ҮГЫ БОЛОҺОН ҮНЭГЭТЭЙ ТОСХОН
материал (8 класс) на тему

Н.Дамдиновай нэрэмжэтэ Гааргын   юрэнхы эрдэмэй һургуули

Районно шэнжэлэлгын конференци «Баргажан- манай үлгы тоонто»

Секци «Баргажан голой түүхэhээ»

ҮГЫ БОЛОҺОН ҮНЭГЭТЭЙ ТОСХОН

Автор: Мунхоева Жаргалма, 10-дахи классай һурагша,

Хүтэлбэрилэгшэ: Гармаева Баирма Модосоевна,

буряад хэлэ ба литературын багша

Бадмаева Туяна владимировна,

эхин классай багша

2014

Оглавление

Оршолол…………………………………………………………………….3

1.        1.        «Үнэгэтэй»  гэжэ үгын удха………………………………………...5

2. 2. Үнэгэтэй тосхоной бии болоһон түүхэ. Хүн зонойнь ажабайдал….7

Тобшолол………………………………………………………………….10

Оршолол

Һүүлэй үедэ Россин карта дээрэ “сагаан ашагууд” олон болоо. Энэ хадаа үгы болоһон тосхон ба һууринууд. Иимэ юумэ бүхы дэлхэй дээрэ, илангаяа Росси дотор түргэн ябасаар болоно. 2002 онһоо эхилжэ россин тосхонууд олониитээр хооһорожо эхилээ. 2010 ондо тоо бүридэл байгуулгаар 8,5 мянга тосхон ба һууринууд үгы болоһон. Үшөө тиихэдэ 19 мянган тосхонууд хооһоржо байна. Хун зон ажалгүйдэнэ, үйлэдбэринууд һандарна, залуушуул ажал бэдэржэ хото руу нүүнэ. Зарим тосхоной һууринууд дээрэ юуншье үлэнэгүй. Баһа манай Хурамхаан онсо зүйл бэшэ.

Үнгэрһэн зуун жэлэй 50-аад онһоо 70-аад он болотор Барагажан голой зүүн эрьедэ үзэсхэлэн байгаалитай талмайда Үнэгэтэй тосхон оршодог һэн. Эндэ тосхон оршодог гэжэ мэдээгүй байхадаа, энэ байрые ганса газар дайда гэжэ һанадаг байгааб. Үнэгэтэй тосхон оршодого байһан гэжэ мэдэхэдээ энэ тосхоной түүхэтэй танилсаха гэжэ шиидээб. Ямар шалтагаанһаа үгы болоһыень тодорхойлхо һанал намда түрэбэ. Тиимэһээ ажалаймни гол зорилго Үнэгэтэй тосхоной түүхэ шэнжэлхэ ба үгы болоһонойнь шалтагаа элирүүлхэ.

Энэ зорилгые бэелуулхын тула иимэ даабаринуудые табинабди:

1)        «Үнэгэтэй» гэжэ үгын удха тайлбарилха;

2)        Үнэгэтэй тосхоной түүхэтэй танилсаха, арад зонойнь ажабайдалые наһатайшуулһаа һуража зураглаха;

3)        тосхоной үгы болоһон шалтагаа элирүүлхэ.

Шэнжэлэлгын объект: тосхоной түүхэ.

Шэнжэлэлгын зүйл: Үнэгэтэй тосхон.

Шэнжэлэлгын ажал дүүргэхэдээ түүхын, зураглалгын, олониитын зоной һанал бодол һуралгын, фото зураг буулгалгын, информаци суглуулгын ба болбосоруулгын арга боломжонуудые хэрэглэһэн байнаб.

Манай район 70 жэлэйнгээ ойн баяр тэмдэглээ. Тиимэһээ тоонто  нютагайнгаа түүхэ шэнжэлэлгэ ехэ хэрэгтэй шухала үйлэ  хэрэг гээшэ. Үнгэрһэн юумэн шэнжэлхэдээ, ерээдүй үедэ хүн алдуу гаргахагүй. Үшөө түүхэ шэнжэлхэдээ хүн түрэлтэн тобшолол хэхэ ба дүй дүршэлтэй болохо.  

Библиографическа тобшо мэдээсэл. Тоонто нютагайнгаа түүхэтэй танилсахадаа Дамбаев Г. Э.  «Из прошлого и настоящего баргузинских бурят» гэһэн очерк уншааб. http//www.gov.cap.ru/hierarchy.asp интернет - ресурс хэрэглэн СССР – эй түүхэтэй танилсааб.

