Открытое занятие "Алфавит"
учебно-методический материал (5 класс) на тему

Башкының ажыл чорудулгазының сорулгазы

Уругларга Алфавит. Графиканы хергелээрин өөредип билиндирери. Аас болгаш бижимел чугаазынга алфавиттин тускай үжүктерин шын ажыглап, тодарадып билиринге чаӊчыктырар. Төрээн тыва дылынга ынак болурунга, аӊаа хумагалыг болурунга кижизидер. Уругларныӊ аас болгаш бижимел чугаазын, сөс курлавырын байыдып сайзырадыр.

Кичээлдиң хевири

Чаа тема.

Эртем талазы-биле чедип алыр түңнелдери

1. Эртем (дыл) талазы-биле: Алфавит деп чул?, графика деп чүл? Билген турар ужурлуг  
2. Метапредметтиг (эртемнер талазы-биле чедип алыр түңнелдер): орус дылдың алфавиди-биле деңнээри уругларныӊ делегей көрүүшкүнүн делгемчидер, культуразын бедидер.

3. Бот-хуузунда чедип алыр түңнелдер: Уругларны төрээн тыва дылынга ынак, аӊаа хумагалыг болурунга кижизидер.

Өөредир арга-методтар

Беседа методу; бөлүк болгаш бот-тускайлаӊ ажылдаары, башкы болгаш өөреникчиниӊ ажыл-чорудулгазы метод, деӊнелге методу, оюннар.

Кичээлдиӊ дерилгези

компьютер; презентация; карточкалар, сигналдыг карточкалар.

Кол терминнер

Алфавит, графика.

Кичээлдиң этаптары (кезектери)

Өөредир болгаш сайзырадыр кезектер, мергежилгелер, онаалгалар

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөреник

чиниң ажыл-чорудулгазы

Башкы биле өөреникчиниң харылзаа чорударының хевири

Чедип алыр чаңчылдар, билиглер, мергежилдер

Хынаарының хевири

1 Өөредилгениң хевиринге туружу (мотивациязы)

Чаа тема өөредиринче уругларны хаара тудары.

– Экии, уруглар! Олуруп алыңар. Кичээлди эгелээр мурнунда таныжып алыылыӊар. Мени Ооржак Салима Викторовна дээр. Бөгүнгү тыва дылыӊар кичээлин мен эрттирер мен. Силерниӊ клазыӊарда шупту-ла угаанныг уруглар болгаш эрес-кежээ, кичээнгейлиг оолдар деп дыӊнадым. Кичээливисти  ынчангаш шупту хөглүг болгаш солун кылдыр эрттирип аалыӊар аа, уруглар. Кичээлге белен силер бе?Силерге кижи бурузунге ийи төгерик карточкалар үлеп берейн. Кижи бүрүзү карточкада чураан арынны көргеш, бодунуң эмоцияналдыг байдалын көргүзер, чижээ амгы кичээл үезинде сеткил-хөөнүңер эки-сергек болза каттырып алган карточканы көргүзер силер, бир эвес арай бир-ле чүүлге таарзынмайн турар болзуңарза муңгаргай карточканы көдурер силер.  

(Класстыӊ болгаш өөреникчилерниӊ кичээлге белеткелин хынааш, кичээлче кириптер).

Бөгүн бис онзагай аян-чоруктуг, оюн-тоглаалыг

кичээлди эрттирер бис. Кичээлдиң темазын билип алыры-биле экранда кроссвордту чанынарда олурар эжиңер-биле тып көрүңерем, уруглар. Сагындырып чугаалап каар чүүлүм, кроссвордтун сөстери шупту эрткен кичээлдернин темаларындан алдынган, ынчангаш бергедээшкин чок тывар боор силер, уруглар.

-Эр-хейлер, уруглар! Кроссвордту тыпкан түңнелинде бөгүнгү кичээливистиң темазы тодаратынып келген-дир, ынчангаш бөгүн “Алфавит.Графика” деп теманы өөренип көөр бис.

Кичээливистин кол сорулгазы: Алфавит, графика деп терминнернин утказын билип алыры. Бижиктин тывылган тоогузун ооренип билип алыры болур

Кичээлди эгелээриниң мурнуда, эрткен үеже хая көрүнүп, аян-чоруктан кылып көрээлиңер!

