Номдары тыххæй рацыд æрмæг бафидар кæнын.«Мад- царддæтæг»
учебно-методический материал (5 класс)

                                                                                                 Хозиты Эльвирæ

                                                                                       Кучиты Юрийы номыл

                27-æм астæуккаг скъолайы

                                                                        ирон æвзаг æмæ

              литературæйы ахуыргæнæг

Ирон æвзаджы урок

5-ӕм кълас

Урочы темæ: «Мад- царддæтæг »

Грамматикон темæ: Номдары тыххæй  рацыд  æрмæг  бафидар кæнын.

Урочы  нысантæ: 1.Номдарæй  рацыд  æрмæг  бафидар  кæнын.

                                          2.Ныхасы  рæзтыл  бакусын.

                                          3.Ныййарæг  мадæн  аргъ  кæнын.

Урочы  фæлгонц: презентативон  æрмæг, карточкæтæ  хæслæвæрдтимæ.

        Урочы цыд:

I.Бацæттæгæнæн  рæстæг.

  Ахуырдзауты  урочы  архайынмæ  сразæнгард  кæнын (мотиваци)

Ахуыргæнæг: Афæдзы  афонтæй  уалдзæгæй  рæсугъддæр  нæй.

Уалдзыгон  хурмæ  быдырты  , фæзты  æмæ  алы  ран  дæр  апырх  вæййынц  алыхуызон  дидинджыты  хæрздæф.

Абон  махмæ  дæр  уалдзæг  йæ  цъæх  мидбылты  бахудти. Мæргътæ  дæр  худын  куы  зониккой, уæд  фæсте  никæмæй  баззаиккой, фæлæ  ныр  сæ  рæсугъд  зарджытæ  кæнынц.

Мидбылхудт  æмæ  зарæг та хорз  фидауынц   иумæ, растдæр  зæгъгæйæ  та, - æнæ  кæрæдзи  нæ  фидауынц,  æмæ  сын  уалдзæг  диссаджы  уазæгуарзон  фысым  разынд.

Мах  дæр  абон  нæ  буц  уазджытæм  бахудæм  æмæ  нæ  урок  райдайæм.

II.Урочы темæйыл  куыст.

  1.Диалог скъоладзаутимæ

Ахуыргæнæг: Сывæллæттæ, зæгъут-ма , æппæтæй  фылдæр  кæй  уарзут     уæ  царды  мидæг? (мады, нанайы)

Ахуыргæнæг: Æмæ цæй    тыххæй  уарзут уæ мадæлты? Уæ  нанаты  та? (Раст)

Ахуыргæнæг: Абон  нæ  урочы  темæ  баст  уыдзæн….. мадимæ, уымæн  æмæ  мад  у  зæххы  хур.

Слайд №1  Мад- царддæтæг.  

Ахуыргæнæг: Уæдæ  абон  нæ  урочы  ныхас  кæндзыстæм  дунейы  мидæг  тæккæ  зынаргъдæр,  тæккæ  æнкъарагдæр, тæккæ  адджындæр,  тæккæ  фæлмæндæр  æмæ  æввахсдæр  адæймаг-  ныййарæджы  тыххæй.

Ныййарæг  мад. Цы  у  хур  йæ  разы?  Хур  зæххы  уæлцъар  иуырдыгæй  бахъарм  кæны, куы  иннæрдыгæй. Уымæ  хъулон  митæ  ис. «МАД-зæххы  хур».  Диссаг  уымæй у, æмæ  йæ  хъарм  æххæссы алкæуыл  дæр. Уый  уарзт, уый  зæрдæйы  куыст  нæ  уромынц  æрдзы  стыр  тыхтæ: уадтымыгътæ, зæххæнкъуыстытæ,донивылдтытæ,  артсирвæзтытæ.

Слайд №2.

Ахуыргæнæг: Сывæллæттæ,  фæйнæгмæ  бакæсут, лæмбынæг  байхъусут  æмæ    зæгъут,  цавæр  ныхасы  хайы  тыххæй  дзы  цæуы  ныхас?

     Дунетыл   нæй  мæнæй  фылдæр,

Цæрын  æмбæлттимæ  æнгом.