Шэнжэлэлгын ажал дүүргэхэдээ топонимика тухай эрдэм-шэнжэлэлгын ажалнуудтай танилсааб. Ехэ һонирхолтойгоор А. В. Суперанскаягай  «Топонимика гэжэ юун бэ?», Л.В. Шулуновагай «Байгал шадарай ономастика» гэһэн номуудые уншааб. Тус номууд соо топонимикын талаар асуудалнуудта манай нютагай мэдээсэл хэрэглэн ород буряад хэлэн дээрэ бэшэһэн байна.

 Түрэл тосхонойнгоо үбгэд хүгшэдтэ  хандажа Үнэгэтэй тосхоной түүхэтэй танилсааб. Энэ асуудалаар хэрэглэхэ  литература ехэ хомор. Үнэгэтэй тухай материал оройдоошье бэшэгдээгүй.

1. «Үнэгэтэй»  гэжэ үгын удха

Топонимуудые шэнжэлэлгэ гээшэ түрэл нютагтаяа танилсахын нэгэ арга боломжо болоно. Топонимика гээшэ географическа нэрэнүүдые шэнжэлдэг наука болоно. Буряад арадай географическа нэрэнүүд уг гарбалаараа иимэ бүлэгүүд болоно:

1. эвенкийскэ хэлэнһээ (Алла, Галгатай, Хурамхаан);
2. түүрэг хэлэнһээ (Байтаг, Тураан, Хүлтэг);
3. монгол ба буряад хэлэнһээ (Элһэн, Харгана, Хүнтэй, Үнэгэтэй);
4. ород хэлэнһээ (Белая, Половина, Каменка) г.м.

Географическа нэрэнүүд түхэлөөрөө иимэ бүлэгүүд болоно:

1)        хоронимууд - ямар нэгэ территориин, хизаарай, районой нэрэнүүд;

2)        астионимууд – хотын нэрэнүүд;

3)        урбонимууд - хотын объектнүүдэй нэрэнүүд;

4)        годонимууд - -үйлсын нэрэнүүд;

5)        агоронимууд - талмайн нэрэнүүд;

6)        дромонимууд - замай мэдээсэлэй нэрэнүүд;

7)        гидронимууд  - уһанай объектнүүдэй нэрэнүүд, тэдэнэй тоодо:

8)        гелонимууд  - намагай, намагтай газарай нэрэнүүд;

9)        оронимууд - хада уулын, гүбээгэй, орьёлой нэрэнүүд;

10)        ойконимууд – хүн зонтой газарай нэрэнүүд;

11)        микротопонимууд - багахан объектнүүдэй нэрэнүүд: сабшалангай, бэлшээриин,  худагуудай, тайгын, уһанай сээлэй, дүрдэһэнэй, булагай, табсанай нэрэнүүд. Тус нэрэнүүд ганса хизаарлагданги ба тэндэ байдаг зондо мэдэдээжэ;

12)        геонимууд - харгы замай, харгытай газарай нэрэнүүд. 

 «Үнэгэтэй» гэһэн топоним  «үнэгээр баян газар» гэжэ удхатай болоно. Үндэр наһатай үбгэд хүгшэдэй хэлэгшээр энэ газар дайдада ехэ олон үнэгэд байһан юм. Тэрэ үнэгэд хабшал ба хабсагайгарнь хоргододог байгаа. Хурамхаан нютагай ажалай ветеран Цыденов Александр Чимитович энээн тухай ехэ һонин иимэ домог хөөрэжэ үгэбэ «Нэгэ газар дайдада Тэхэ гэжэ нэрэтэй ганса ангуушан агнадаг һэн. Тэндэ ехэ олон тарбаган бии байгаа. Тэрэнэй тоһоор уушха эбшэн хүниие аргалдаг байгаа. Тэхэ хадаа холо агнахаяа ошодог ба агнадаг газараа нэгэшье хүндэ хэлэдэггүй байгаа. Юундэб гэхэдэ тэрэ ехэ талаантай газар. Нэгэтэ тэндээ үнэгэнэй гүлгэнүүдые хараба. Хаанаһаа бии болооб  гэжэ Тэхэ ехэ һонирхобо. Түрүүн юундэ харадаггүй байгаа гээшэбиб? Тиигээд тэдэниие мүшхэжэ оробо. Харин үнэгэн-эхэнь баһа Тэхые мүшхэбэ. Тиигээд нэгэ шулуунай саанаһаа бии болоод Тэхэ үбгэниие сэхэ гэтээд байба. Тэрээндэ ойро болоходонь, хажуу тээшээ болоно. Иигэжэ яһала удаан ябаба. Аяар һүүлдэнь Тэхэ үбгэн үнэгэн намайе уургайганаа саашань абаадаа гэжэ ойлгобо. Харин Тэхэ тэдэниие дайрахаяа хайрлаа, ехэ һайхашаагаа. Энэ сагһаа хойшо эндэ үнэгэд тарбаганһаа олон болоо. Тиигээд Тэхэ үбгэн энэ газараа Үнэгэтэй гэжэ нэрлээ. Энэ сагһаа хойшо тэрэ үнэгэтэеэ ходо золголдодог болоо. Тэрэ хоёр бэе бэеэ танидаг боложо эжэлшэбэ. Энэ газартаа Тэхэ ангуушан гэр барижа байдаг болоо. Тэхэ үбгэн үнэгэеэ ехэ мэхэтэйгээр хараад хэлэбэ: «Бидэ хоер хоюулаа мэхэтэйгүйбди? Нүхэд болоел даа!».

