"Артикуляционная гимнастика на родном языке".
статья по теме

Артикуляцион гимнастика.

Артикуляция гимнастикасы- ул сөйләмдә авазның катлаулы хәрәкәт күнекмәсе әйтелеше.

Сабыйлык чорыннан ук бала тел,ирен,казналык ярдәмендә күптөрле артикуль-мимик хәрәкәтләр башкара. Бу хәрәкәтләрне ул диффуз авазлар, ягъни мыгырдау, бытылдау белән озата бара. Мондый хәрәкәтләр инде баланың сөйләм үсешендә беренче баскыч булып тора: алар гадәти тормыш шартларында сөйләм органнары өчен гимнастика ролен үтиләр. Хәрәкәтләрнең төгәллеге, көче һәм дифференциялелеге балада акрынлап үсеш ала. Ачык һәм төгәл артикуляция өчен көчле, сыгылмалы хәрәкәтчән сөйләм органнары- тел, ирен, аңкау кирәк.

Артикуляция күптөрле мускулларның эшчәнлегенә бәйле, шул җәһәттән чәйнәү, йоту, мимика хәрәкәтләренә. Тавыш ясалу процессы сулыш органнары ( йоткылык, трахея, бронхлар, үпкә, диафрагма, кабырга ара мускуллар) катнашында башкарыла. Шулай итеп, махсус логопедия гимнастикасы турында сөйләгәндә, күптөрле мускулларның йөз, авыз куышлыгы, кулбашы, күкрәк читлеге мускулларының катнашы турында истән чыгармаска кирәк. Сөйләм авазларының формалашуы нигезендә артикуляция гимнастикасы тора. Артикуляция аппараты органнарның хәрәкәтчәнлеген тәэмин итә торган күнегүләр, сүзләрне дөрес әйтү өчен иреннәрнең, телнең, йомшак аңкауның торышын көйли, теге яки бу группа авазларны күпләп тә, берәмләп тә әйтергә мөмкинлек бирә.

Артикуляция гимнастикасының максаты-авазларны дөрес әйтү өчен артикуляция аппараты органнарының аерым бер торышының тулы кыйммәткә ия булган хәрәкәтен тәэмин итү.

Артикуляция гимнастикасы күнегүләре

үткәрү өчен тәкъдимнәр.

• Балаларда барлыкка килгән артикуляция гимнастикасы күнекмәләре тагында ныгысын өчен күнегүләрне көн саен үткәрергә кирәк. Иң яхшысы көнгә 3-4 тапкыр,3-4 минуттан. Балаларга бер вакыт эчендә 2-3 күнегү эшләргә тәкъдим итмәскә.
•  Һәр күнегү 5-7 тапкыр ясала.
• Статик күнегүләр 10-15 секунд дәвамында эшләнә (артикуляция позасын бер хәлдә үзгәртмичә тотып тору).
•  Артикуляция гимнастикасына күнегүләр сайлаганда, гади күнегүләрдән катлаулы күнегүләргә бару эзлеклелеген истән чыгармаска. Күнегүләр эмоциональ һәм уен формасында алып барылса яхшырак.
•  2-3 эшләнгән күнегүнең бары берсе генә яңа булырга мөмкин, икенчесе һәм өченчесе кабатлау һәм ныгыту өчен бирелә. Әгәр бала нинди дә булса күнегүне бик үк яхшы башкара алмаса, яңа күнегүләр өстәү кирәкми, алдан өйрәнелгән материалны кабатласаң яхшырак. Аны ныгыту өчен яңа уен алымнары уйлап табу отышлы була.
• Артикуляция гимнастикасы утырган хәлдә эшләнелә, чөнки бу халәттә баланың аркасы туры, гәүдәсе киеренке түгел, кул-аяклар тыныч хәлдә.

• Эшли торган күнегүләрен үзлегеннән игътибарда тоту өчен, бала зурларның да, үзенең дә йөзен яхшы күрергә тиеш. Ә аның өчен стена көзгесе булуы отышлы, ул булмаганда якынча 9*12 см кул көзгесе баланың каршында булу зарури.

• Гимнастиканы иреннәр өчен күнегүләрдән башлау хәерлерәк.

Артикуляция гимнастикасын

үткәрүне оештыру.

1. Өлкәннәр алда торган күнегү турында уен алымнары белән сөйлиләр.
2. Өлкәннәр күнегүне эшләп күрсәтәләр.
3. Бала күнегүне эшли, өлкәннәр аны күз уңында тота.

Артикуляция гимнастикасын алып баручы кеше бала тарафыннан эшләнгән хәрәкәтләрнең сыйфатын: төгәллеген, салмаклыгын, башкаруның темпын, тотрыклылыгын, бер хәрәкәттән икенчесенә күчүен күзәтергә тиеш. Артикуляция күнегүләре симметрияле алып барылырга тиеш. Йөзнең уң ягына үткәрелгән күнегү эзлекле рәвештә сул як йөзгә дә эшләнелә.

4. Әгәр бала нинди дә булса күнегүне булдыра алмаса, аңа шпатель, бал кашыгының сабы яки чиста бармак белән ярдәм итсәң ярый.
5. Бала телнең дөрес торышын тапсын өчен, әйтик өске иренне яласын өчен варенье яки шоколад, яки бала яраткан башка нәрсә буяп юнәлеш бирергә була. Күнегүләрне эшләтүгә иҗади якын килергә кирәк.

Күнегүләрнең башында балаларның артикуляция аппараты әгъзаларында киеренкелек сизелә. Алга таба киеренкелек югала, хәрәкәтләр иркен һәм координацияләнгән була башлый.