     Ныхасы  хæйттæн  дæн  сæ  сæр,

        Хæссын  æз  предметæн  йæ  ном.

                                                                                          Гаппуаты  Хъасболат

 (Дзуапп:  Номдар)

3.Ахуыргæнæг:   Нæ  зæрдыл  æрлæууын  кæнæм,  номдары  тыххæй  цы  базыдтам, уый.

                            -Зæгъут-ма, номдар  цавæр   ныхасы  хаймæ  хауы?

                            -Цы хонæм  номдар?

                            -Куыд ивынц номдартæ?

                            -Ранымайут  хауæнтæ.

                            -Цал нымæцы ис номдарæн?

                            -Хъуыдыйады  мидæг  арæхдæр  цавæр  уæнгтæ  вæййынц  номдартæ?

4.Ахуыргæнæг:  Сывæллæттæ, номдары тыххæй рацыд æрмæг нæ зæрдыл æрлæууын кодтам, ныр та  алыхуызон куысты хуызтæ бафæлварæм сæххæст кæнын.

1). Дзырдуатон куыст.        

Ахуыргæнæг:  Бакæсут фæйнæгмæ нывтæм æмæ сын  ныффыссут сæ нысантæ  уæ тетрæдты.

… кълас                                             …хæхтæ                                                              …  уарди

…  нæлгоймаг                                   … сылгоймаг                                                     … скъоладзау

Ахуыргæнæг:  -Ацы  дзырдтæ  цавæр  ныхасы  хæйттæ  сты? (Номдартæ)

                            -Раттæм  ма  сæм  фæрстытæ.

                            -Уæдæ номдартæ сæ нысаниуæгмæ гæсгæ  цавæртæ? (удджын æмæ  æнæуд)

 2.Хæс.  Дзырдтæ  дыууæ  цæджындзыл  адих  кæнут.  Фыццаг  цæджындз – удджын,  дыккаг – æнæуд.

райдзаст                æхсарджын                  сырх                 рæсугъд            бæрзонд          фæзминаг              

3.  Хæс.  Ацы дзырдтæй  пайдагæнгæйæ  саразут   дзырдбæстытæ.

Ахуыргæнæг:  -Зæгъут – ма,исчи  уæ йæ мадæн  кæнæ  йæ  нанайæн  æххуыс  фæкæны?

                            -Куыд сын  феххуыс  кæнут?

4.Ахуыргæнæг:  Бакæсут чысыл  сценкæмæ.

Хæслæвæрд:  сбæрæг  кæнут  ын  йæ  темæ  æмæ  йын  раттут сæргонд.

                                                   Æвзæр отличник.

Абон  Æхсар  скъолайæ  куы  ´рцыдис,  уæд  йæ  нанайæн  загъта:

- Нана,  æз  абон  фондз  райстон  уырыссаг  æвзагæй.  Ахуыргæнæг  мæ  тынг  раппæлыдис,  стæй  мæ   отличник  схуыдта.

-  Мæ къона  Æхсар,  дæ  нывонд  фæуон, - загъта зæронд  ус,-  æз дын  ныртæккæ  фæткъуыджынтæ  акæндзынæн,  ды та,  мæ хур,  дуканийæ  сæкæр  æрбадав.

- Æндæр ма мæ  цы мæт  ис!  -  зæронд  усыл  йæ  къухтæ   сцагъта   лæппу.  -  Мæн  ныр  рауай – бауаймæ нал  æвдæлы. Æз отличник  дæн.

Ахуыргæнæг: - Кæуыл  цæуы   ныхас?  

                             -Цавæр  сæргонд ын  ратдзыстæм?

                          -Куыд  уæм  кæсы,  раст бакодта  Æхсар?

                         - Æмæ  сымах  та  куыд бакодтаиккат?

                          -Сымахмæ  та  уæ мадæлтæ,  уæ нанатæ  цавæр  рæвдауæн  дзырдтæй  фæдзурынц?

                          -Уæ зæрдæмæ цы фæцыд æмæ цæимæ не стут разы?