Тиимэһээ «Үнэгэтэй» гэжэ топоним түхэлөөрөө ойконим, уг гарбалаараа – буряад монгол хэлэнһээ гараһан болоно.

2. Үнэгэтэй тосхоной бии болоһон түүхэ. Хүн зонойнь ажабайдал.

Баргажан голой дээдэ дайдаар хабтайн нэмжыдэг Хурамхаанай аймаг Буряад ороной зүүн-хойто хубида оршодог юм. Зүүн тээгээ Икадай, баруун тээгээ Баргажанай шэлэнүүдэй хоорондо, Баргажан голой эхин талын хахадаар оршоһон талые Хурамхаанай аймаг эзэлдэг.

Аймагай түб – Хурамхаан тосхон. Эвенк хэлэнһээ уг үндэһэтэй «курум» гэжэ үгэ «шулуунай бутархай» гэһэн удхатай. Харин «кан», «хан» гээшэнь багадхаһан залгалта мүн. Ушар иимэһээ «шулуунай» «жэжэхэн бутархай» гэһэн удхатай болоно бшуу .

Түүхын хуудаһа ирахада иимэ юм: Анха түрүүн 1740 ондо Эрхүүһээ100 шахуу үрхэ айлнууд Баргажанда нютагжаһан байна. Тэдэнэй ахалагшань Андрей Шэбшэйн һэн. Харин урда сагһаа эндэ һууһан хамниган улас тэдэниие элдэбээр газаалдаг, газар уһыень буляалдадаг байба. Тэрэ сагта хамнигад 5-6 мянган тоото хүн зонтой бэлэй.

Хуулиита ёһоор Хурамхаан тосхон 1880 ондо байгуулагдаа. Хурамхаан тосхондо 1884 ондо миссионерскэ отог православна шажанай байгуулгатайгаар баригдажа, һургуули нээгдээ. Совет засагай байгуулагдаһанай һүүлээр манай Баргажан голой дайдаар революционно хубилалтанууд соёлой ба экономикын талаар болоо. 1923 оной январиин 30-да Буряадай революционно комитедэй захиргалтаар Баргажанай аймагай Мүргэнэй һомон байгуулагдаа. Мүргэнэй һомоной байгуулагдаһан газар – Доодо Мүргэн болон. Тэрэнэй тоодо: Тураахин, Арбуун, Дээдэ Хурамхаан, Хурамхаан, Могжоон, Мүргэн, Угсаахай, Үнэгэтэй, Хонхино. Энэ баримтанууд 1926 оной апрелиин 3-най байгалуулалтаар.

1958 онһоо эхилжэ Хрущевой Н.С.  гулваа байха үеэр колхоз болон совхозуудые томодхолгын тогтоол гараба. Энэ тогтоолой гол зорилго – бага тосхонуудые үгы хэжэ, мүнгэ гаргалга химгадаха гэһэн удхатай.  Энэ ёһоор Арбуун, Тураахинай зарим талмай, Хонхино нэгэдэжэ Ленинэй нэрэмжэтэ колхоз байгуулагдаа. Харин Тураахинай нүгөө хуби Аргатын сомоной «Аргатын» совхоздо оруулагдаа. Дээдэ Хурамхаан, Хурамхаан, Могжоон, Мүргэн, Угсаахай, Үнэгэтэй тосхонууд Хурарамхаанай һомоной «Хурамхаанай» совхозой тоодо оруулагдаа.

