Авторская программа "Углубленное изучение бурятской литературы для 10-11 классов"
рабочая программа по литературе (10 класс)

Бортын юрэнхы һуралсалай дунда һургуули гэһэн һуралсалай муниципальна эмхи

Авторская программа

«Углубленное изучение родной литературы в 10-11 классах»

Өөрын һуралсалай программа

10-11 классуудта буряад литература гүнзэгыгөөр үзэлгэ

Зохёогшо: Цыденжапова Дарима Долгоржаповна буряад хэлэ литературын багша

Борто нютаг, 2016

Тайлбари бэшэг

Оршон сагай һургуулинуудта ФГОС-ой эрилтээр хэшээлэй ба хэшээлһээ гадуур ажаябуулгада онсо ехэ анхарал хандуулагдана. Тиин дээрэ хэлэгдэһэн эрилтын ёһоор, мүнөө үеын багшанар элдэб шэлэлтэ (элективнэ) курснуудай программануудые зохёожо, һурагшадтаа түрэл буряад хэлэ литератураяа, түүхэеэ, соёл болбосоролоо ба ёһо заншалнуудаа бүри гүнзэгыгөөр шудалхыень нүхэсэл байгуулха ёһотой.

Буряад литература тон һонин, баян түүхэтэй, удха түгэлдэр зохёолнуудтай, бүрилдэһэн сагһаа хойшо арад зоноо хүмүүжүүлэн өөрын харгыгаар хүгжэжэ ябана. Теэд һургуулиин хүүгэдтэ энэ баялигһаа ахир багахан хуби хүртэнэ. 5-6 классуудта жэл соо 68 час үгтэнэ. Ушар иимэһээ 10-11 кл. буряад литература гүнзэгырүүлэн шудалха зуураа, хүүгэдэй уран зохёол, литературын хүгжэлтэ тухай эрдэм мэдэсэ үргэдхэжэ, сэдьхэл бодолыень баяжуулха гэһэн гол зорилготойгоор тус программа зохёогдоһон байна. Ахамад классай һурагшад уран зохёолшодой намтар, ажаябуулга, зохёохы замтай танилсаха, уран зохёолой текст дээрэ анализ хэжэ, удхыень гүнзэгыгөөр ойлгожо абаха, авторай стиль, уран аргануудые шэнжэлжэ, литературна теорёор, литературын түүхээр мэдэсэеэ үргэдхэхэ болоно. Һурагшадай гоё һайханиие ойлгохо мэдэрэл хүгжөөхэ буряад, монгол хүгжэм, зурагуудые хэрэглэхэдэ таарамжатай. Энэ программа «Буряад литературын программануудтай» нягта холбоотой, буряад хэлэн ба литературын хэшээлнүүдтэ үгтэһэн мэдэсэ, хүүгэдэй һуралсалай шадабаринууд дээрэ үндэһэлжэ ажалаа ябуулха зэргэтэй.

10 КЛАСС (34 ЧАС)

1. Эртэ урдын оюун бэлигэй дээжэhээ (6 час)

Хуушан монголоор бэшэгдэhэн зохёолнуудтай танилсалга. Э-Х.Галшиев «Бэлигэй толи»

Р.Номтоев «Аршаанай дуhал», «Субашид», «Саарhан шубуун зохёолнууд»,

«Аржа Буржа хаан», «үльгэрэй далай», «Шэдитэ хүүрэй үльгэрнүүд». Зохёолнуудай гол удха, бэшэгдэhэн зорилгонуудые элирүүлхэ. Буряад, монгол, түбэд, энэдхэг арадуудай соёл болбосоролой талаар харилсаан.

Зохёолнуудай байгуулга (композици).

2. «Монголой нюуса тобшо» - түүхын ба уран зохёолой гайхамшаг хүшөө. (10 час)

Монголой нюуса тобшо хаанаhаа. Хэн, хэзээ олооб, хэд эрдэмтэд оршуулааб. Гол герой – Тэмүүжэн, Чингис хаан хадаа монгол арадай алдарта удамарша , Монгол гүрэниие байгуулагша болоно. Оулэн эхэ – Тэмүүжэн, Чингис хаанай найдамтай түшэг, гэр бүлын, гүрэн түрын хэрэгүүдтэ бата бэхи тулгууринь болоно.