- Тыва дыл тыва кижилер тыптып келгенинден эгелээш, тургустунуп, тывылган, а тыва бижик шаандан тура турбаан. Ынчангаш, тывалар шаг-шаанда үжүк-бижик чок чораан чон. А силер чүү деп бодап тур силер, уруглар? Бистин өгбелеривис канчаар харылзажып,чагаалажып турганыл?(Уругларнын харыызын дыннаар)

- Эн-не баштайгы бижиктер, хая-дашта арттырган чуруктар болур. Ол чуруктарнын дузазы-биле эртемденнер, шаанда кижилер 100-100 чылдар бурунгаар канчаар амыдырап-чурттап турганын билип алган. А бистин тыва чон бодунун бижии чок турар уеде эрги-моол бижикти ажыглап турган. Оон соонда Лопсан-Чимит, Севен деп ламалар латин алфавитти тургускан, ол ур болбаан. 1944 чылда кирилл алфавитти ынчан Тывага келген эртемденнер чогаадып кылган, оон тунелинде тыва чон “кириллица” алфавидинче кирген

Өөреникчи башкы-биле харылзааны тудар, кичээнгейлиг дыңнаар, аянныг номчулганы чорудар. Кичээлге белен болур.

Айтырыг-харыы.

1. Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер.

Өөредилгеге хамаарылгазы эки болуру

2. Медереп билир түңнели.

Кандыг-ла бир чаа чүүлдү өөренип алыр деп сорулга тургустунуп кээр.

3. Кылып чорудуп тура, чедип алыр түңнелдер.

Боттары улаштыр ажылдаар деп сорулганы уруглар баш удур салып алган болур.

Аас-биле харыылаар

2физминутка

Уругларга сула шимчээшкиннер кылдыртыры.

Элээн үе ишити шимчээшкин чок олургаш, шылай берген боор силер, тура халышкаш сула шимчээшкиннерден кылыптаалынарам, уруглар!

Оожум-топтуг орар дээш

Оорга-моюн шылай берди,

Ол-бо чүкче эглип, херлип

Олуруп-туруп шимчениил

1,2,3.1,2,3

Олуттарындан тургаш, шимчээшкиннерни башкы-биле кылыр.

Сула шимчээшкинниг кылдыныглар

Чаа тема өөредиринче уругларны хаара тудары.

-темавысче эглип, алфавит деп чогум чүл ол, көрээлинерем уруглар

Чангыс аай тускай чурум езугаар бүгү үжүктерни дес-дараалай чыскааганын алфавит дээр. Номунарның 80 дугаар арынын ажыткаш, алфавитти көрүңер.

Тыва алфавитте 36 үжүк бар.

Ажык үжүктер 12, ажык эвес үжүктер 22. Ийи үжүк үн илеретпес: Ъ,Ь

Үн биле үжүктүң дүүшпейн баар таварылгалары: кажан состе Й үннүг үжүк турда, Ъ демдек турда

(Й-ийи ун илередир, Ъ үн илеретпес.)

Алфавиттин чогум-на ужур-дузазы чүдел, уруглар, билир силер бе?

-кандыг-даа словарьларда сөстерни алфавит езугаар киирген болур. Хереглээн сөстерни тып алырынга алфавит дузалаар. Оон ангыда алфавит янзы-буру документилерни чурумчударынга дузалыг. Орус дылдын алфавидин деңнеп көрээлиңер. Орус дылда каш үжүк барыл уруглар?

-Шын-дыр, эр-хейлер! 33 үжүк бар, оларнын иштинде 10 ажык, 21 ажык эвес, 2 үн илеретпес үжүктер бар- Ъ,Ь.  А чуге бистин алфавидивисте ужуктер хой болуп турарыл, уруглар?

-Шын-дыр, эр-хейлер. Чуге дизе тыва алфавитте чугле тыва чугаага хамаарышкан онзагай уннер бар, ынчангаш оларны Ө,Ⱨ,Ү деп ужуктер-биле демдеглээн.

Орус дылдын алфавидинин төөгүзүн көөр болза, ол база-ла дыка хөй солун ужуралдарга таваржып, үе-шаг аайы-биле өскерлип, солун төөгүлүг орукту эрткен. Ындыг-даа бол орус чоннун алфавидинин эге таваан Кирилл болгаш Мефодий деп монах алышкылар салган. 

Графика деп чул? Чугаа үннериниң бижикке илереттинер үжүктерин база бижик демдектерин графика дээр. Азы оскээр чугалаарга алфавиттин үжүктерин бижиири дээрге-ле графика болур. Графика деп сос  грек дылдан укталган-бижимел дээн утканы илередир.

3 Херек кырында шенеп өөредири

 Бергедээшкиннерни илередип, оларның чылдагаанын тодарадыр.

Кичээл дургузунда билип алган чуулун мергежилгелер-биле, даалгалар-биле быжыглаары.