Мүнөө үедэ Хурамхаан гэһэн сельскэ поселени болоно. Тэрэнэй тоодо Мүргэн, Томогто, Үнэгэтэй һууринууд ороно.

Өөрынгөө ажал соо мүнөө сагта үгы болоһон Үнэгэтэй тосхоной түүхэ тухай хөөрэхэ зорилготойб.  

Баргажан голой зүүн эрьедэ Хурамхаан тосхонһоо 20 километрэй зайда нэгэ талаһаа гоё гэгшын сабшалангай газартай, нүгөө талаһаа тунгалаг бурьялан урдаһан уһатай Баргажан мүрэнтэй үзэсхэлэн һайхан байгаалитай талада  25 гэр бүлэ ажаһуудаг байһан гээшэ. Энэ хадаа Үнэгэтэй тосхон – тааруу ажаһуудалтай хүдөө нютагай хүн зоной байра һэн. Эндэ  Монтоев Дашидондоп Цыбикмитовичтэнэй, Манжеев Бадма Прокопьевичтоной, Цыбиков Чернин Будаевичтанай, Раднаев Петр Бадмаевичтанай, Очиров Гомбожап Дугаровичтанай, Будаев Очир Гармаевичтанай, Тыхеев Бошокто  тоной,  Гомбоев Даба Гомбоевичтоной г.м. гэр бүлэнэр ажаһуудаг һэн. Тэдэнэй байдал ехэ тааруугаар зохёолготой. Ажаһуугшадынь мал ажалтай һэн. 60-70-аад онуудаар хониной отара дээрэ Турлакова Ханда Будаевна,  Манжеевтэн, Цыренов Зорикто Митапович хани нүхэр Молокова Розали Молоновнатаяа ажалладаг байгаа. Тиихэдэ энэ үеэр Санжидма Тулгоевна Будаева ажаллаа. 80-аад онуудаар залуу комсомолшуудай бүлэг ажалаа ябуулаа. Тэдэнэй тоодо Даши Доржиев, Любовь Тубанова, Виктор Бадмаев, Роза Гармаева, Будаев Санжимитап ородог байгаа.

Тэрэ үедэ Үнэгэтэйн эхин һургуулида багшаар ба хүмүүжүүлэгшээр хүдэлһэн Монтоева Дора Хубулеевнатай уулзахадамни иигэжэ хөөрөөө: «Бидэ эндэ ехэ эбтэйгээр байдаг ба ажалладаг һэмди. Үүр хираар бодожо, бэе бэедээ туһалжа, үри хүүгэдтээ жэшээ харуулжа, ажалда дахуулжа, hургажа ябахадаа эхэ эсэгын hургаал үнэтэй, бүхөөр хадуужа, hанажа ябаха ёhотой гэжэ һургадаг һэмди. Багашуул аха зонойнгоо үгэ дуулажа, ажал хүдэлмэридэнь туһалдаг байгаа. Эдэ бүгэдэ юумэ мүнөө хуу һандаргагдажа, юуншье эндэ үлөөгүй. Энэнь ехэ хайратай».

Тэрэ үедэ Үнэгэтэй тосхондо эхин һургуулиин гоё байшан байдаг һэн. Тэндэ һурагшад 1-4 классууд болотор һурадаг байгаа. Һургуулиин захада интернадай байшанда дүтын Албажиин, Бааханай, Лыгдэнэй, Хүбүүдэйн, Цэдэбэй, Ламажабай, Шадабай, Шинарабай, Дэлэгэй, Аханайн заимкын  үхибүүд байгаад һурадаг һэн. Тэдэ бүхы долоон хоногто гүрэнэй хангалта дээрэ, мүнгэ алта түлэнгүй байдаг байгаа. «Би хадаа 1968 онһоо 1971 он болотор Үнэгэтэйн дунда һургуулида һурааб. Минии багша Гергенова Татьяна Дмитриевна һэн. Тэрэ үедэ һургуулида Монтоева Дора Хубулеевна, Занданова Надежда Жамсоевна, Турлакова Очирма Будаевна хүдэлдэг һэн. Һургуули 1976 ондо хаагдажа, һурагшадынь Хурамхаанай дунда һургуулида ородог болоо», - гэжэ Монтоев Гармажаб Дашидондопович, Хурамхаан тосхоной ажаһуугша хөөрэжэ үгэбэ.

