Урок "Тыва оюннар"
учебно-методический материал (5 класс) на тему

«Тыва чоннун культуразын, ужур-чанчылдарын сагып,хундулеп билиринге улусунтун аас чогаалы болгаш чоннун оюннарын таварыштыр оореникчилерни кижизидери»

Кичээлдин сорулгазы:

1. Улустун оюннарынын болуктээшкинин, хевирлерин уругларга билиндирери
2. Улустун аас чогаалынын дугайында билиглерин сайзырадыр
3. Оюннарга даянып, уругларнын делегей коруушкунун делгемчидип янзы-буру оюннарнын дурумнерин сагып, амыдыралга чурумнуг, кичээнгейлиг болурунга кижизидер

Кичээлдин чорудуу:

- Эки хуннун мендизи-биле, энерелдиг оннуктерим!

Богун манаа ужуражып келгенивистин ужуру, тыва чоннун  бир алдын шыгжавыры- тыва оюннарнын дугайында билиглеривис делгемчидип, быжыглаары-биле тыва улустун оюннарын, аас чогаалын ажыглап кижизидилге ажылын чоргузары деп теманы эрттирерин чопшээреп корунер.

Тывалар – онзагай чон! Бистин чоргаарланыр чуулувус хой!

- чун-биле чоргаарланып болур бис, уруглар? (Уругларнын харыызын дынннаар)

- Эр-хейлер! Шупту шынын чугааладынар! Бир-ле дугаарында, бис, тывызыксыг тыва дылывыс-биле чоргаарланып болур бис! Торээн дылывыс амгы уеде сайзырап, чон аразында дылын утпайн чугаалажып турары дээрге-ле аас-кежик! (слай шулук)

- Оон соонда огбелеривистин арттырып кааны эртинези – хуулгаазын кучу куштуг байлаа – аас чогаалывыс. Аас чогаалынын монгун херелдиг арыннарын ажып ооренири, чурекке синирип алыры дээрге-ле кижинин делегей коруушкуну делгемчип, сагыш-сеткилинин улам байыыры болур.

- База бир чоргаарланыр чуулувус – Тыва чуртувустун агаар-бойдузу, арыг кылан хемнери, холдери; анныг-менниг тайга-сыны, эм оъттуг, кат-чимистиг арга-арыы-ла болгай!

- Шаанда бистин огбелеривис ажы-толун улегер домактар-биле, чечен состер-биле, тоолдар-биле, оюннар дузазы-биле кижизидип чораан

Тыва кижинин чидиг угааны улустун аас чогаалында тодазы-биле коступ турар. Ында кирген янзы-буру улегер домактар, чечен чугаалар, тывызыктар, ырылар ангы-ангы темалыг болуктерге чардынган болур.

- А силер улустун аас чогаалындан чуну билир силер, уруглар? Чижекке улегер домактардан, кожамыктардан чугаалап корунерем? Чугаалаан улегер домактарнын утказын сайгарар. (карточкалар-биле ажыл. Улегер домактарны уламчылаар…)

 Шак ол ышкаш тыва оюннар хой олар база-ла аразында хар-назынын аайы-биле, чылдын эргилдезинин аайы-биле, байырлалдар аайы-биле, уе-шаг аайы-биле ангыланып болуктерге чарлып турар. Чижелээрге Шагаа оюннарын корээлинер.

- силер кандыг оюннар билир силер, уруглар? (Хараазын дыннаар)

- Шагаа оюннарынга хой нуруузунда – «Баг кагары», «Баг адары», «Аът чарыштырары», «Хуреш» деп оюннар хамааржыр. (слайдыларны коргузер)

Шыдыраа оюннарындан чуну билир силер, уруглар? (Харыызын дыннаар)

- Эрес-хейлер, уруглар!

Шыдыраа оюннары: «Хол-шыдыраа», «Буга-шыдыраа», «Мун-мун» - кыдат-шыдыраа, «Чирги-шыыраа», даалы ойнаары, Хорул ойнаары.

Дараазында кажык оюннаарындан чуну билир силер, уруглар?

- кажык оюннары – «Дорт берге», «Кажыкты чыттырып кагары», «Кажыкты дужуруп кагары», «Кажыкты хожулап кагары», «Кажык адары», «Кажык-биле аът чарыштырары», «Кажык-биле бодалажыры», «Тевектээри»

- Аныяктарнын ойнап чораан оюннарынын дугаында дыннаан-дыр силер бе?

- аныяктар оюннары – «Ойтулааш», «Ак-ыяш октаары деп оюн», «Эдек туттунчуп ойнаары», «Ок чугуртуру», «Чинчи чажырары», «Аржыыл какчып ойнаар оюн», «Бодалгалажыры», «Сайзанактаары»

- устунде кордунген оюннарнын чамдыызын эки билир боор силер, уруглар, ойнап-даа турган чадавас силер. Бо кичээлде аныяктарнын оюннарынын чамдыызынга доктаап, ужур-дузазын сайгарып корээлинер.

- «Ойтулааш»- оон ойнаар айы, хуну бугу аныяктарга билдингир

Он-на бештин дунезинде

Ойнап-ойнап алыылынар.

Ортулуктун чаш-ла талын

Шоор долгап ойнаалынар.

Ойтулаашты кым-даа ынчан-мынчан болур деп доктаатпас. Ону ай календары-биле кустун ортаа айынын ортанында чыглып алгаш,ойнаарлар. Ойтулаашка аняыктар ырак-чооктан-даа, аъттыг-чадаг-даа кээрлер. Ойтулаашка ойнаар оюннар шупту-ла дуна ай чырыынга ойнаарынга таарышкан болур.

(аныяктарнын оюннарын тайылбырлаар, «Хулур-хулур», (бодалгалажыыры) деп оюннарны ойнадыр)