Өг-бүле кижиниң сүзүү
презентация к уроку по психологии (5 класс)

Слайд 1

Слайд 2

Ог-буле амы-хуу чурталганын ундезин ораны. Ог-буле дээрге кижинин ада-иези , акы-дунмазы , торел улузу , чуртаар оран-савазы , аас-кежии , шыдал-быразы-дыр . Оон-биле чергелештирог-буленин чогумчалыг болуру торел улустун бот-боттарынга ыдыктыг хамаарылгазындан , бичени биче, улугну улуг деп хундулежир чоруктан , куш ажылга кызымак чоруктан хамааржыр . Ог-буленин болгаш чоок торел улустун байлаа чоннун байлаан тургузар . А чоннун байлаа хой ниитинин байлаан тургузар . Ук байлакче кижинин будужу , ог-булу , торел-чурт , нация, Ада-чурт , куруне деп билиишкиннер кирер .

Слайд 3

Хундулел аттар : Акым – бодундан улуу Шаны , шанылар - эр торел алышкылар оолдары Угбам-бодундан улуу Дунмам-бодундан бичези Чаавам – акызынын кадайы Честем – угбазынын ашаа Оол чээним – угбазынын азы кыс дунмазынын оглу Чээннерим – угбазынын азы дунмазынын оолдары , уруглары , бодундан биче назылыглар Даай-ава – авазынын кады торээн угбалары азы кыс дунмалары Даай – авазынын кады торээн акызы азы эр дунмазы Каты – кадайынын адазы азы акылары Кат-ие – кадайынын иези азы угбалары Бег – ашаанын адазы азы акылары Кунчуг – ашаанын авазы азы угбалары Келин – оглунун кадайы Кудээ – уруунун ашаа Бажа – кадайынын угбазын азы кыс дунмазынын ашаа Чуржу – кадайынын азы ашаанын оол , кыс дунмазы Кырган авай – авазынын азы ачазынын аваза , азы улуг назылыг кыс улус Кырган-ачай – ачазынын азы авазынын ачазы , азы улуг назылыг эр улус

Слайд 4

Ава кижи : Ава кижинин авыралы , ачы-буяны – черкырында амыдыралдын бир кол бодаракчызы . Аванын чылыг холдары , эрге-чассыг состери , ажы-толудээш бодунун амыр-дыжын уттуп алыры , оон туржук амы-тынын безин оргуптеринден чалданмазы – мун-мун чылдар дургузунда шулукчулернин сеткил-чурээн холзедип келген . Шынап-ла , ава чокта эрес-дидим маадыр-даа , хоюг уннуг ыраажы , политик-даа , ат-сураглыг шулукчу-даачырык чер кырынга коступ келбес . Чырык черде чурттап , ажылдап , амыдыралда бар кежиктерничеттирип чоруурувус-даа болза , бистин аваларывыстын авыралы болгай .

Слайд 5

Ада кижи : Ада-ог-буленин эр ээзи.Ол ог-буленин чаагай чоруу , мал-маганнын , онча-менди озулдези , ижер-чиир аъш-чеми , кедер идик-хеви , оолдарынын кижизидилгези дээш бурун харыысалгалыг,оларга шын улегер ада кижинин арын-нууру , алдар-ады деп медерелдии-биле билип чораан , а уруглары адазынын шын улегер-чижээн оттунуп чоннун чоон оруундан тая баспайн чорааннар .

Слайд 6

«Ава» деп сос Адаар , бижиир , номчуурга-даа , «Ава» деп сос аажок белен. Ынчангаштын авам сенээ ынак болган урен-дир мен. « Ача » деп сос « Ача » дээрге « ачы » дээнзиг - Ачы-дуза оон келир . Ачам сенээ ынчангаштын Аажок ынак урен-дир мен. Кырган-ава , кырган ача Авам биле ачам ийи Аваларлыг , ачаларлыг . Кым-даа эвес олар менээ – Кырган-ава , кырган-ача . Даай , даай-ава , чээн Даай чээнге дагдан улуг , Даай-ава база ындыг . Оларынга чээн чоргаар : Олбук чадыр дорже чалаар . Кууй Даайымнын кадайын мен Даады-ла кууйум дээр мен. Даайы-биле кууйу ышкаш , Таарымчалыг улус турбас . Ченге Ченге азы чаава дээрге , Черле онза кижи-дир ол . Акызынга кадай болган Аажок эки кижи-дир ол . Дунма Дунма дээрге менден биче Эр-даа , кыс-даа уруглар-дыр . Дуу аалдын , оовустун-даа Эрге чассыг толдери-дир . Дунмам , акым , угбам Менден биче оол-даа , кыс-даа , Ажы-толду дунмам дээр мен. Менден олар улуг болза , Акым дээр мен, угбам дээр мен. Ире, ирей Кырган-ачам эвес , оске Кырганнарны ирем дээр мен. Кырган кадай ашаан база Кыя адап , ирейим дээр . Честе Черле бодап орарымга Честе кижи онза-ла-дыр . Ужур-чанчыл аайы-биле , Угбам ашаа – честем ол-дур .

