Чанчыл-сагылгаларывыс
статья на тему

Бай-Тайга кожуунун муниципалдыг бюджет немелде ооредилге чери

Уругларнын Дамба Хуреш-оол аттыг уран-чуул школазы

Доклад

Темазы:  «Чанчыл-сагылгаларывыс»

Илеткелчи: башкы Биче-оол О.О-С.

Тээли

          Кандыг-даа чон ада-огбе салгап келген чанчыл-сагылгаларлыг болур. Оларнын аразында бистин тыва чон база, шаг- шаандан тура янзы-буру сагылгаларлыг чораан. Амгы эртем-техниктиг сайзырангай уеде, тыва чоннун шаг тоогуден сагып чораан сагылгалары уттундуруп,  харын-даа чидип эгелээн болуп турар.  Чаа озуп орар аныяк салгалдарывыс хамаанчок, элээн назы-хары улгады берген кижилер безин, сагылгаларны билзе-даа, ону херек кырында амыдыралда куусетпейн турар.  2015 чылды «Улусчу езу чанчылдар чылы» чыл кылдыр чарлааны кончуг ажыктыг шын деп бодаар мен. «Улусчу езу чанчылдар чылынга» хамаарыштыр бо хун болуп турар конференцияда,  мында шупту дыннап олурар кижи-бурузу, шаг- тоогуден огбелеривистин сагып чораан чанчылдарын катап база сактып, ону сагып чоруурунга идегээр-дыр мен.

Тываларнын сагылгалары  хой, оларнын аразындан Сугга хамаарыштыр сагылганы чугаалаар-дыр мен.

     Суг дээрге бистин хун буруде амыдыралывыста ажыглап турар чуулувус болур. Суг чокта кандыг-даа дириг амытан чурттап шыдавас. Агып чыдар кара суглар, аржаан, холдеривисти камнаар ужурлуг бис.  Сугже кажан-даа хирин, малдын чинин, бадырбас.    

Бурунгу Тыванын торулга чугааларында суг тускай ээлиг бооп турар. Суг дугайында бистин огбелеривис ыдыктыг чугааларын чугаалап чораан. Тыва кижинин сугга хамаарылгазы бир янзы, шаандагы уенин ыдыктыг чудулгелерин бистин кырганнарывыс дортен чылдарга чедир сагып чораан.

Суг бажы, дамырак суглар, озен хемнер, улуг хемнер, холдер тыва кижиге суг деп билдинер.  Далай дээрге тыва тоолдарда бар бооп турар, алыс шынында Тыва чуртунда далай чок.

Сугга чудуур чорук суг бажын дагыырынын ырак мурнунда тывылганын кырганнардан дыннап бижээн материалдар херечилеп турар.

«Суг бажы дээрге чернин судалы болур. Кым-бир кижинин кыштаанын азы чайлаанын чанындан сугбажы унуп кээр болза, ол кижи бажын ажыр байыыр дижир. Суг бажыгн корген кижи уш кош-адыш иштин ишкеш, уш катап согуруп каарга, ак оруктуг болур дижир» (Донгак Барыкаан Хуралбааевна чугаалаан).

Суг ээлиг дижир. Эр кара суг бажы дуне-даа, хундус-даа чер иштинден аттыгып чыдар. Суг бажы хундус сымыраны бээр, ынчан оон ээзи хун караандан чашты бээр дижир. Суг бажы дуне шимээргей бээр, ынчан оон ээзи дунну ажыглап алгаш, кара туразында чугаа-соот ундуруп турар дижир. Суг бажы чудедирге, суг бажынын ээзи киленней бээр болгаш ону ажындырган кижинин холу, буду дагырара бээр дижир, ынчангаш суг бажынга чудуур, ону чудетпес чораан. (Торга Ховалыг Чыргаловна чугаалаан, 1902 чылдын август 25-те Улуг-Хем кожууннун Чаа-Холге торуттунген (ам Чаа-Хол кожуун), 1985 чылдын июнь 16-да дыннап бижээн. Кызыл хоорай.

Тывалар сугга чудуп чораан, ол чудулгенин кол уу сугнун, хемнернин, холдернин арыг-чаагай болурунче угланган болур. Суг кыдыындан ыяш кеспес чудулгени тыва огбелер кончуг сагып чораан.                    

      Суг ээзинге бараан болуру кончуг нарын. Чуге дизе суг ээзи эн-не арыг-силигге ынак. Ол шимээн даашка база хонну чок. Суг бажы дагыыр дээн торел аймак сугнун ээзинге таарышпас чуулдер кылыр болза, ол киленнээш, ол аймакка салгалдан салгалче кеш аарыын тывылдырып  болур. Ынаар баар улус чеснок, согуна, эът база оске багай чыттыг болбас ужурлуг. Торел аймактын эн улуг назылыг кижизи сугнун бажынга баргаш, шилги инектин судунден суттээн шайынын бажын чашкаш, тыва аъш-чеминин дээжизин (тыва далган, кургаг ааржы, хаарган далган, артыш,) сан-салгаш, ынаар оргуп чемгерер. Ол оргуп турар чеминин аразынга эът-чем ажыглавас.

         Суглар баштары черлерде унуп турар ыяштарга унуштерге ак-кок кадаан чаламазын баглавас. Ону тускай чер кылгаш ынаар баглаар. Озуп турган ыяшка чаламалар баглаарга ол ыяш чоорту кадып калыр. Шак ынчалдыр ыяш кадарга кончуг багай. Ажы-толувустун амыдыралы ол ыяш ышкаш база хонувейн баар болуп турар.

Оюн-тоглааны сан салып, аъш-чем оргээн соонда, суг бажындан ырадыр чоруй баргаш ойнап-хоглээр.

Малдын кажаазынын аксын хем аайы-биле кылбас, мал тонеринин демдээ.

Хун ажа бергенде суглавас, хирлиг чулундузун бажындан ундур токпес.

Арыг суг-биле бажынын иштин чуп аштап ундурерге, бажынын энергиязы кончуг эки болур.

Чунар-демирде, савада кудупкаан суг бичиилеп дамдылап турар болза багай. Акша копее эвээжээр, тонеринин демдээ болур.

 Хемнер белдирлеринге, улуг оруктар аксынга кодурер-даш дээр даштар бар болгулаар. Аъттыг,чадаг чорумалдар анаа доктаап, кужун шенежир. Дашты угбас-даа кижи холу-биле анаа дээп каар.

Кайы хамаан чок ыяш кеспес. Аргажоктан ыяшты кезер ужурга таварышса албан оран-танды ээзинден колдап, дилеп, аъш-чемин, тараадан  чажып  алыр.

Тел ыяш, бай-ыяш, хам-дыт баштарын шаандан тура ыдыктап чораан. Ыдыктапкаан черлер чоогунга дириг амытан амызы успес, оон чоогундан кургап калган ыяжын безин чыгбас. Ыдыктапкаан чер чоогунга мал оъттап чораан болза ону хоюспас.

Литература

1. М.Б. Кенин-Лопсан «Тыва чоннун бурунгу ужурлары» Кызыл 2013
2. М.Б. Кенин-Лопсан «Тыва чанчыл» Кызыл 2010
3. «Сарыг- шажын эртем езугаар» -чыынды материалдар п.6