1 – Ам дараазында шимченгир оюндан ойнаптаалынарам, уруглар! Самбыраны одуруглар аайы-биле чарып алгаш, графиканы ажыглап тургаш, чаржыптар бис бе уруглар?болук бүрүзүнге чыынды сөстер бээр мен, ол сөстерни кончуг дурген алфавит езугаар тургузупкаш, самбырага бижиир, мурнай дооскан бөлук тиилээн болур

2 Улаштыр ном-биле ажылдаптаалынар. 81 дугаар арында 220 дугаарлыг мергежилгени аас-биле клыптаалынар, уруглар.

3 Мергежилге221

4 Карточкалар-биле ажыл.

Өөреникчи бүрүзүнге карточкаларны үлээр, мурнай шын кылган өөреникчилерге “эки, тергиин” демдектерни салыр

5 ам чеже-ле бот-тускай ажылдаар бис, бөлук кылыр онаалгадан кылып көрээлиңер, уруглар! Тыва чон бурун шагдан бээр кончуг чидиг угаанныг,чечен-мерген болгай. Бистин өгбелеривис чеже-даа бижик чок турган болза эртем-билиг кижиге чугула херек деп ыяк билип чорааннар, ынчангаш, силер, одуруг аайы-биле бөлүктежип алгаш, улустуң аас чогаалындан өөредилгеге, эртемге хамаарышкан улегер домактар тыварын оралдажып көруңер.

Чаржып ойнаары- командаларга чарлып алгаш чаржыр

Арын81 мергежилге 220 бердингени езугаар кууседир

Класска чарыш байдалын тургузар, башкы оореникчилерни хайгаараар.

Башкы бүдүн класс-биле ажылдаар, а өөреникчилер бот-тускайлаӊ ажылдаар.

Коллективтиг ажылдажылга.

1. Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер. Кичээлге хамаарылгалыг болуру.

2. Медереп билип олургаш чедип алыр түӊнелдер. Айтырыгларны дыӊнап олургаш, оларныӊ дүрүмнерин сактып алыры.

3. Таарыштырар түӊнелдер. Айтырыгларга харыылаары.

4.Харылзаштырар түӊнелдер. Айтырыгга хамаарыштыр боттарыныӊ бодалдарын илередир.

Аас-биле ажыл

6.Тайылбырлап тургаш быжыглаары.

Беседа болгаш айтырыглар.

- Бөгүн кичээлде чүнү өөрендивис, уруглар?

-Алфавит болгаш графика деп чул?

-Тыва болгаш орус алфавитте чеже-чеже ужуктер барыл ?

- Алфавиттин ужур-дузазы чудел, ону каяа ажыглап болурул7

Бодунуӊ туружун бадыткап тургаш, тайылбырлап чугаалаары

Бот-тускайлаӊ ажылдаар

1. Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер. Эштериниӊ харыызын дыӊнап тургаш, бодунуӊ билииниӊ чедер четпестерин тодарадыр

Аас-биле ажыл

7. Катаптаашкын болгаш чаа теманы системажыдары.

Янзы-бүрү күүсеткен мергежилгелерни, шиӊгээдип алган билиглерин түӊнеп, системажыдары.

Айтырыглар салып тургаш кичээлдиң сорулгазын чедип алганын, албаанын сайгаржыры.

Алфавит – чангыс аай тускай чурум езугаар бугу ужуктерни дес-дараалай чыскааганы болур

Графика – чугаа уннеринин бижикке илереттинер ужуктернин база бижик демдектерин ынча дээр.

Баштайгы тыва бижикти, алфавитти эртемден, лама-башкы Монгуш Лопсан-Чимит биле оон дузалакчызы Севен деп лама латин алфавитти тургускан, оон соонда Тыва келген Александр Адольфович Пальмбах баштаан орус эртемденнер кириллица алфавидинге ундезилеп чаа бижикти тургусканнар. Оон бээр орус эртемденнеринин тугускан алфавиди амгы хуннерге чедир Тыва чуртунда ажыглаттынып турар.

Бажынга онаалга арын 81, мергежилге 219, оон ангыда кичээл уезинде сактып бижээнинер улугер домактарынар ажыглап, бижик тургускан эртемденнерге четтиргенивисти илередири-биле “Алфавит дээш, бижик дээш – четтирдим!” деп чогаадыг бижиир силер.

Кичээлдин темазын эки билип шингээдип алган болзунарза, хоглуг карточканарны кодурунер, а бир эвес эки билбээн болзунарза мунгаргай карточканар коргузунер.

Башкыныӊ салган айтырыгларынга өөреникчилер шупту харыылаар. Онаалганы албан бижип алыр.