Тоонто нютаг – hайхан Монгол талын дүрэ. Авторай дүрэ – орон нютагтаа, арад түмэндөө дуратай, үнэн сэхэ хүнэй дүрэ.

Зохёолой хэлэнэй уран арганууд.

3. 20-дохи зуун жэлэй урдахи литература. (8 час).

Угай бэшэгүүд, замай тэмдэглэлнүүд, оршуулганууд, зүжэгүүд – эдэ жанрай зохёолнуудые гүнзэгыгөөр шудалха. «Буряадай түүхэ бэшэгүүд» соо буряад аймаг, отог бүхэнэй угай түүхэ бэшэhэниинь харуулха.

Гэр бүлынгөө угай бэшэг хөөрэхэ.

Г.Цыбиковэй «Буддист – паломник у святынь Тибета» гэhэн ном – эрдэмтын ажал, намтарай габьяа.

Оршуулганууд – «Шэдитэ хүүрэй үльгэрнүүд», «Аржа Буржа хаан» болон бусад арад түмэниие гэгээрүүлхэ зорилготой байгаа

Түрүүшын зүжэгүүдэй удха шанар.

4. Хамалганда ороhон уран зохёолшодой намтар, ажаябуулга. (6 час).

1937-1940-өөд онуудай хамалганай хатуу шэрүүн үе. Д-Р.Намжилон, Б.Барадин, Солбонэ Туяа (П.Дамбинов), Ж.Батоцыренов, Ч.Л.Базарон, С.Михаханов гэгшэдэй нэрэнүүд сагааруулагдана.

Ород поэдүүд О.Мандельштам. А.Ахматова, М.Цветаева болон бусадай ажал, зохёолнууд дээрэ тогтохо.

5. Бэшэмэл ажалнууд. (4 час).

1. »Эртэ урдын оюун бэлигэй дээжэhээ…» Нэгэ зохёолой анализ бэшэхэ.
2. «Хамалганай хатуу шэрүүн  үе саг».

Нэгэ уран зохёолшын намтар ажаябуулга, зохёолой анализ бэшэхэ.

11 класс

1. Оролто хэшээл. «Буряад арад ХХ1-хи зуун жэлдэ. (2час)

Арад гэжэ нэрлүүлхын тула түрэл хэлэеэ хүгжөөхэ хэрэгтэй. Буряад арадай соёл культура, эрдэм ухаанай hалбаран ургаха харгы замууд.

ХХ1-дэхи зуун жэл – дүрбэн тэгшэ хүмүүжэhэн, бэлиг шадабаритай зоной саг.

2. Мүнөө үеын поэзиин хүгжэлтын шэнжэнүүд. (6 час).

Г.Дашабылов, Б.Халзанов, Г.Раднаева гэгшэдэй шүлэгүүд дээрэ тогтохо. Шүлэг зохёолгодо поэт бүхэнэй өөрсэ янзаар хандажа, шэнэ түхэл оруулhаниинь, шүлэгэй ритмикые шэнэ ёhоор зохёоhониинь, буряад шүлэгэй уран аргануудые бүри нарижуулhаниинь. Шүлэгүүдэй тематикын үргэн болоhые харуулха.

3. Мүнөө үеын прозын хүгжэлтын шэнжэнүүд. (6 час)

Ц-Д.Дондокова «Ногоохон отог», Б.Цыбиков «Түгэлдэр тайшаа», С.Цырендоржиев «Бусалга».

Түүхэтэ        үйлэ        хэрэгүүд        дээрэ        үндэhэлhэн        зохёолго,        документальна материалнуудые хэрэглэлгэ, зохёолнуудай гол геройнуудай прототипууд тухай. Эдэ зохёолнуудай гол геройнууд – юрын зон бэшэ, абари зангаараашье,

ажал хэрэгүүд, абьяас шунал, инаг дуран. Зорилгоороо ехэ дэлисэтэй, холын хара бодолтой хүнүүдэй дүрэнүүд.

