Доклад "Сохранение и развитие бурятского языка в МБОУ "Торская СОШ"
статья

Амар мэндэ, хундэтэ  

аймагаймнай буряад хэлэнэй багшанар!

     Муноодэр манай hургуулида хурэжэ ерэhэндэтнай таанадтаа ехэл баярые хургэнэбди.

     Хэдэн жэлэй туршада буряад хэлэеэ яажа хүгжөөхэб, яажа гамнажа ябахаб гэhэн асудалнууд мүнөө сагта  ехэл шухала болоод байна гэжэ булта мэдэнэбди. Жэл ошохо тума, буряад хэлэн дээрээ хөөрэлдэхэ зон ехэл үсөөн болоод байна. Хүүгэдэй сэсэрлигhээ, эхин классуудhаа эхилээд аха класуудта  хүрэтэр үхибүүднай ород хэлэн дээрэ хөөрэлдэнэ гээшэ.

    2019-2020-хи  hуралсалай жэлдэ манай hургуулида 133 Һурагшад hурана, хүүгэдэмнай сэсэрлигтэ 34 үхибүүд ябана гээшэ. Мүнөө сагта Россин эрдэм hуралсалда шэнэ шэглэлнүүдэй нэбтэрэн орожо, бэелүүлэгдэжэ байха  сагта,  Буряад Уласай  hуралсалай эмхинүүдтэ, буряад хэлэ бэшэг шудалалгада гүнзэгы анхарал хандуулагдана.  Гансашье  Буряад гүрэндэ бэшэ, харин баhал манай hургуулида түрэлхи хэлэеэ, буряад арадайнгаа оюун бодол, ёhо заншал, соел гэгээрэлые hэргээхэ, хүгжөөхэ, дэлгэрүүлхэ талаар hүүлэй жэлнүүдтэ ехэ ажал хүдэлмэри  ябуулагдажа байна.

  Манай hургуулиин буряад хэлэнэй, эхин классудай   багшанар, хүүгэдэй сэсэрлигэй хүмүүжэлэгшэд буряад хэлэеэ яажа гамнахаб, саашань хүгжөөхэб гэhэн программа зохеогоо гээшэ. Энэ программын гол зорилгонууд хадаа иимэ:

• Ургажа ябаа залуу үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэhэ hууриие гүнзэгыгөөр ба бата бэхеэр үгэхэ;
• Һурагшадые Буряад республикын гүрэнэй аман ба бэшэгэй хэлэтэй болгохо;
• Ниитын болон ажахын хэрэгтэ түрэлхи хэлэеэ хэрэглүүлжэ hургаха;
• Буряад арадайнгаа түүхэ, аман зохеолойнь баялиг, ёhо заншал, соел болбосорол эдэ бүгэдэндэ түшэглэн, тэдэниие hургажа, хүгжөөжэ, хүмүүжүүлжэ, буряад үндэhэ яhатанай гүнзэгы мэдэрэл бүрилдүүлхэ.

Тус зорилгонуудhаа дулдыдан, буряад хэлэ заажа байhан багшанарай урда иимэ шухала эрилтэнүүд табигдана:

1. Нэн түрүүн түрэлхи хэлэеэ заажа байhан багша хадаа өөрөө хэлэ бэшэгэй талаар үндэр хэмжээнэй эрдэм мэдэсэтэй, буряад хэлэнэй саашанхи хүгжэлтын гол зорилгонуудые гүнзэгыгөөр ойлгохо ёhотой;
2. Һурагшадай эрдэм мэдэсын эрилтэнүүдэй стандарт ба программа шудалжа, багша буряад хэлэ заалгые түсэблэхэ;
3. Хэлэлгын культура (соел)  дээшэлүүлхэ, гүнзэгырүүлхэ, зохеохы ба холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгын хүдэлмэринүүдые хэшээлэй алишье шатада хараалха, түсэблэхэ.
4. Буряад хэлэнэй багшын дуй дүршэл дээшэлүүлхэ;
5. Тооро тосхондоо буряад хэлэнэйнгээ үүргэ үргэдхэхэ;
6. Yхибүүдтэ буряад арадайнгаа еhо заншал, аман зохеолтой hайнаар танилсуулха, мэдүүлхэ.

