Нравственно - экологическое воспитание учащихся.
статья на тему

Укучыларга әхлакый - экологик тәрбия бирү.

   “Авыл мәктәбендә белем бирү процессында экологик культура формалаштыру” темасына үткәрелгән Республика фәнни-методик семинарында чыгыш.  

   Арстамбекова Гөлфия Зөфәровна. Эзмә урта гомуми белем бирү мәктәбенең

химия-биология укытучысы.

Соңгы елларда "экология" сүзе сөйләмебездә еш кулланыла. Экология - тере организмнар һәм тирәлек шартлары арасында үзара бәйләнешләрне өйрәнүче фән.Тере организмнар бер-берсенә һәм тышкы тирәлеккә, ә тышкы тирәлек шартлары тере организмнарга тәэсир итә. Һәм бер генә тәэсир дә эзсез югалмый. Тирә-юньгә яхшы тәэсирме ул, начармы, һәрберсе үзенчә чылбыр реакциясе китереп чыгара. Планетабызда күзәтелүче глобаль экологик кризис кешенең табигать белән мөнәсәбәтләренә дә үзгәрешләр кертте. Дөнья цивилизация- сенең бөтен казанышларына икенче күзлектән карарга мәҗбүр итте. Шунлыктан экологик культура һәм экологик тәрбия зур әһәмияткә ия. Чөнки кешелекнең исән калуы, бу планетада киләчәктә дә яши алуы, аның үлеп бетүгә яки мутацион деградациягә дучар булуы да нәкъ менә үзебезнең һәм балаларыбызның экологик тәрбиясенә бәйле. Шуңа күрә дә һәрберебезнең укучыларда экологик культура тәрбияләүгә керткән өлешен кешелек дөньясын үлеп бетүдән коткару миссиясе дип санарга була.

Мәктәбебездә экология аерым фән буларак укытылмаса да, биология, география, химия, тел фәннәре, гомумән барлык фәннәр, тәрбия сәгатьләре эчтәлегендә экологик тәрбиягә зур урын бирелә.

Экологик тәрбия бирүдә химия укытучысының роле бик җаваплы. Ул үз предметы аркылы укучыларда экологик аң тәрбияләргә һәм укучылар аша аларның әти-әниләренә дә тәэсир итә алырга тиеш. Кайбер кешеләрдән, хәтта массакүләм мәгълмат чараларында да “химия табигатьне пычрата” яки “химик матдәләр табигатьне пычрата” дигән сүзләр очратырга  туры килә. Чынлыкта  исә химия – кешелек дөньясына хезмәт итүче, аны киендерүче, туендыручы, көнкүрешен җайлауга юнәлдерелгән фән. Менә шушы бинаны төзегән кирпеч тә, цемент,  буяулар, мебель материаллары, лаклар, пленкалар, кәгазь, пыяла, пластмасса, безнең өстәге киемнәр, көнкүреш предметлары химик реакцияләр нәтиҗәсендә табылган бит. Чынлыкта химия табигатьне пычратмый, ә бу фәнне  белмәгән яки химик матдәләрне тиешсез кулланган кешеләр пычрата Җир шарын. Шунлыктан химия дәресләрендә мөмкин кадәр экология буенча җитди сөйләшүләр алып барыла.          Дәресләрдә экология буенча материаллар кулланыла, укучылар экологик проектлар эшләүдә катнашалар, иҗади эшләре дә экологик эчтәлек белән бәйле . Төп дәрес темалары экологик белем бирү белән интеграцияләнә. 8-11 классларда экологик компонет түбәндәге таблицада күренә. Мәсьәлән, 8 класста "Кислород, һава." темасын үткәндә озон катламының әһәмияте, атмосфера һавасының пычрануы; “Су” темасында аның кеше тормышында әһәмияте, суның сафлыгын саклау; 9 класста "V төркем элементлары" темасында туклану продуктларында нитратлар; “Сульфат кислотасы җитештерү”, “Минераль ашламалар” темаларында табигатькә антропоген тәэсир; 10 класста "Углеводородлар" темасында фреоннар, хлорорганик кушылмалар һәм диоксиннарның әйләнә-тирәгә йогынтысы; 11 класста "Д.И.Менделеевның Периодик законы" темасында радиоактивлык , радиациянең кеше организмына тәэсире һ.б. бик күп материаллар өйрәнәбез.