Уран зохёолшын хэрэглэhэн композици, зохёолой хэлэнэй уран арганууд. Арадай ёhо заншал, гурим, ажаглалтануудые харуулhаниинь.

4. Буряад драматургиин байдал. (6 час)

Ямар шалтагаар хүндэ байдал тогтооб? Б.Эрдынеев «Бэшэгдээгүй шүлэг», Ш.Н.Цыденжапов «Инаг дуранай харгы» - хүгжэм дуута, уянгата зохёолнууд.

Залуушуулай ажабайдал, ажал, инаг дуранда хандасань.

5. Буряад драмын театрай түүхэ, ажал ба артистнууд. (4 ч.)

Драмын театрай анха түрүүн 1932 ондо Н.Г Балданогой зүжэгөөр нээгдэһэн тухай. Хэдэн үе артистнуудай бэлитэй ажаллажа байһаниинь.

М.Шамбуева, М. Степанова, М. Халматов, Н.Гендунова, С.Уладаева, М.Жапхандаев, М.Ёлбонов, Л.Егорова, С.Хажитов гэгшэдэй намтарһаа мэдээнүүд, наадаһан зүжэгүүд, рольнууд.

Буряад хэлэн, литература, соёлой хүгжэлтэдэ театрай оруулһан хубита, театрай үүргэ тухай.

6. Уран дүшын угалзанууд. Литературна аяншалга: Буряадай бэлигтэ уран зохёолшодой нэгэн М.Самбуев «Маамайн добуун», «Таймыр». Ф.Цыденжапов

«Агнуурида» рассказууд «Үбэлжөөндөө байхадаа» туужа, «Тэнгэриин залин»

туужа. А.Доноев «Дуулахал дайдам Захаамин» шүлэгүүдэй суглуулбари. Фронтовик, уран зохёолшо Б.Шойдоков «Хилын харуулшан». Залуу поэдүүд, багшанар Х.Дампилова, М.Доржиев, Н.Цыденов г.м. Уран зурааша, уран шүлэгшэ Ц.Найданов. Шүлэгүүд.

Нютаг нютагай баялиг, солото хүнүүд тухай.

7. Обзорно темэнүүд (9 ч).

а) Эсэгын дайнай шэрүүн үе саг харуулһан зохёолнууд. Ж.Тумуновай зохёолнууд. А.Бальбуров «Амиды ябахые захирнаб!». Ц-Ж. Жимбиев «Гал могой жэл». Ц-Д.Дондокова «Ногоохон отог».

б) Байгаали хүн хоёрой харилсаа харуулһан зохёолнууд. Б.Барадин

«Шойжод хатан», Ц.Дон «Хиртэһэн һара» , Ч.Цыдендамбаев «Буряад басаган», Б.Цыбиков Түгэлдэр тайшаа» гэһэн зохёолнуудай гол удха, үйлэ хэрэгүүд, геройнуудай шэнжэлгэ хэхэ. Исай Калашников «Шуһата зэбүүн саг» (4 ч).

Авторай намтар. Зохёохы зам. «Монголой нюуса тобшо» ба «Шуһата зэбүүн саг» - зэргэсүүлгэ. Тэмүүжин, Чингис хаанай дүрэ, тэрэнэй өөрынгөө үе сагай бодото хүн байһаниинь.

8. «Абай Гэсэр» - арадаймнай баялиг. (5 час).

Үльгэрэй түүхэhээ: түүрээhэн үльгэршэдэй намтар, бэшэжэ абаhан фольклористнуудай аша габьяа, согсолон найруулhан Н.Г.Балданогой амжалта, үльгэрые гэмнэhэн тухай. Нэрыень сагааруулагдаhаниинь, 1000 жэлэйнь ойн баяр ёhолол тухай.