       Буряад хэлэеэ хүмүүжүүлхэ, гамнаха гэжэ табиhан зорилготой хадаа, бидэ hургуулидаа мүнөө иимэ ажал ябулгана гээшэбди:

1. «Уран үгэ» гэhэн кружок хүдэлнэ;
2. Классhаа гадуур ажал ябуулагдана;
3. Буряад хэлэнэй олимпиада жэл бүхэн үнгэрнэ;
4. Түсэлнүүд бэелүүлэгдэнэ;
5. «Буряад хэлэнэй hара» гэhэн найр наадан hургуулида ба хүүгэдэй сэсэрлигтэ үнгэрдэг;
6.  «Сагаалганай уулзалга» hургуулида ба хүүгэдэй сэсэрлигтэ үнгэрдэг;
7. «Баатар Дангина» мүрысөөн hургуулида ба хүүгэдэй сэсэрлигтэ үнгэрдэг;
8. «Будамшуу» мүрысөөн;
9. «Гуламта», «Бамбаруш»;
10. НПК «Буряад арадай ёhо заншал»;
11. НПК «Легенды родного края»;
12. Түнхэн аймагай уран зохеолшодтой уулзалганууд үнгэрнэ;
13. Ж.Д. Юбухаевай мүнхэ дурасхаалда зорюулагдаhан удэшэ г.м. үнгэрнэ.

     Дээрэ бэшэгдэhэн зорилгонуудые хүсэд дүүрэнээр бэелүүлхын тула манай буряад хэлэнэй, эхин классудай багшанар, хүүгэдэй сэсэрлигэй хүмүүжэлэгшэд буряад хэлэ заалгада олон янзын арга методүүдые хэрэглэдэг.  Һуралсалай жэлэй эхиндэ ба түгэстэнь багшанар буряад хэлээр, литератуураар класс бүхэндэ hурагшадай мэдэсэ шадабариин хэмжээе элирүүлхэ зорилготойгоор хэдэн ондоо түхэлэй шалгалтын хүдэлмэринүүдые  дүүргүүлдэг. Һурагшадые hургаха, хүгжөөхэ, хүмүүжэлхэ зорилгонууд түрэлхи хэлэнэй, уран зохеолой хэшээлнүүдтэй  нягта холбоотойгоор элдэб онол аргануудаар, жэшээлхэдэ интергрированнэ аргаар гэхэ гү, али заагдажа байгаа предмедүүд хоорондын харилсаанай аргаар  хэшээлээ бэелүүлдэг. Харин мүнөөдэр таанад эхин классай  багша Хусаева В.Л. хэшээлдэ ба Янданова М.И. классhаа гадуур хэшээл яагаад үнгэрөөб гэжэ   хараа еhотойт. Буряад хэлэнэй багшанар үхибүүдые эрдэм номдо hургахаhаа гадна, ажал хүдэлмэриин дуй дүршэлтэй болгохо, олониитын хэрэгтэ бэеэ зорюулхаар хүмүүжүүлхэ гэжэ ехэл оролдонод.

    Буряад зон угаа уhанда хаядаггуй гэжэ үхибүүдтэ ойлгуулхын тула багшанар буряад арадайнгаа урданай еhо заншалтай тэдэнээ танилсуулдаг. Энэ ажал ябуулхадаа hургуулидаа иимэ найр наадануудые  үнгэргэдэг:

1. «Нютагайм еhо заншал» гэhэн мүрысөөн;
2. «Буряад хэлэнэй hайндэр»;
3. «Сагаалганай уулзалга»
4. «Будамшуу»
5. «Баатар Дангина».

        Эдэ найр нааданууд hургуулида ба хүүгэдэй сэсэрлигтэ үнгэргэгдэжэ байхадаа, гансал буряад арадай еhо заншал  hэргээнэ бэшэ, харин патриотическэ хүмүүжүүлгэ болоно гэхэдэ алдуу болохогуй гэжэ hананаб.