Баһа эндэ өөрын кузница, хүдөө ажахын техникэтэй гараж, магазин, медпункт, бани, клубэй байшангууд байһан.

Дээрэ нэрлэгдэһэн байшануудһаа нэгэнииньшье үлөөгүй. Тосхон үгы болоо.

Тобшолол

Тоонто нютагайнгаа түүхэ шэнжэлхэ һонирхол унтаршагүй. Хүн зон түүхээрээ һонирходог. Наһатай зон үсөөрнэ гэхэтэй хамта, тэрэ үедэ болоһон үйлэ хэрэгүүдшье, үгы болоһон тосхонууд тухай мэдээнье мартагдана гэхэдэ алдуу болохогүй.

Шэнжэлэлгын ажал дүүргэхэдээ колхоз болон совхозуудые томодхолгын, хүдөө ажахын механизациин үеэр гараар хэхэ ажал бага болобо.  Харин промышленно үйлэдбэрилгэ түргэн ябасаар хүгжэжэ, ажалшад ехэ хэрэгтэй боложо, хүн зон город хото руу нүүжэ захалаа.  

Мүнөө сагта гүрэн бага тосхонуудые бүтэн үлөөхэ ба һэргээхэ гэжэ оролдоно. «2012-2015 онуудта Буряад орон дотор бага тосхонуудые бүтэн үлөөлгэ ба һэргээлгэ» гэһэн программа гаргагдаа.  Энэ программын гол зорилго Буряад ороной бага тосхонуудай тогтонижонги социальна-экономическэ хүгжөөлтэ, фермерскэ ажахы хүгжэхын таатай услови эмхидхэхэ гэһэн удха шанартай.

Харин бага тосхонуудые бүтэн үлөөлгэ ба һэргээлгэдэ зорюулагдаһан хэрэгүүдэй ябуулагдаашье һаань, хүн бүхэн энэ хэрэгтэ өөрынгөө хуби оруулжа арга шадалаараа туһа хүргэхэ шухала. Минии һанахада, хүн бүхэнэй тоонто нютагаа мэдэжэ үргэжэ ябалга, түүхын, оюун бодолой  ба ухаан шүтэлэй уг унги гээшэ.   Тиимэ дээрэһээ хүн бүхэн болбосоронгы уг дамжаха зөөриин сахин ябагша, түрэл буланайнгаа хани нүхэр ба хамгаалагша боложо магад.

Хэрэглэгдэһэн литература:

1. Бурятско-русский, 1973—Бурятско-русский  словарь. М., 1973. 
2. Географические названия Республики Бурятия: топонимический словарь / сост. Дамбуев А. И., Манжуева Ю. Ф., Ринчинова А. В.—Улан-Удэ: Издательско-полиграфический комплекс ФГОУ ВПО ВСГАКИ, 2006.—241 с.
3. Дамбаев Г. Э.  Из прошлого и настоящего баргузинских бурят // Историко-этнографический очерк/.—Улан-Удэ, 1970. - с. 10-14.
4. Мельхеев М. Н. Топонимика Бурятии. История, система и происхождение географических названий / Мельхеев М. Н.—Улан-Удэ: Бурят. кн. изд-во, 1969. - 186 с. Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии/отв.ред. А.В.Суперанская; АН СССР, Инт.языкознания. – М.: Наука, 1988. – 187с.
5. Суперанская А.В. Что такое топонимика? /отв. Ред. Г.В.Степанов. - М.: Наука, 1985. – 177 с.
6. Шмелева Т.В. Современная годонимия: семантика и семиотика. // Лингвистическое краеведение. Пермь: Издательсво ПГПИ, 1991. – С.33-37.
7. История СССР - http//www.gov.cap.ru/hierarchy.asp

Информантнууд

1. Гергенова Татьяна Дмитриевна, 1940 он, Улаан-Үдэ хото
2. Занданова Надежда Жамсоевна, 1940 он, Хурамхаан тосхон
3. Манжеев Тарас Бадмаевич, 1957 он, Хурамхаан
4. Монтоев Гармажаб Дашидондопович, 1960 он, Хурамхаан тосхон
5. Монтоева Дора Хубулеевна, 1948 он, Хурамхаан тосхон