Үльгэрэй гол философско удха – дэлхэйдэ амар амгалан байдал хэрэгтэй. Абай Гэсэр – хүнэй бүхы hайн hайхан шэнжэ суглуулhан дүрэ. Үльгэрэй хэлэнэй баялиг.

Бэшэмэл ажалнууд (20 час)

а) Найруулгын темэ, түсэб, эпиграф тухай. (4 час).

Өөрынгөө бодол зүбөөр, тодоор дамжуулхын тула хэлэнэй баялиг хэрэглэжэ hураха.

Өөрынгөө бодол зүбөөр, тодоор дамжуулхын тула хэлэнэй баялиг хэрэглэжэ hураха.

Өөрынгөө    бодол    зохёолой     текст     дээрэ     үндэhэлэн     баримталха.

Найруулгын«hанагдаагүй» эхин, тобшолол тухай.

Нүхэрэй найруулгада рецензи бэшэлгэ. б) реферат хамгаалга. (4 час).

Хайшан гээд зүбөөр реферат бэшэхэб. Бэе бэеынгээ реферат шагнажа, сэгнэхэ. в) литературна критическэ статьянуудые зүбөөр хэрэглэлгэ. (4 час)

Критигүүдэй ажал уншагшадта туhа болохо зэргэтэй. Мэдээжэ эрдэмтэд, критигүүд Ц-А.Дугарнимаев, В.Ц.Найдаков,В.Махатов, С.Ж.Балданов, С.Чагдуров болон бусадай шэнжэлгэнүүд тухай. Статьянуудай стиль ба өөрынгөө найруулгын стиль хоёрые хаража үзэхэ.

Ородhоо буряадта шүлэг оршуулгын ажал (4 час).

Оршуулагша хоёр хэлэ тон hайнаар мэдэхэ ёhотой. Үгын баялигай эзэн байха, словарь хэрэглэжэ шадаха. Мүр мүрөөрнь оршуулга ба уран поэдүүдэй алдарта А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Н. Некрасов С.Есенинэй шүлэгүүдые оршуулhаниинь уншаха. Өөhэдөө оршуулха.

д) Уншаhан номой рецензи бэшэлгэ. (4 час)

Учебный план

Хэрэглэхэ литература

1. Бурятский фольклор. Труды БИОН. У-Удэ, 1968 г,1975 г.
2. А. Соктоев «Становление художественной литературы Бурятии дооктябрьского периода». У-Удэ, 1976.
3. Ц.Галсанов «Амар сайн, ахамад нүхэд!» У-Удэ, 1980 г.
4. Эволюция эпических жанров бурятского фольклора. Труды БИОН.У-Удэ, 1985 г.
5. С.Балданов «Художественная деталь в бурятской прозе» У-Удэ 1987 г.
6. М.Хомонов «Монгольская Гэсэриада», У-Удэ 1989 г.
7. Н.П.Егунов «Бурятия до присоединения в России» У-Удэ 1990 г.
8. Хабарай гэрэл (сб.статей) сост. В.Петонов. У-Удэ 1990 г.
9. Ж.Доржиев, А.Кондратов «Г.Цыбиков», Иркутск, 1990 г. 10.Г.Цыбиков «Избранные труды», 2 тома, Новосибирск 1991 г. 11.Гэсэриада: прошлое и настоящее (сб.статей) У-Удэ 1991 г.

12.Буряадай түүхэ бэшэгүүд (сост. Ш.Чимитдоржиев) У-Удэ 1992 г. 13.Г.Дашабылов, И.Очиров «Барадий Мунгонов» У-Удэ 1996 г.

14. «Буряад үнэн» - хуушан монголор бэшэгдэhэн hургаалай номууд тухай –

«Субашид», «Шэдитэ хүүр» г.м.

15. «Байгал» журналай материалнууд Р.Номтоев, «Аршаанай дуhал» 16.«Монголой нюуса тобшо» (сост. Ч.Р.Намжилов) перевод У-Удэ 1992 г.