     Мөмкинлек булганда "Экологик химия" курсын аерым да укытырга була . Район мәгариф бүлеге тарафыннан оештырылган экологик эчтәлекле авторлык программалары конкурсларында катнашкан үзем төзегән "Химия һәм әйләнә-тирә мохит" факультатив курсы, “Химия авыл хуҗалыгында һәм көнкүрештә” электив курс программасы да химия һәм экология арасындагы бәйләнешне ачыклауга, әйләнә-тирәне пычратучы антропоген чыганакларны, химик призводствоның куркынычсыз ысулларын, Татарстанда химия промышленносте һәм аның табигатькә тәэсирен өйрәнүгә багышланган.

 Ә инде биология дәресләренең һәрберсе экология белән тыгыз үрелгән. Мәсьәлән, 8 класста һәрбер органнар системасын (кан әйләнеше, ашкайнату, сулыш һ.б.) үткәндә тирәлек шартларының бу органнарга тәэсире өйрәнелә. Мисал өчен, күпләр яратып эчә торган Кока-кола,  Пепси, Спрайт, Фанта тешләрдән кирәкле Са ионнарын чыгаралар. Чөнки аларга уксус, лимон, фосфор кислоталары өстәлә. Кока-кола һәм  кофе белән организмга – кофеин, шоколад белән теобромин, тәмәке төтене белән йөзләгән зарарлы матдә керә. Ашамлык калдыклары йогып калган полиэтилен пакетлар янганда диоксин – яман шеш авыруларын китереп чыгаручы матдә  барлыкка килә.  Шул рәвешле тышкы тирәлектән кергән матдәләренең организмга тәэсире аңлатыла . Әле тагын бик күп мисаллар китерергә мөмкин. Дәресләрдә экологик тәрбиягә зур урын бирүнең  нәтиҗәләре дә күренә. Төрле елларда укучыларыбыз экология буенча район олимпиадаларында биш  тапкыр призлы урыннар яуладылар,  экология буенча интернет-олимпиадаларда катнаштылар. Узган уку елында районда үткәрелгән укучыларның фәнни- гамәли конференциясендә 10 сыйныф укучысы Кадыйрова Гөлия химия буенча "Иод һәм аның кушылмалары" темасына фәнни- эзләнү эше белән катнашты. Бу эшнең "Иод һәм кеше сәламәтлеге " бүлегендә ул Саба районы территориясендәге чишмә һәм башка сулыкларда йод җитешмәү, шул сәбәпле Саба районының зоб авырулары саны буенча Республикада алдынгы урында тору проблемасын күтәрде. Эшен яклаганда санэпидемстанция, район үзәк хастаханәсеннән алынган мәгълүматларны кулланды. Районда шундый критик ситуация була торып эндокринолог штаты кыскартылуның нинди аяныч нәтиҗәләргә китерәчәген ассызыклады. Гөлиянең бу эшенә призлы урын бирелде һәм катнашкан эшләр арасында экологик иң актуаль проблемалы эш дип бәяләнде.

     Ләкин без экология турында дәресләрдә, тәрбия сәгатьләрендә күпме генә сөйләсәк тә, укучыларның экологик белемнәре бик яхшы булса да, чын экологик тәрбия аларның конкрет ситуациядә үз-үзләрен дөрес тота белү күнекмәләре булуда күренә.Ә менә бу күнекмәләрне формалаштыру, аларны чыннан да экологик культурага ия кешеләр итеп тәрбияләү - бик әкрен бара торган, зур түземлелек сорый торган эш. "Химия в школе" журналында чыккан мәгълүматлар буенча, җиргә ташланган кәгазь тулысынча таркалып бетсен өчен 2-10 ел кирәк. Консерв банкасы 90 ел, сигарет фильтры 100 ел, полиэтилен пакет 200 ел , пластмасса 500 ел, пыяла 1000 елда таркала ала. Шуны истә тотып без ел саен “Чиста күл”, “Саф чишмәләр” акцияләре үткәрәбез , яз һәм көз көне укучылар белән якын - тирә сулык тирәләрен чистартабыз. Узган ел 7 класс укучылары белән ясалма күл тирәсен, быел 8 һәм 10 класслар белән күл һәм чишмә кырыйларын чүптән арындырдык. Бу

эшләрдә катнашкан балалар үзләре дә сулыкларны чүпләмәсләр , башкаларны да тыярлар дип өметләнәбез.

Вариант содержания уроков с экологическим компонентом

по курсу химии 8-11 классов.