Фестиваль открытых занятий
план-конспект по музыке

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное

учреждение детский сад «Радуга» г. Чадан Дзун-Хемчикского кожууна

Республики Тыва

Улуг болукке ажык кичээлдин тургузуу

Темазы:

«Хогжумчу Оскус-оолдун аалынче аян-чорук»

(Тыва улустун хогжум херекселдери биле таныштырылга)

Кичээлди ыры

 кичээлинин башкызы

Куулар Аяс Михайлович

 тургускан

Темазы: «Хогжумчу Оскус-оолдун аалынче аян-чорук»

Улуг болукке ажык кичээлдин тургузуу

Кол сорулгазы: «Тыва улустун хогжум херекселдери биле таныштырылга»

Ооредир сорулга. Тыва улустун хогжум херекселдерин ангылап билири болгаш, оларнын унун ылгап билиринге ооредир.

Сайзырадыр сорулга Тыва улустун аас-чогаалын ажыглап тургаш, уругларнын чугаазын сайзырадыры; уругларнын угаан бодалын, аас-чугаазын сайзырадыр.

Кижизидер сорулга. Улустун аас-чогаалынга уругларнын сонуургалын бедидери; тыва хогжум херекселдеринге сонуургалдыг болгаш, камныг болурунга кижизидер.

Дерилгези: Ог ханазы, улегер состер, флешка, экран, проектор, ноутбук, тыва хогжум херекселдери: (игил, бызаанчы, дошпулуур, чадаган, хомус.)

Оскус-оолдун ролюнда- Монгуш Айдыс Шолбанович

Кичээлдин чорудуу.

Организастыг кезээ.

Экии, уруглар! Бис бо хун хогжумчу Оскус-оолдун аалы баар бис. Оскус-оол биске солун чуулдер белеткеп алган, ынаар бараалынарам уруглар! (уругларнын харыызы)

- Мында Оскус-олдун талдан кескен хаак аттары бар, шупту мунупкаш чоруптаалынар

- Шу-шу – дээш, Оскус-оолдун аалынче чоруптар, Оскус-оолдун аалынга чедип келир.

- Оскус-оолдун аалынын эжии ажык чуве - дир уруглар, Оскус-оол бисти манап чадааштын, чазаныр ыяш дилеп чоруй барган боор ырак тандызынче, Оскус-оол онза-солун бисте чуну белеткеп берген кижи боор.

Кол кезээ.

- Бээр  корээлинерем, бо чуруктарнын аразында чуу ылгалып турар дыр, тывынарам уруглар! (слайдыда чуруктар аразында хогжум херексели)

(Уругларнын харыылары)

- Шын дыр, эр-хейлер!

- Ынчангаш, биске Оскус-оол онза-солун чулер белеткеп берген – дир, уруглар  (Уругларнын харыылары)

- Тыва хогжум херекселдери биле оон-даа чоок кылдыр таныжып алыр бис бе, уруглар?

- Мен баштай  тыва улустун хогжум херекселдеринин тыптып келгенинин кыска тоогузун силерге чугаалап берейн.

-Шаг-шаанда чер кырынга ангы-ангы аймак-чоннар, чангыс черге чыглып чуртап эгелээрге, ынчан кижилер ужук - бижик  даа бижип билбес турда, ол уеде-ле аялга биле соктаар хогжум тыптып келген. Оон соондан-на хемчээл аайы - биле кылган калбак ыяштарны, улуг-бичии, борбак-калбак даштарны соктаарга, ангы-ангы уннерлиг аялгалар эгелээн. Оон эгелээш-ле хогжум херекселдери тывылган. Оларын аразында бистин тыва хогжум херекселдери база тыптып келген.  

 - Кандыг-кандаг тыва улустун хогжум херекселдерин билир силер уруглар, адап корунерем? (Игил, бызанчы, дошпулуур, чадаган, хомус)

-Шын-дыр, эр-хейлер, уруглар! Бо хун менде ангы-ангы хевирлерде кылган хогжум херекселдери бар. (Слайдылаан чуруктарны коргузер)

Игил —бо дээрге ийи хылдыг Игил-деп  хөгжүм херексели-дир уруглар,  «Игил» деп сөс «ийи-хыл» деп сөстен укталган.

Игилдиң тургузуу – биле таныштырайн: бажы, кулактары, үстүү текпииш, уну, арны, ун ундурер уду, адаккы текпииш, ийи хылы, хааржаа. Игилдин чанында турар ча - ол кезээде игил биле кады чоруур, бир эвес ча чок болза игил аялгалап ойнаттынмас.

Бызаанчыны:- бызаанчынын игилден ылгалып турар чуулу. "Бызаа үнү" деп сөстен ооң ады укталып тывылган. Бызаанчы 2 азы 4 хылдыг болур.