Слайд 7

Улегер домактар Ада кижи оглун сактыр , Алдын-доос кудуруун сактыр . * * * Ада көрбээнин оглу көөр , Ие көрбээнин уруу көөр. * * * Ада сөзүн ажырып болбас , Ие сөзүн ижип болбас . * * * Ада турда - чон таныыр , Аът турда - чер көөр. * * * Ада чокта - чартык өскүс , Ава чокта – бүдүн өскүс. * * * Ада чокта – эш чок , Аъды чокта – бут чок дег . * * * Ады арт ажа бээр , Сураа суг кеже бээр . * * * Аъды чүгүрүк мактадыр , Ады чүгүрүк хоптадыр. * * * Ажыктыг эжиниң дузазын билбес, Арган аъдының човаарын билбес. Даг көргенде, бөрү омак, Даай көргенде, чээн омак. * * * Алышкылар ынаа Хая-даштан артык. * * * Будуктуг ыяшка куш чыглыр, Буянныг өгге чон чыглыр. * * * Дуңмалыг кижи дыш, Угбалыг кижи ус. * * * Кежиглиг хемни үер үрээр, Кежээ келинни хоп үрээр. * * * Оолдуг кижи оя сөглээр, Кыстыг кижи кыя сөглээр. * * * Хүрең-дайның маңын көөр, Күдээзиниң күжүн көөр. * * * Ада тоогузу-алдын Ие тоогузу - монгун . * * * Хүн херелдиг, Күдээ дузалыг.

Слайд 8

Ог-буленин быжыг туруштуг болуру : ( Ынакшыл , хундулээчел чорук , дузааргак чорук , эп-чоп , шыдамык болуру ) Ог-буленин бустур чылдагааны : ( алгыш-кырыш , дыннангыр эвес чорук , чалгаа чорук , хомудал , шын эвес орук )