Хатдзæг: Мах  хъуамæ  архайæм ,цæмæй   нæ  мадæлтæн  сæ зæрдæтæ рухс кæной не гъдауæй, ахуырæй,коммæ кæсынæй.

5.Хæслæвæрд:  Ссарут  тексты бирæон нымæцы  номдартæ.

        (Фæткъуыджынтæ, къухтæ.)

6. Ахуыргæнæг:  Мады тыххæй  æмдзæвгæтæм  байхъусæм (кæсынц æмдзæвгæтæ ).

                   Баситы Мысост « Мæ  мадæн».

Мæ  мадæн                                                  Фырбуцæй

Лæварæн        Æууылдæй

Мæ уд  дæр  дæттын…        Мыдимæ  кæрдзын!

Мæ мад у          Кæннæуæд

Æппæтæй          Йæ  дæндаг

Зæрин  хуры тын!        Фæриссы æдзух…

Мæ  мадæн          Мæ мадæн

Лæварæн        Бæмбæгæй  

Æз ноджы  дæттын        Фæлмæндæр  йæ  къух

Уырымты Петр   «Мад»

Мадæй  мын ма хъаст  кæ,               Мадыл  куыннæ  зарæм,

Мацы  мын  дзур.        Мад у зынаргь.

Мадæн  йæ  ракаст дæр        Мачи уæ  бавзарæд

Махæн  у  хур.        Мады зынад.

Ахуыргæнæг: Æмдзæвгæтæм  байхъуыстам  æмæ ма мын  зæгъут:

- Цы дæтты мадæн  лæварæн?

- Мады цæимæ  бары?

-Йæ къух та йын  цæимæ бары?

- Мад цавæр у?

7.Слайд №    (дидинæг)

Ахуыргæнæг:Хæслæвæрд. Ахъуыды  кæнут  æмæ   зæгъут, мадæн  цавæр  миниуджытæ ис? Ахъуыды кодтат?  Алчи дæр  дзуры иу миниуæг  йæ  мады  тыххæй.

                                       Мад - дидинæг

Амондджын   сæрæн  æгъдауджын  уæздан  рæсугъд   фæлмæнзæрдæ   хæларзæрдæ

8.Къордты  куыст.

Ахуыргæнæг:- Дарддæр  кусæм  къордгай.  Алы  рæнхъ дæр    у  хицæн къорд.( æртæ  къорды)

- Алы  рæнхъæн  дæр - хицæн  хæс(хæслæвæрдтæ  райуарын)

1 – аг рæнхъы  хæс:  Сæвæрут  номдартæ  хъæугæ  хауæнты.

Мад …  хъомыл кæны  сывæллоны.

Мад…  коммæ  кæсут!

Адæм  бирæ  уарзон  зарджытæ скодтой  мад… .

Мад…  зæрдæйæ  фæлмæндæр    нæй   дунейыл.

Мад…  йæ  бæллиц – цоты  хур.        

Мад…  фæлмæн  ныхас  кæнут.        

Мад…  адджындæр  æмæ  зынаргъдæр  зæххыл  нæй.  

Ахуыргæнæг:   Цавæр  хауæнæй  не  спайда  кодтам? ( хуызæнон  хауæнæй)

2 –аг  рæнхъы  хæс : Дзырдты  кæрæттæм  бафтаут  уидæгтæ.

… мæ                             … æн                            … ы

… ыл                               … ау                             … æй

3- аг  рæнхъы хæс: Текстæй  рафыссут  бæрæггонд   хъуыдыйад  æмæ  йæ  равзарут  хъуыдыйады  уæнгтæм  гæсгæ.  

                                                                МАД

         Зæххыл ис бирæ рæсугъд  æмæ  фæлмæн  ныхæстæ.  Фæлæ сæ  диссагдæр, уарзондæр  æмæ  зынаргъдæр  дзырд  у  Мад!

         Мады   зæрдæ у  уарзты  суадон. Мады  рæвдыд  у  уалдзыгон  хурау,  йæ  хъæлæс  та  нын  уæлахизы  тырысайау  дæтты  ныфс  нæ  царды  фæндæгтыл.

