныбыҙ,

               Атыр һыуҙар – аҡһалар,

               Сабыр аттар – сапһалар,

               Ай тонйорап, көн тыуһа,

               «сибәрҙән ул тыуһа,

               Йәшәү бөтмәҫ донъяла,

               Бер дуҫ булып ҡалырбыҙ!

Бөтәһе лә.   һай, алтын бит, олатай! Афарин!

Байыҡ.   Уландарым! Ә һеҙ бая мин уйнаған  көйҙө беләһегеҙме?

Өсөнсө малай. Эйе, ул - “Урал” көйө.

Байыҡ.   Эйе, ләкин ул йыр тәүҙә “Ете ырыу” тип йөрөтөлдө. Был йырҙың үҙ    

                тарихы ла бар. Башҡорт ырыуҙары үҙ ихтыярҙары менән аҡ батшаға баш

                һалғас, ырыу башлыҡтары, аҡһаҡалдар йыйылып, ете ырыу берләшеп, бер

                халыҡтай булып йәшәргә ҡарар итәләр. Шуның хөрмәтенә “Ете ырыу”  

                йыры сығарыла. Был ваҡиғалар, уландарым, барыһы ла минең күҙ  

                 алдымда үткәндәре. Байтағына үҙем шаһит.

Өсөнсө малай. “Урал” йыры – Байыҡ сәсәндең иң бөйөк ижад емеше.Һүҙҙәрен дә,  

                            көйөн дә үҙе ижад итеп, ҡурайҙа уйнап, таратып йырлап йөрөүсе лә

                            булған ул. Шулаймы, олатай? Был йыр менән бөйөк исемен

                            быуаттар һуҙымына   үлемһеҙ итте.

Беренсе малай.   Рәхмәт, Байыҡ сәсән!

Икенсе малай. Әйтер һүҙен әйтер ғәййәр хис эйәһе лә, яугир антына тоғро зат та ул    

                           Байыҡ сәсән! Ил һаҡлап төрлө яуҙарҙа ҡатнашҡан батыр ҙа, үҙ уйын

                           ярып һалыр аһын да!

Өсөнсө малай. 1773-1775 йылдарҙағы ихтилалға рухи әйҙәүсе лә Байыҡ сәсән.    

                            Байыҡ йәш Салауаттың йөрәгенә ут һала, һүнмәҫ дәрт һәм

                            дарман бирә, уның Бүгәсәүгә ҡушылып көрәшеүен тәбрикләй.

Беренсе малай. 1812 йылда «Француздар яу асҡан, Мәскәүҙе килеп баҫҡан” тигән  

                             хәүефле хәбәр тарала. Ил ҡарттары кәңәшләшеп, ат еткән ергә - ат,

                             хат еткән ергә хат ебәреп, халыҡты йыйғандар. Йыйынға йөҙйәшәр

                             Байыҡ сәсән дә килгән, тиҙәр. Шулаймы, олатай?

Байыҡ. Дөрөҫ, балалар!

                             Ситтән  килгән ят булыр,

                             Унан илгә ҡот булмаҫ,

                             Баҫҡан ере ут булыр,

                             Үҙе Сыңғыҙҙай эт булыр,

                             Ил ситенә яу баҫҡан -

                             Ҡунаҡ түгел, яу асҡан.

(Байыҡ сәсән әкрен генә артҡы планға күсә)

Икенсе малай. Улы Әхмәт Байыҡты, ейәндәрен һуғышҡа оҙатып, үҙенең

                           гражданлыҡ бурысын тулыһынса үтәй. Башҡорт халҡын изге яуға

                           күтәрә, өгөт-нәсихәт, фатиха бирә.

Өсөнсө малай. Һуғыш бөткәс, еңеп ҡайтҡан башҡорт батырҙарын дан йыры менән

                            ҡаршы алыусы ла Байыҡ сәсән була. Һуңынан был йырға “Байыҡ”

                            исеме бирелә.

Дүртенсе малай.  Ә ул һалған бейеүҙәрҙең береһе башҡорт егеттәренең иң яратҡан

                               бейеүенә әйләнә.

Беренсе малай. Байыҡ олатай, әллә бер әйләнеп алаһыңмы?

Байыҡ. ҡана, булмаһа, бер урайым.

(“Байыҡ”көйөнә Байыҡ сәсән бейеү башҡара)

Бөтәһее лә.    Дан сәсәнгә! Афарин!

Икенсе малай. Байыҡ - Айҙар исеменә лайыҡ булған әлегә берҙән-бер сәсән. Ҡаҙаҡ

                           аҡындарын әйтештә еңеп, Айҙар “Еңелмәҫ” ҡушаматы алған ул.

Беренсе малай. Байыҡ сәсән Урыҫ дәүләте менән дуҫ йәшәргә, хужалыҡ итергә,

                            иген сәсергә, йорттар төҙөргә саҡыра. Бөгөнгө көндә беҙ Байыҡ

                           Айҙар васыятын тормошҡа ашырып йәшәйбеҙ: төҙөйбөҙ, ижад

                            итәбеҙ!

(“Байыҡ” йырын башҡарыу)