Бызанчынын тургузуу: (тургузуун чугалаар, хоонун чугалаар, канчаар ойнаарын ойнап айтып бээр)

Бызаанчынын чазы – чанын кирижин 1 дугаар биле 3 дугаар хылдын аразындан чорудуп каан.

Дошпулуур — 3 хылдыг хылдап ойнаар хөгжүм херексели. Дошпулуурнун тургузуун тайылбырлааш, дошпулуурга ойнап бээр.

Чадаган- хөй хылдарлыг, "чада кагган" дээн уткалыг хөгжүм херексели. Тургузуун, канчаар ойнаарын, кандыг уннуг, чуну каастап турарын тайлбырлаар. Чадаган — хөй хылдыг, эрте-бурунгу болгаш эң-не нептереңгей хөгжүм херекселдериниң бирээзи. Чадаганның амгы чаа хевирлерин шуугай, демир удазыннар ажыглап, кадып, хырбалап тургаштың, кылган боор.

Демир-хомус- ийи талазында демир чаактарлыг, ортузунда чоорту чиңгелеткеш, бажын дугаландыргаш, борбайтып каан демир дылдыг херексел. Ооң узуну бир сөөм хире. Бо дээрге эң бичии хөгжүм херексели-дир. Ол бичии кижиниң адыжынга-даа сына бээр. Ындыг-даа бол, ол бодунуң янзы-бүрү күүседикчи аргалары-биле өске хөгжүм херекселдеринден хензиг-даа дудак чок.

Демир-хомуска ойнаарының аргалары янзы-бүрү, ол күүседикчиниң уран-чаяанындан хамааржыр. Тускай аялгалар-даа күүседип, бүгудеге сураглыг ыры аялгаларын-даа ойнап, арга-арыгның шиилээрин, хаттың хадыырын, куштарның эдерин, дуруяаның алгызын, аъттың киштээрин-даа өттүнүп болур. Оюн үезинде хомусчунуң эриннери, дылы, боостаазы, оң холунуң салаалары, угаан-медерели болгаш тыныжы идепкейлиг ажылдаар. Чамдык күүседикчилер хомузун дедир тудуп алыр, херекселдиң дылын кижиниң дылы шимчедип орар.

Оскус-оол кирип кээр. Амыр –мендизин солчуп, аяк-шайче чалаан.

Тыныш органын сайзырадырынга мергежилге. «Аякта шайны соот».

Башкызы.

- Оскус-оол, силернин аалынарда бо кайгамчык тыва улустун хогжум херекселдерин уруглар биле сонуургап коруп, таныжып алдывыс.

Оскус-оол.

- Ындыг болза шылай берген боор силер уруглар, мага-бодувусту дыштандырып, ойнаптаалынарам!

Сула шимчээшкин: «Декей-оо».

Башкызы.

- Уруглар, кайы-хире тыва хогжум херекселдерин билип алган эвес бис, оюндан ойнаптаалынарам.

Оюн: «Хогжум херекселин тып»

1 уругга-ла 5 хогжум херекселинин чуруу турар, башкы бир хогжум херекселин адаарга чуруктарнын бирээзин кодурер.

- Уруглар, мен силерге тыва улустун хогжум херекселинин дугайында тывызыктар тыптырайн, тып корунерем?

Тывызыктар.

1. Эъткир-суткур малывыстын, эткен уну мында келди (бызаанчы)             - эр-хей (хогжум дурзузу бээр)
2. Кулугурнун кулан долгаар, барасканнын баарын суйбаар (игил)              - эр-хей (хогжум дурзузу бээр)
3. Черни-дээрни дээскиндир, челиптерге хоглуг апаар (дошпулуур)             - эр-хей (хогжум дурзузу бээр)
4. Хойлап алыр хоюгбай, хогжумнернин хеймери (хомус)                            - эр-хей (хогжум дурзузу бээр)
5. Чада каган чарашпай, чангыс эвес хылдыгбай, ору-куду суйбаарга откут уннуг хоглугбей (чадаган) - эр-хей (хогжум дурзузу бээр).

Оскус-оол биле байырлашкаш чоруур

Ам дедир хаак аъттарывыс мунупкаш, садикче чоруптаалынар..

Быжыглаашкын

Кым деп маадырнын аалынга четтивис уруглар? Оскус-оол биске чуну белеткеп бергендир уруглар? Чуу деп тыва хогжум херекселдери билип алдынар уруглар? Тыва хогжум херекселдери кандыг хевирлерлиг дир уруглар? Игил биле бызаанчыны канчаар ойнаар дыр, дошпулуур биле чадаганны канчалдыр ойнаар дыр уруглар? Эр-хейлер, бо хун бис тыва улустун хогжум херекселинин дугайында дыка хой чуулдерни ооренип алган бис. Тыва хогжум херекселдерин канчаар ойнаарын база эки билип алдывыс уруглар.