Слайд 9

Ада-иеге беседа: Ог-булеге кижизидилгенин кол сорулгалары . Бистин чуртталгавыста эн-не кол чуул — уругларны кижизидери болур . Уруглар дээрге бистин чурттувустун келир уези , база бугу делегейнин келир уези болгай . Олар тоогуну уламчылаарлар . Бистин уругларывыс — келир уенин ада-иези , олар база боттарынын ажы-толдеринин кижизидикчилери . Ындыг болганда олар езулуг кижилер , эки ада-иелер кылдыр озуп келир ужурлуг . Бо бугуден ангыда , уруглар — бистин кырган - назынывас , чоленгии-живис . Шын кижизидилге — ол бистин аас — кежиктиг кырган-назынывыс , багай кижизидилге — ол бистин келир уеде мунгаралывыс , караавыс чажы , оске кижилер мурнунга улуг буруувус . Эргим ада-иелер , чунун-даа мурнунда улуг харыысалгалыывысты , бо чуулдун чугулазын утпас ужурлуг бис. Бичии кижини шын кижизидери , эде кижизидеринден белен. Чашты шын кижизидери дыка улуг берге чуул деп чамдык кижилер бодап алганнар . Ол ындыг эвес . Бир эвес шын-на кузели биле кижизидер болза , кандыг-даа ада-ие ону шыдаар , куш чедер ужурлуг . Кижизидилге дээрге аас-кежиктиг , оорушкулуг , эки дээн чуулдернин бирээзи . Эде кижизидери дээрге ол шуут оске херек . Ада-ие кижи бир-ле черде шын эвес чувени кылыпкан , уругнун дугайында эвээш бодап турган , чалгаарап эрттирипкен , сула салыпкан болза ону оон соонда эдип алыры белен эвес херек . Ол талазы биле хой куш, угаан , шыдамык чорук херек . А ол бугу кижи бурузунге турбас болгай . Оон туннелинде чуртталгаже шын эвес кижизиттинген кижи кирип келир.Бир эвес эде кижизидип шыдаптар болзувусса , коорге безин оорунчуг , сеткил ханып олурар бис. Дораан шын кижизиттинген турган болза , ол чаа , эде кижизиттинген кижи оон-даа хойну билип , чуртталгаже оон-даа кужу хой , аас-кежиктиг , белеткелдиг кириптер ужурлуг . Уругну эде кижизидип турар уезинде улуг мунгаралга , кайы-хамаан чок ажынып хорадаарынга , харын-даа бодунун аажы-чанын уреп алыр чорукка чедирип болур . Бо бугуну ургулчу бодап , кичээнгейлиг болунар , эргим ада-иелер . Чамдык частырыглар ада-ие кандыг уеде чурттап чоруурун уттупканындан бооп турар . Ажылынга , оске хой-ниити черинге толептиг кижилер бооп турар , а ог-булеге , ажы-толунун аразынга эрги хевээр чурттап турар кижилер база бар болгулаар . Ада-даа кижи , ие-даа кижи ог-буледе эн-не улуг эргелиг , чагырга чок кижи эвес , ол чуг-ле эн улуу болгаш эн харыысалгалыг кижи деп чувени билир болза кижизидилге шын чоруттунар . Ог-булеге чангыс уругну кижизидери хой уругну кижизидеринден берге . Ол чангыс уруг ог-буленин кол кичээнгейи апаар . Олче ада-иенин сагыш салыышкыны чогуур деннелинден эрте бээр . Хой уругларлыг ог-буленин кижизидилгези оон оске . Улуг ог-булеге бичии кижи чажындан коллективке чанчыгар . Бот-боттарынын аразында харылзаалыг , найыралдыг , аразында ынак болур . Угбаларынын , дунмаларынын дузазы-биле кижилер-биле харылзаага чанчыгып алыр . Кандыг-даа сорулга чокка чангыс ог-буледе ада-иези , уруглары чурттап , бугу чуве ала-чайгаар болу бээр деп чамдык кижилер бодап турар . Тускай сорулга чок , программа чок ада-ие , оон соонда уруглары багай болу бергенин кайгап олурар . Кандыг-даа чувени кылып тура, чедип алыр дээн сорулгазы чок болза , бутпес болгай . Бо дугайын бодаар болза эки . Ажы-толду торуп алганынар чуг-ле боттарынар оорушкунер деп бодаванар . Ол хамааты дээрзин утпанар . Силернин бодунарнын чурумунар кижизидилгеге эн-не улуг сапдарлыг . Кажан уруунар биле чугаалажып тура, сургап тура, дужаап тура, чуг-ле ынчан кижизидип тур мен деп бодаванар . Канчаар кеттинип турарынар , оске улус-биле база оске улус дугайында чугаанар , канчаар ооруп , мунгарап турарынар , эш-оорунерге хамаарылганар , каттырып турарынар , солун номчуп турарынар болгаш оон-даа оске – ол бугу кижизидилгеге кончуг улуг салдарлыг . Чугаанар аянында бичии-ле оскерлиишкинни бичии кижи дораан эскерип каар . Силернин бодалынар кандыг-ла бир билдинмес арга биле силер эскербейин турунарда уругларга чедип турар . Бажынынарга тургаш арай каржы , чуве хооредип чугаалаар , хооремикей азы арагалап турар болзунарза , азы оон-даа дора чуве кадайынарны , уругларынар авазын хомудадып , дорамчылап турар болзунарза кижизидилге дугайында бодаан херээ чок : силе рол чоруунар биле уругларынарны кончуг багай кижизидип турарынар ол . Ынчангаш силерге кандыг-даа ажыктыг суме дуза болбас ! Бодунардан негелделиинер , ог-буленерни хундулээринер , бодунарнын базымынар бурузун хынамчалыг эскерип чоруурунар – ол дээрге эн-не бир дугаар база эн-не кол кижизидилгенин аргазы болур .