        Ныййарæг!  Уый у æппæт сабиты  царды  райдайæн.  Уый амоны  йæ хъæбултæн : «Царды  сæйрагдæр сты  Рæстдзинад, Хæлардзинад æмæ  адæммæ  Уарзондзинад».

         Мад!  Уый  уарзтæй  сыгъдæгдæр  нæй,  уый  æдзухдæр  хъахъхъæны  йæ  сабиты,йæхицæн  сæ ницы  домы,  афтæмæй.

        Хъахъхъæнут  ныййарæджы! Уымæй  зынаргъдæр, уарзондæр ничи ис  зæххыл.

9.Ахуыргæнæг:  Ныртæккæ  та  баххæст  кæндзыстæм  ахæм  хæслæвæрд.

Хæс. Дзырдтæ  дыууæ  цæджындзыл  адих  кæнут.  Фыццаг  цæджындзы - сæрмагонд  предметты  нæмттæ, дыккаджы  та  - иумæйаг.

Дзæуджыхъæу,  Таймураз, кълас, уалдзæг, боныг, Терк, дур, Ирыстон,  хох, Фатимæ.

10.Ахуыргæнæг :  Ацы дзырдтæм  фæсæфтуан  т   æфтаугæйæ   саразут   ног  дзырдтæ. Таблицæ  баххæст  кæнут.

Ахуыргæнæг: Цæй  руаджы  æрцыдысты  арæзт  ног  дзырдтæ? (фæсæфтуан –т)

11.  Ахуыргæнæг: Саразут дзырдтæй  хъуыдыйæдтæ æмæ бæрæггонд номдар морфологон æвзæрст ракæнын.

1. Дидинджытæ, сырх, мæ,  радтон,  мадæн.
2. Æрбацыдис, нана, уæззау,  хызынимæ.

12. Ахуыргæнæг:  Фæйнæгмæ –слайдмæ лæмбынæг  бакæсут  æмæ дзы  ссарут  уæлдай  дзырдтæ

                                                         бæлас

судзын                                                                                 зæрдæ

хур                  хъæд

зæхх                сыф

                                                           уæздан

  Ахуыргæнæг:  Бакæсут сæ.  Цæмæн сты уæлдай?

(судзын у  мивдисæг, уæздан та миногон  уымæн  æмæ  сты  æндæр  ныхасы  хæйттæ)

13.  Ахуыргæнæг :  Ныртæккæ та  баххæст  кæндзыстæм  ахæм  хæслæвæрд:  съæлфыты бæсты æмбисæндты   ныффыссут   номдартæ.

…  зарын  куы  райдайынц, …  уæд  ралæууы.

Мады…  - зонаг.

Сывæллон  йæ  …  æхсыры  ад  кæны.

Мады зæрдæ  сабийæн - …  ,  фыды  зæрдæ -  мæй.

14.Ахуыргæнæг: Хæс. Уæдæ уæ  нанатæн,  уæ мадæлтæн  уæ зæрдæйы рæсугъд æнкъарæнтæ ныффыссут  арфæйы  ныхæстимæ.

-Æрæджы  цавæр  бæрæгбон  сбæрæг кодтам?

Урочы  кæронбæттæн

Беседæ:

- Абоны  урочы  цавæр  ныхасы  хайыл  æрдзырдтам? (номдарыл)

- Нæ  ныхасы  темæ  кæимæ  баст  уыд? (мадимæ)

- Уæдæ  цавæр  хатдзæг  скæнæн ис? (мады хъæуы  уарзын;  аргъ ын  кæнын   хъæуы;  коммæ  кæсын  æм  хъæуы; тырнын  хъæуы, цæмæй йын  алчидæр  йæ фыдæбæттæ  бафида)

Хъуысы  Хуытыгаты  Маринæйы  зарæг  «Мадæн  нæй  аргъ».

Слайдтæ - сывæллæтты мадæлты къамтæ

Ахуыргæнæг :  Сывæллæттæ,  абоны  урок  уæ зæрдæмæ   фæцыди?  Цæмæй?  Цы дзы  райстат  уæхицæн?

Бæрæггæнæнтæ  сæвæрын.  

Хæдзармæ  куыст :

Алчидæр  йæ  мады  тыххæй  ныффыссæд  чысыл  нывæцæн.