Сценарий праздника Шагаа
методическая разработка по психологии (5 класс)

Класс шагы: «Шагаа – ыдыктыг байырлал»

Сорулгазы: Уруг – дарыгны чаагай чанчылдарга ооредири;

Тыва чоннун шаанда ойнап чораан оюннарнын таныштырары, ооредири.

Киржикчилери: 9б, 9в класстын оореникчилери.

                                                   Класс шагынын планы:

1.Шагаа дугайында таныштырылга

2.Моорейлер: а) улегер-домактар, дурген чугаа, узун-тыныш, йорээлдер, тывызыктар;

                                                   Класс шагынын чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

Башкы:

 - Экии, уруглар! Богун бо кайгамчык оргээвиске тыва чоннун национал байырлалы – Шагаа тураскааткан класс шагын эрттирер-дир бис. Келген аалчыларывыс болгаш эргим уруглар, силерге кел чыдар Аът чылы-биле байыр чедирбишаан, быжыг кадыкшылды, чедиишкиннерни, аас-кежикти, ак орукту кузеп, йорээп тур бис.

1 башк: Амыр-менди айтырбышаан,

Аалдап келген аалчыларга,

Башкыларга, сургуулдарга,

Кок аът чылын уткаан

Кайгамчыктыг шагаа-биле,

Кудук базып могейбишаан,

Курай салып, чолугаалы!

2 башк: Амыр тур бе, эргим чонум?

               Аал ораныныр, ыт кужунар думаа-ханаадан сол-ла тур бе?

1 башк: Данза солчуп чугаалажыр, менди солчуп хоорежир

               Арбын чонум силер-биле, амырлажып чолукшуулу

(аалчылар-биле чолукшулга)

1. Шагаа-биле таныштырылга.

 - Ам силерге шагаа байырлалынын дугайында таныштырыптаалы.

          Шагаа – Чоон-чук улузунун  чаа чыл уткуур чанчылындан тывылган байырлал. Чингис-Хаанын уезинден бээр Шагаа байырлалын куску уеде демдеглеп эртирип турганы ол. Оонсоонда 1267 чылда Чингис-Хааннын оглу Хубилай-Хаан байырлалды февраль айже шилчитинген.

          20 чылдарда Тывага Шагаа байырлалын хоруп каапкан. 70 чыл иштинде Шагаа байырлалын эрттирбейн келгеннер.

          1991 чылдын февраль 8-те Тыва АССР-нин дээди Совединин президентилеринин доктаалы биле Шагаа байырлалын тыва чоннун национал байырлалы кылдыр доктааткан. Оон бээр-ле Шагаа байырлалынын эртер хунун астрологтар, лама-башкыларнын санааны-биле ай календарынын ёзугаар тодарадып ап турарлар.

          Кандыг-даа чон эрги чылды удеп, чаа чылды уткуур чанчылдыг. Тывалар шагдан тура, бир чыл эргилип, оскези келир душта, улуг байырлалга оваарымчалыг белеткенип чораан. Чуге дээрге удавас чаа чыл торуттунер, ол кандыг-даа бооп болур. Чаа чыл чаш кижи торуттунери-биле домей. Багай чуве болбазын дээш, кижилер ол уеде кончуг серемчилелдиг, сагыш-сеткилинден эгелээш, оран-савазын, чугаа-домаан арыглаар, элбек аъш-чемни белеткээр.

           Чаш кижи торуттунгеш, авазынын аа судун эмер. Уе-шаг-даа, чер-даа база ындыг чаялгалыг. Час кээрге, ие-чер бодунун чулуун топ, оът-сигенни, хем-холдерни, ыяш-дашты, дириг амытаннарны чемгерер. Ынчангаш чаа чыл байырлалын «шагаа», «шагнын аазы» азы «эгези» дээн ужуру ол.

Башкы:

Шагаа – улус чоннун тоогуден байырлалы.

Шагаа – эргилип кээр чаа чылдын ёзулалы.

Шагаа – чемзиг чемнин дээжизи, октерели.

Шагаа – оолдун, кыстын омакшылы, оорушкузу.

Уруг-дарыг ойнап-хоглээр чаагай хуну.

Улуг-биче чолугужар найыры-дыр.

 - Ам дараазында Шагаага канчаар белеткенирин корээлинер.

                                               Шагаага белеткел.

     Шагаага баш удур белеткел херек. Мал семис турда-ла, кончуг иртти догергеш, ореме, саржаан, чодураалыг, уургенелиг чокпээн, ууже-хырбачазын белеткеп алыр.

     Шагаа уези чоокшулап олурда, аал чоогунун, ог иштинин, бажын-балгаттынын сонга-хаалганын шупту эт-херекселде эрги чылдын хир-чамын аштап, арыглангаш, кижи бодунун  сагыш-сеткилин боданып, арыглап, кылган ижин сайгарып боданыр. Ол дээрге унген чаа чылдан эгелеп, кижи бодунун чуртталгазынын эки талаже углап-баштап, ачазынын , акызынын, дунмазынын, эки эжи, дузалакчызы, чоленгиижи болуп, торел-чонунга харыксаалгалыг болуру-дур.