6. Балага "Телең хәзер ни эшли? Ә иреннәр? Телең хәзер кайда, өстәме әллә астамы?"-дигән сораулар белән юнәлеш бирергә кирәк.
7. Истә тотарга кирәк: һәр баланың яңаны үзләштерүдә үз темпы, үз мускул әзерлеге. Әгәрдә күнегүләр эшләүдә кыенлыклар туса, баланы ашыктырмагыз,битәрләмәгез.

Артикуляция моторикасын үстерү системасы күнегүләре статик күнегүләр белән бер рәттән сөйләм хәрәкәтләренең динамик координацияне үстерү юнәлешен дә үз эченә ала.

Тәкъдим ителгән күнегүләр:

1."Су үгезе"(бегемот)

 Авызны тыныч кына зур итеп ачарга һәм ябарга. Күнегүне 4-5 тапкыр кабатлыйбыз. Балага хәл алырга һәм ял итәргә вакыт бирәбез. Авыз сыекчасын йотарга тәкъдим итәбез. Күнегүне 3-4 тапкыр кабатлыйбыз.

2. " Елмаю"

Кысылган тешләр күренерлек итеп ирен почмакларын җәябез. Иреннәрне янә үз хәленә кайтарабыз. Балага хәл алырга һәм ял итәргә мөмкинлек бирәбез, авыз сыекчасын йотарга тәкъдим итәбез. Күнегүне 3-4 тапкыр кабатлыйбыз.

3. "Фил борыны" (хобот).

Үбәргә теләгән кебек иреннәрне алга торба итеп сузабыз, шул рәвешле 4-5 секунд тотабыз. Иреннәрне кире тыныч торышка кайтарабыз. Балага хәл алырга һәм ял итәргә вакыт бирәбез, авыз сыекчасын йотарга тәкъдим итәбез. Күнегүне 3-4 тапкыр кабатлыйбыз.

4."Әрлән баласы".

Балага авызны япкан килеш яңакларны кабартырга тәкъдим ителә. Шул рәвешле 4-5 секунд тотканнан соң һавасын чыгара. Авыз сыекчасын йотарга тәкъдим итәбез. Күнегүне 3-4 тапкыр кабатлыйбыз.

5. "Көрәк".

Авызны киң итеп ачарга. Йомшак һәм тыныч телне аскы иренгә куябыз. 3-4 секунд тоткарлагач, телне кире алабыз. Балага хәл җыярга һәм ял итәргә вакыт бирәбез. Авыз сыекчасын йотарга тәкъдим итәбез. Күнегүне 3-4 тапкыр кабатлыйбыз.

6. " Песи баласы сөт ялый".

Авызны киң итеп ачабыз, песи баласы сөт эчкән кебек  телнең киң өлешен 4-5 тапкыр өскә хәрәкәт иттерәбез. Телне эчкә алабыз, авызны ябабыз. Авыз сыекчасын йотарга тәкъдим итәбез. Күнегүне янәдән кабатлыйбыз.

7."Касә".

Авызны киң итеп ачабыз, киң телне аскы иренгә куябыз, телне касә сыман итеп өскә каратып бөгәбез һәм салмак кына өске тешләргә күтәрәбез. Алга таба балага телне төшерергә, авызны ябарга, хәл алырга, авыз сыекчасын йотарга тәкъдим итәбез. Күнегүне 3-4 тапкыр кабатларга.

8. "Таган".

Авызны киң итеп ачабыз, аскы иренгә тыныч, йомшак телне куябыз, өске иренгә күчерәбез. Шулай итеп 6-8 тапкыр кабатлыйбыз. Алга таба телне авыз эченә алабыз, авызны ябабыз. Балага ял итәргә, авыз сыекчасын йотарга тәкъдим итәбез. Күнегүне 3-4 тапкыр кабатлыйбыз.

9. "Инә".

Авызны киң итеп ачабыз, тар телне күтәреп алга таба сузабыз. Бу халәттә 4-5 секунд вакыт үтә. Телне авыз эченә алабыз, авызны ябабыз. Балага ял һәм хәл алу өчен вакыт бирәбез, авыз сыекчасын йотарга тәкъдим итәбез. Күнегүне 3-4 тапкыр кабатлыйбыз.

10. "Маятник".

Авызны ачабыз, иреннәрне елмаюга сузабыз, киеренке телне алга таба сузып, очын иреннәрнең йә бер, йә икенче почмагына тидерәбез. Телнең аскы иренгә тиеп түгел, ә һавада хәрәкәт итүен күзәтәбез. Аскы казналык селкенергә тиеш түгел. Балага ял һәм хәл алу өчен вакыт бирәбез, авыз сыекчасын йотарга тәкъдим итәбез. Күнегүне 3-4 тапкыр кабатлыйбыз.

11. " Тәмле".

Авызны зур итеп ачабыз, телнең очы белән өске ирендә сулга уңга хәрәкәт итәбез. Шул ук вакытта аскы казналыкның урынында калуын да күзәтәбез. 6-8 тапкыр эшлибез. Телне авыз эченә алабыз, авызны ябабыз. Балага ял һәм хәл алу өчен вакыт бирәбез, авыз сыекчасын йотарга тәкъдим итәбез. Күнегүне 3-4 тапкыр кабатлыйбыз.

12. " Күперчек".

Авызны ачабыз, телне бөгеп очын аскы тешләрнең эчке өлешенә терибез. Шул халәттә  4-5 секунд тотып торабыз. Тешләрне акрын гына якынайтабыз, кысабыз һәм авызны ябабыз. "Күперчек" ябык авыз эчендә кала. Алга таба балага телне турайтырга, хәл алырга, авыз сыекчасын йотарга тәкъдим итәбез. Күнегүне 3-4 тапкыр кабатларга.