Уруглар башкы-биле шупту ажылдаар.

1.Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер. Анализ, синтез болгаш бөлүктээшкин аргалары-биле ажылды чорудары, катаптап, түӊнелдер үндүрер.

2.Таарыштырар түӊнел. Бергедээшкиннерни тодарадып, частырыгларын эдип, бодунуӊ ажылынга үнелел бээр.

Аас-биле ажыл

– Экии, уруглар! Олуруп алыңар. Кичээлди эгелээр мурнунда таныжып алыылыӊар. Мени Ооржак Салима Викторовна дээр. Бөгүнгү тыва дылыӊар кичээлин мен эрттирер мен. Силерниӊ клазыӊарда шупту-ла угаанныг уруглар болгаш эрес-кежээ, кичээнгейлиг оолдар деп дыӊнадым. Кичээливисти  ынчангаш шупту хөглүг болгаш солун кылдыр эрттирип аалыӊар аа, уруглар. Кичээлге белен силер бе?Силерге кижи бурузунге үш төгерик карточкалар үлеп берейн. Кижи бүрүзү карточкада чураан арынны көргеш, бодунуң эмоцияналдыг байдалын көргүзер, чижээ амгы кичээл үезинде сеткил-хөөнүңер эки-сергек болза каттырып алган карточканы көргүзер силер, бир эвес арай бир-ле чүүлге таарзынмайн турар болзуңарза муңгаргай карточканы көдурер силер.

-Эр-хейлер, бир-тээ шупту омак-сергек болганывыста, кичээливисти онза-солун кылдыр эрттирип корээлинер!  

(Класстыӊ болгаш өөреникчилерниӊ кичээлге белеткелин хынааш, кичээлче кириптер).

Бөгүн бис онзагай аян-чоруктуг, оюн-тоглаалыг

кичээлди эрттирер бис. Кичээлдиң темазын билип алыры-биле экранда кроссвордту чанынарда олурар эжиңер-биле тып көрүңерем, уруглар. Сагындырып чугаалап каар чүүлүм, кроссвордтун сөстери шупту эрткен кичээлдернин темаларындан алдынган, ынчангаш бергедээшкин чок тывар боор силер, уруглар.

-Эр-хейлер, уруглар! Кроссвордту тыпкан түңнелинде бөгүнгү кичээливистиң темазы тодаратынып келген-дир, ынчангаш бөгүн “Алфавит. Графика” деп теманы өөренип көөр бис.Кичээлди эгелээриниң мурнуда, эрткен үеже хая көрүнүп, аян-чоруктан кылып көрээлиңер!

- Тыва дыл тыва кижилер тыптып келгенинден эгелээш, тургустунуп, тывылган, а тыва бижик шаандан тура турбаан. Ынчангаш, тывалар шаг-шаанда үжүк-бижик чок чораан чон. А силер чүү деп бодап тур силер, уруглар? Бистин өгбелеривис канчаар харылзажып,чагаалажып турганыл?(Уругларнын харыызын дыннаар)

- Эн-не баштайгы бижиктер, хая-дашта арттырган чуруктар болур. Ол чуруктарнын дузазы-биле эртемденнер, шаанда кижилер 100-100 чылдар бурунгаар канчаар амыдырап-чурттап турганын билип алган. А бистин тыва чон бодунун бижии чок турар уеде эрги-моол бижикти ажыглап турган. Оон соонда Лопсан-Чимит, Севен деп ламалар латин алфавитти тургускан, ол ур болбаан. 1944 чылда кирилл алфавитти ынчан Тывага келген эртемденнер чогаадып кылган, оон тунелинде тыва чон “кириллица” алфавидинче кирген

Элээн үе ишити шимчээшкин чок олургаш, шылай берген боор силер, тура халышкаш сула шимчээшкиннерден кылыптаалынарам, уруглар!

Оожум-топтуг орар дээш

Оорга-моюн шылай берди,

Ол-бо чүкче эглип, херлип

Олуруп-туруп шимчениил

1,2,3.1,2,3

-темавысче эглип, алфавит деп чогум чүл ол, көрээлинерем уруглар

Чангыс аай тускай чурум езугаар бүгү үжүктерни дес-дараалай чыскааганын алфавит дээр. Номунарның 80 дугаар арынын ажыткаш, алфавитти көрүңер.

Тыва алфавитте 36 үжүк бар.

Ажык үжүктер 12, ажык эвес үжүктер 22. Ийи үжүк үн илеретпес: Ъ,Ь

Үн биле үжүктүң дүүшпейн баар таварылгалары: кажан состе Й үннүг үжүк турда, Ъ демдек турда

(Й-ийи ун илередир, Ъ үн илеретпес.)