      Гадна манай hургуулиин багшанар булта 2014 онhоо эхилээд ехэ гэгшын ажал ябуулаабди. Энэмнай хадаа БРИОПай эмхидхэhэн түсэл «Виртуальная экскурсия по просторам Бурятии» гээшэ. Энэ түсэл бэелүүлхэдээ, бидэн бүхы Түнхэн аймагай hургуулинуудаар ажал ябуулгаабди. Олон hургуулиинууд өөhэдын материалнуудые эльгээжэ БРИОПын сайт дээрэ  хэблүүлэгдэжэ гараhан байна.   Манай hургуулиин үхибүүд ехэл hонирхожо, материалнуудые суглуулаа, өөhэдөө олон мэдээгуй юумэеэ мэдэжэ абаабди гэжэ хэлсээ hэн. (можно показать презентацию). Энэ проект бэрхээр бэлдэhэн hургуули гээд дипломдо хүртэhэн зомди.

     Хэдэн жэлэй туршада манай hургуулиин үхибүүд «Будамшуу», «Баатар Дангина», «Наранай туяа» гэhэн конкурснуудта түрүү hуури эзэлдэг гээшэ. Гансал манай багшанарай дуй дуршэл энэ ажалда шухала бэшэ, харин үхибүүдэмнай өөhэдын бэлиг гээшэ. Харин баhал багша  бэлигтэй үхибүү хаража, илгажа  шадаха еhотой байна:

1. Эгээл түрүүшын алхам хадаа багшаолон үхибүүд сооhоо бэлигтэй үхибүү оложо шадаха.
2. Һүүлдэнь тэрэ үхибүүндээ сэдьхэлдэнь тааруу үгэнүүдые олохо, дуратай дууень дуулуулха, дуратай шүлэгыень сээжэлдүүлхэ, шадалдань таараха зүжэг наадуулха г.м. шухала.  Мини hанахада, энэ хадаа багша хүүнэй ехэл шухала эрилтэ гээшэ.

«Будамшуу» гэhэн конкурсдо манай hурагшадай дабаанууд (Финал):

1. 2012 он – Гыргенов Буянто -3 hуури;
2. 2015 он – Янданов Амгалан – 1 hуури;
3. 2016 он – Халудоров Мунко – 1 hуури.

 «Баатар Дангина» Улаан Удэ ( Финал):

2011 он – Янданов Амгалан – 3 hуури;

2014 он – Янданов Амгалан – 2 hуури;

2016 он – Халудоров Жамбал – 3 hуури;

2018 он – Гергенова Инесса – Гран При хүүгэдэй сэсэрлигэй конкурс Түнхэн аймагта болоhон

2019 он – Янданов Амгалан – Гран При.

    Тобшохоноор, иимэ ажал хүдэлмэри манай hургуулида үнгэргэгдэнэ гэжэ таанадтаа хөөрэбэ гээшэб. Эгээл шухала ажалаа тоолобоб.  Харин энэ хэрэгтэй ажалаа саашань бэелүүлжэ, үшөө hонин найр наадануудые, мүрысөөнүүдые үнгэргэхэ гэжэ түсэб урдаа табяад, бидэ Тоорын оразовательна округой hургуулинууд  хамтаа хүдэлжэ, бэе бэедээ туhа хүргэлсэжэ, үхибүүдээ буряад хэлэндэнь hургажа байхамнай болтогой гээд, таанадаа иимэ хамтын ажалай примернэ программатай танилсуулхаяа hананаб. (программу показать).

   Һурагшадые hургалга, хүгжөөлгэ, хүмүүжүүлгын зорилгонуудые сагай эрилтэдэ таарамаар бэелүүлхын тула, буряад хэлэ  ба уран зохеол заажа байhан багшанар өөрынгөө эрдэм мэдэсые, дуй дүршэлые саг үргэлжэ дээшэлүүлжэ, методикодо, психологидо  бии боложо, хэблэгдэжэ байдаг  эрдэмтэдэй, шэнэдхэгшэ багшанарай шэнжэлгын хүдэлмэринүүдые ба  Түнхэн аймагайнгаа түрүү бэрхэ багшанарай  дүй дүршэл үзэжэ, шүүмжэлжэ, ажал хүдэлмэридөө нэбтэрүүлжэ байхамнай болтогой гэхэ байнаб.

Анхаралаа хандуулhандатнай баярлааб. Асуудалнууд би юм гү?