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное

учреждение детский сад «Радуга» г. Чадан Дзун-Хемчикского кожууна

Республики Тыва

Ортумак болукке ыры кичээлинге ажык кичээл

Темазы: 

«Шивижигеш аалдап келди»

Кичээлди ыры

 кичээлинин башкызы

Куулар Аяс Михайлович

 тургускан

Ортумак болуктун уругларынга

ыры кичээлинге ажык кичээл

Темазы: «Шивижигеш аалдап келди»

Кол сорулгазы: 

Ооредир сорулга.

Башкынын дузазы биле ырны уделгелиг, уделге чокка-даа оору-биле денге эгелеп, тондуруп аялганы чазыг чок кылдыр дамчыдып билир кылдыр ооредир; Танцынын ритмиктиг шимчээшкинерин аялга аайы-биле шын сагып кылаштап часкап ооредир.

Сайзырадыр сорулга 

Уругларны хогжумге билиглерин улам ынай калбартып сайзырадырын уламчылаар, хогжумге хандыкшылын улам бедидер, хогжумну дыннаар кузелин ханыладыр; хогжумну кичээнгейлиг, сонуургалдыг дынаары, дыннап турар ырыларнын болгаш пьесаларнын аялгазын шын танып билири болур.

Кижизидер сорулга.

Ыры –хогжумге сонуургалдыг болурунга болгаш ырлап турган уеде бодун чараш кылдыр алдынып билиринге кижизидер.

Кичээлге ажыглаар чуулдер: Музыкальный центр, ноутбук, шивижигеш, картондан кылдынган ном.

Уругларга улээр чуулдер: харжыгаштар.

Кичээлдин чорудуу.

Организастыг кезээ.

 (Хоглуг аялга аайы-биле уруглар группаже кире халчып келир)

-Экии, уруглар! Мени Аяс Михайлович дээр, Чадаана хоорайнын «Радуга» аттыг уруглар садынын ыры башкызы дыр мен.

Мен силерде бо хун аалдап келдим.

- Кандыг аялга биле кирип келдинер уруглар, оожум бе азы дурген аялга биле бе азы марш биле кирип келдинер бе?

-Хоглуг дурген аялга биле кирип келген шээй силер

- Уруглар, огге келген кижи биле чуну канчаар ужурлуг ийик бис?

(мендилежиир)

- Ийе кирип келген кижи биле бир дугаарында мендилежиир шээй бис, уруглар.

- Ынчангаш мендилежиптээлинерем

- Мээн биле кады бо состерни оожум, эргеленчиг кылдыр мендилежиптээлинер?

Хунчугежим, экии!

Ак-кок дээрим, экии!

Салгынчыгаш, экии!

Эжим-оорум, экии!

- Ам хоглуг-хоглуг кылдыр мендилежиптээлинерем?

- Эр-хейлер!

- Уруглар, удавас кандыг байырлал чоокшулап кел чыдар ийик?

У:- Чаа-чыл байырлалы.

- Ийе чаа-чыл байырлалы, ынчангаш Соок-Ирей бисче сос чоргузупкан, дыннап коор бис бе?

(Соок-Ирейнин даалгазы)

(эжик соктаар) – Уруглар эжик соктап тур, мен барып коруптейн (номну ап алыр)

Кол кезээ.

- Соок-Ирей бисче хуулгаазын номун чоргузупкан, бо корунер даан (белектин даштын часкаш номну коргузер)

- Чаражын корунерем уруглар!

- Ажыдып номчуп коор бис бе?(ажыткаш коор)

- Ой, уруглар, мен номчуп шыдавас тыр мен, мында ужук чок шээй, танывазым демдектер бар чуве дир, силер билир силер бе уруглар? Чуу демдек чувел бо уруглар?

- Нота дыр, бо ноталар композитор кижинин ужук ышкаш ангы-ангы аялгалар чогаадыр демдектери дир уруглар.

- Бо ноталарны дыннаалынарам, кандыг аялга дынналыр эвес, а силер ол аялганы кичээнгейлиг дыннааш, чуу деп ырынын аялгазы-дыр тып корунерем уруглар (аялгазын дыннадыр «В лесу родилась елочка»)

- чуу деп ырынын аялгазы дыр? (уруглар харыылаар)

- Шын-дыр эр-хейлер!

- Дараазында арында чуу бар эвес коруптээлинерем (ажыткаш коргузер, уруглардан айтырар)

- бо чуулерил уруглар (уругларнын харыызы)

- Шындыр, харжыгаштар шежил

- Кышкы уеде черни чуу шыва алы бээр ийик? (хар)

- Хой харжыгаштар каттышкаш хар апаар шээй уруглар.