                                               Сан салырынын ёзулалы.

     Шагаанын бугу-ле ёзулалдарында сан салыры эн кол черни ээлеп турар. Ол дээрге шагаанын бажы, эгези, дээди чадазы, озээ болгаш эн-не созуглелдиг кезээ болур. Сан салыры анаа-ла ужур барымдаалап кавыскан одаг эвес, а дыка ханы ужур-уткалыг ёзулал болур. Бир талазында, кижилернин эрте-шагдан хунге амыдыралдын унер дозу деп чунуп чорааны болгаш оон уламындан отту хуннун черде чаштанчызы, кезек чамдыы деп санап, откак чудуп, ону дагып, сузуглеп чорууру болур.

     Сан салыр савага делгеп белеткеп алган ажы-чеминин дээжизин алгаш, хун унер чукче углай салгаш, чемнин дээжизин орттедир. Ол чуну илередип турарыл дээрге, чаа унуп орар чылды чалап, уткуп ап турарывыс ол.

     Дан аткан, хун херелдери-биле Шагаа байырлалы эгелээр.

     Тускайлан чымыштыг ажыл-иштен дыштанып, торел чонун чалап, чаладып, чаа унген чылды йорээл состер-биле уткуп алыр, чижээ:

Айым чаазы, хунум эртези!

Эрги чылды удеп,

Чаа чылды уткуп тур мен.

Чылан чылы эрте берди, чана берди.

Кижилернин чопшул оннуу

Аът чылы чедип келди.

 - Шагаада база бир чараш ёзулал – чолукшулга ёзулалы болур.

                                                  Чолукшулга ёзулалы.

     Бо ёзулалды хун бурун амыр-менди солчулгазы-биле холуп болбас. Чолукшулга чогум-на шагаа ёзулалы, оон бир чарылбас кезии. Чуге дээрге чолукшулга хамыктын мурнунда чаагай кузээшкиннэрни кылыры: ак чолду, ак орукту, кан-кадыкшылды кузээри-дир. Ол ёзулал колдуунда артыштыг санга арыгланып, ак харга аштанып-кактанган соонда, даштыгаа болур. Ук ёзулалды кылырда, хар-назырны бичии кижи ийи холун бурунгаар сунуп, узеш кылынгаш, улуг кижинин ийи холунун адаан дозуп салбышаан, «Амыр-ла!» деп чугаалаар. Бо дээрге шаг-шаандан бээр улуг кижини хундулеп, дыннап, аныяк кижинин биче сеткилдиин илередип турар тыва кижинин биче сеткилдиин илередип турар тыва кижинин ёзулалы, чанчылы.

     Ук ёзулалдарнын соонда, шагаанын базабир солун кезээ – шагаа оюннары эгелээр.

                                                      Шагаа оюннары.

     Шагаанын бир солун кезээ – ог, бажын, аал бурузу бот-боттарын чалажып, амданныг тыва чемни: тараа, далганы, манчы-хуужуурну, боова-боорзакты, конфет-чигирни чивишаан, янзы-буру тыва оюннарны ойнап эгелээр. Уруглар ойнаар тыва шагаа оюннары: кажыктаар, «Аскак кадайлаары» , чинчи чажырар оюн, дурген чугаа-биле маргыжары, кожумак ырылар-биле маргыжары, тевектээри, шыдыраалаары, тывызыктажыры болгаш оске-даа оюннар.

1. Шагаа хуну моорейлиг

Адыш – чарыш маргылдаалыг

Ийи кезек уступ алгаш

Оюн – хогже кирээлинер!

2. Чанчыл ындыг, ужур ындыг

Чалыы салгал уламчылаал!

Аалдарга уступ алгаш,

Адаан-моорей кылыылынар!

     Кайы аалдын уруглары аас чогаалынга кончуг эвес корээлинер, уруглар! Ынчангаш «Устуу аалдын уруглары» болгаш «Алдыы аалдын уруглары» кылдыр усчуп алыылынар. 1-ги моорей йорээлдкр моорейинден эгелептер бис бе?

     1-ги моорей. Йорээлдер моорейи.

     1-ги оореникчи:

     Эрги чыл сен эки чолду

     Эктивисти ажыр шаннадын

     Байырлажып удеп тур бис,

     Байырлыг чылым байырлыг!

     Чаа чылым, Аът чылым

     Сагыш ышкаш моорлап келдин.

     Чаа чылым амыр-ла бе!

2-ги оореникчи:

Ажы-толге башкыларга

Аас кежиин шаннап келем.

Ада-ие чонувустун

Ажыл-ижи будуп турзун!