Алфавиттин чогум-на ужур-дузазы чүдел, уруглар, билир силер бе?

-кандыг-даа словарьларда сөстерни алфавит езугаар киирген болур. Хереглээн сөстерни тып алырынга алфавит дузалаар. Оон ангыда алфавит янзы-буру документилерни чурумчударынга дузалыг. Орус дылдын алфавидин деңнеп көрээлиңер. Орус дылда каш үжүк барыл уруглар?

-Шын-дыр, эр-хейлер! 33 үжүк бар, оларнын иштинде 10 ажык, 21 ажык эвес, 2 үн илеретпес үжүктер бар- Ъ,Ь. .  А чуге бистин алфавидивисте ужуктер хой болуп турарыл, уруглар?

-Шын-дыр, эр-хейлер. Чуге дизе тыва алфавитте чугле тыва чугаага хамаарышкан онзагай уннер бар, ынчангаш оларны Ө,Ⱨ,Ү деп ужуктер-биле демдеглээн.

Орус дылдын алфавидинин төөгүзүн көөр болза, ол база-ла дыка хөй солун ужуралдарга таваржып, үе-шаг аайы-биле өскерлип, солун төөгүлүг орукту эрткен. Ындыг-даа бол орус чоннун алфавидинин эге таваан Кирилл болгаш Мефодий деп монах алышкылар салган. 

Графика деп чул? Чугаа үннериниң бижикке илереттинер үжүктерин база бижик демдектерин графика дээр. Азы оскээр чугалаарга алфавиттин үжүктерин бижиири дээрге-ле графика болур. Графика деп грек дылдан укталган-бижимел дээн утканы илередир.

1 – Ам дараазында шимченгир оюндан ойнаптаалынарам, уруглар! Самбыраны одуруглар аайы-биле чарып алгаш, графиканы ажыглап тургаш, чаржыптар бис бе уруглар?болук бүрүзүнге чыынды сөстер бээр мен, ол сөстерни кончуг дурген алфавит езугаар тургузупкаш, самбырага бижиир, мурнай дооскан бөлук тиилээн болур

2 Улаштыр ном-биле ажылдаптаалынар. 81 дугаар арында 220 дугаарлыг мергежилгени аас-биле клыптаалынар, уруглар.

3 Мергежилге221

4 Карточкалар-биле ажыл.

Өөреникчи бүрүзүнге карточкаларны үлээр, мурнай шын кылган өөреникчилерге “эки, тергиин” демдектерни салыр

5 ам чеже-ле бот-тускай ажылдаар бис, бөлук кылыр онаалгадан кылып көрээлиңер, уруглар! Тыва чон бурун шагдан бээр кончуг чидиг угаанныг,чечен-мерген болгай. Бистин өгбелеривис чеже-даа бижик чок турган болза эртем-билиг кижиге чугула херек деп ыяк билип чорааннар, ынчангаш, силер, одуруг аайы-биле бөлүктежип алгаш, улустуң аас чогаалындан өөредилгеге, эртемге хамаарышкан улегер домактар тыварын оралдажып көруңер.

- Бөгүн кичээлде чүнү өөрендивис, уруглар?

-Алфавит болгаш графика деп чул?

-Тыва болгаш орус алфавитте чеже-чеже ужуктер барыл ?

- Алфавиттин ужур-дузазы чудел, ону каяа ажыглап болурул7

Айтырыглар салып тургаш кичээлдиң сорулгазын чедип алганын, албаанын сайгаржыры.

Алфавит – чангыс аай тускай чурум езугаар бугу ужуктерни дес-дараалай чыскааганы болур

Графика – чугаа уннеринин бижикке илереттинер ужуктернин база бижик демдектерин ынча дээр.

Баштайгы тыва бижикти, алфавитти эртемден, лама-башкы Монгуш Лопсан-Чимит биле оон дузалакчызы Севен деп лама латин алфавитти тургускан, оон соонда Тыва келген Александр Адольфович Пальмбах баштаан орус эртемденнер кириллица алфавидинге ундезилеп чаа бижикти тургусканнар. Оон бээр орус эртемденнеринин тугускан алфавиди амгы хуннерге чедир Тыва чуртунда ажыглаттынып турар.

Бажынга онаалга арын 81, мергежилге 219, оон ангыда кичээл уезинде сактып бижээнинер улугер домактарынар ажыглап, бижик тургускан эртемденнерге четтиргенивисти илередири-биле “Алфавит дээш, бижик дээш – четтирдим!” деп чогаадыг бижиир силер.