- Ам бо бичии харжыгаштарны силернин адыштарынарга улеп берейн.

- Уруглар, бо харжыгаштарны черже оожум ужудуп бадырып корээлинерем? Думчуувус биле оожум киир тынгаш, чоорту куштуг кылдыр ундур уруптер бис баштай мен коргузуп, айтып берейн. (уругларга коргузер, оон тыныш органын сайзырадырынга мергежилгени ажыглап кууседир)

 - Оо, ам бисте база харлыг шээй уруглар, бээр тогериктей туруптаалынарам, харжыгаштар черже бадарда долганып танцылап бадар шээй, бис харжыгаштар танцызын аялга чокка санап тургаш ооренип корээлинерем (харжыгаштар танцызынын ооредир)

1-ден, 4 такт иштинде чангыс черге ийи холун арты-мурнунче чайып шимчениир.

5ки тактыда бир базым бурунгаар баспышаан ийи холун хорек дужунга чедиргеш дедир базымда ийи холун денге бадырар.

6-гы тактыда 4 сан иштинде ийи холун оору кодурбушаан чартык базымнап долганыыр.

7-8 тактыны 5-6гы тактыларны каттаптаар.

9-10 дугаар тактыда 8 сан ишти чартык базымнап тогериктей кылаштаар.

11ги тактыда тогерик иштинче ийи холун кодурбушаан киир кылаштаар.

12ги тактыда холдарын оору тутунчуп алгаш 4 катап чаяр.

13ку тактыда 4 сан ишти ийи холунун адыжын чада тудуп алгаш дедирленип кылаштаар.

14те ийи холунун адыжын чышпыр чада туткаш чайганыр.

15-16 тактыда олла хевээр чартык базымнап он талазынче долгангаш чаяр.

17-18 тактыда 5-6гы тактыларны каттаптаар.

19-20де 8 сан ишти чартык базымнап тогериктей кылаштаар.

Солгу 2 тактыда 5-6гы тактыларны каттаптааш тондурер.

- Ам аялга биле танцылаптар бис бе уруглар? (харжыгаштар танцызын аялга биле кууседир)

- эр-хейлер! Мен силерден бир тывызык тыптырайн?

«Чайын-даа, кыжын-даа чингир ногаан онун салбас» - чуу ийик тып корунерем уруглар (уругларнын харыызы)

- шын-дыр, уруглар.

- Хуулгаазын номувустун 3-ку арнын ажыдып коолунерем

- бо чуу-дур, уруглар?

- (шиви)

- Оюндан ойнаптаалынарам

- Бээр корунерем (экранче айтыр) мында улуг-бичии шивижигештер чуруктары коступ турар дыр бе, уруглар?

-Улуг шивини чангыс часкаар, а бичии ийи шивижигештерни ийи часкаар шээй бис.

-Баштай мээн биле денге часкаалынарам (катай часкадып ооредир)

-Ам мен айтыырымга часкап корунерем.

-Ам бичии дурген часкаалынар (часкаар) эр-хейлер!

- маленький елочка холодно зимой деп ырлап тургаш часкаптаалынарам. (шупту ырлажып тургаш денге часкаар)

Эр-хейлер!

-Уруглар бо чуу изидир (тыптырар, оон аялга дузазы биле тыптырар)

- Койгунун изи шээй уруглар, койгун канчаар шурап маннар ийик аялга аайы биле шураалынарам. (койгун ышкаш кылдыр шурадыр)

-Уруглар, ам бо чуу деп дириг амытаннын изи чувел билир силер бе? (тыптырар, оон аялга дузазы биле тыптырар)

-Адыгнын изи шээй уруглар, адыг канчаар кылаштаар ийик, кылаштаптаалынарам (аялга аайы- биле адыг ышкаш кылаштадыр)

-Адыг биле койгунун изи бисти дыка чараш шиви чанында экелген шээй уруглар!

-Бо шивижиктин чаражын корунерем, шивини долгандыр ырлап кылаштаалынарам (Шивижигеш деп ыры биле долгандыр ырлажып кылаштаар)

Быжыглаашкын.

- Ырыларнын аялгазын чунун бижип каан болурул?

-Аялгалар кандыг темпилиг болурул?

-Кандыг маадырлар чокта чаа-чыл болбазыл уруглар?

-Ийе Соок-Ирей болгаш Харжыгаш чокта чаа-чыл болбас шээй.

-Уруглар ам база Соок-Ирейден сос келгендир дыннаптаалынарам

(Соок-Ирейнин байырлыг чугаазы)

-уруглар кичээливис моон биле дозулду байырлыг уруглар!