Азыраан мал менди турзун,

Ажы-толу мандып турзун!

Аас-кежии, курай-курай!

Амыр-тайбын, курай-курай!

Эр-хейлер!

2-ги моорей ДЖурген чугаа, узун тыныш

Башкы:

Дурген чугаа, узун тыныш чугаалаанда

Дужуп бербес болгай силер

Дургеденер келинерем

Дурген чугаа, узун тыныш кымда барыл?

9б а)Дурген-дурген дурген чугаа

Чугаалаза шуут солун

Солунназа соон бодаар

Бодаарлаза боду эрес

Эрестезе эвилен-даа

Эрнин Эри чораан дижир.

9в б)Билдим билдим бистин класс

Класстаза кымны чок дээр

Дээрлезе дедир барба

Барбалаза баарын кадар

Баштак кыстар бисте деп бил.

     Эр-хейлер, дурген чугаага кайынар-даа дужуп беребес-тир силер. Ам дараазында узун-тынышка кужувус шенежиптер бис бе7 (2 оореникчи узун-тыныш чугаалаар.)

     Тывызыктар моорейи

      - Оюн-тоглаавысты уламчылап, ийи тала тывызыктажып, ойнаптар бис бе? Бир эвес тып чадай берзинзе, бааажызын айтырып ап болур. Че-ве, салып эгеледим-не!

1. Ак теве 12 бодаган торээн (чыл, он ийи ай)

Алдын теректин адыры он ийи.

Унген бурузу уш чус алдан

2.Дендии куштуг, девиденчиг уннуг. (динмирээшкин)

3.Ог иштинде алдын кадын ойнап-ойнап удуй берди. (от)

4.Ала аъдым хыл кажаалыг. (карак)

5.Ак ширтек хову шыпты. (хар)

6.Тии чок торгум, дизии чок чинчим. (дээр, сылдыстар)

7. Беш алышкы дош чуктеди. (5 салаа, дыргактары)

8.Тейлеп-ле турар, тейлеп-ле турар,

Тейлээн соонда, теккилелдир узер (балды)

                                             Улегер домактар моорейи

1 башк-чы: Тыва чоннун аас-чогаалы

                      Салгал дамчып чедип келген

                      Оттур соглээн улегер домаа

                      Озуп орар салгалдарны кижизидер.

2 башк-чы: « Улегер домакта нугул чок» дижир болгай. Дараазында улегер домактарга моорейден чарлаар бис бе? (Улегер домактар моорейи)

     Мен эгелеп каарымга билир улус бар болза тондурер силер. Кайы командадан улегер домактарны ковей билир эвес хынаптаалынар.

1. Ужук билбес кижи… (Уну чоктан дора.)
2. Кижи озер… (Кидис шойлур)
3. Чадаг чорба, аъттыг чор… (Чааскаан чорба)
4. Чадаг кижиге чер ырак…(Чалгаа кижиге чем ырак)
5. Куш уязынга ынак… (Кулун иезинге ынак)
6. Шевер кижи мактадыр… (Чевен кижи бактадыр эштиг чор)
7. Эки кижээ эш хой… (Эки аътка ээ хой)
8. Шугум чазаарда, шыгаар… (Шуугаар бетинде, боданыр)
9. Шапты бижек эътке дыынмас… (Чалгаа кижи ишке дыынмас)

Туннел.

Башкы:

 - Аастыгга алыспас.

Аас чогаалга шыырак, кайгамчыктыг чечен-мергенинерни коргустунер, уруглар. Моорейлерге киришкенинер дээш, улуу-биле четтирдивис.

 - Ыдык байырлалывыс шагаа дугайында ажыктыг чуулдерни билип алган деп идегевишаан, клазывыс шагын тондурээли.

1 башк-чы: Унуп орар Аът чылда

Чаялганар будер болзун,

Ада-ие, ажы-толге,

Ачы чолдуг башкыларга,

Эртем оруу ажык болзун!

Эге оруу бурун болзун!

Ада Хунге, ие Черге,

Ак-кок Дээрге, Отка, Сугга,

Айдыс кылып, чажыг тажып,

Авыралдап чудуулунер!

1 башк-чы: Унуп орар аът чылда

Чаяалганнар будер болзун,

Ада-ие, ажы-толге,

Ачы-чолдуг башкыларга,

Эртем оруу ажык болзун!

Эге оруу ажык болзун!

Ада Хунге, ие Черге,

Ак-кок Дээрге, Отка, Сугга,

Айдыс кылып, чажыг чажып,

Авыралдап чудуулунер!

2 башк-чы: Уткуп турар Аът чылы

Уттундурбас буян-кежиктиг,

Ууттунмас элбекшилдиг болзунам!

Байлак дужут хайырлазын, оршээ!

Багай чуве хайлы берзин, оршээ!

Чаа чыл-биле бугу чонум,

Шагаа-биле курай-курай!

Шупту:Курай- курай!